[uck_aksh]

4. Feja e keltëve
Literatura: H. von Glasenapp, Die Nichtchristlichen Religionen, Frankfurt am Main 1963,
f.231-235; H. J. Schoeps, Religionen, Gutersloh 1961, f. 131-133; F. Heiler, Die Religionen
Menchheit, Stuttgart 1959, f. 542-551.
Keltët janë prej popujve indo-europianë, kurse në aspektin e fondit të fjalëve dhe të kultit u
ngjajnë teutonëve. Për keltët njohuri të mjaftueshme japin shkrimtarët grekë dhe romakë,
mbishkrimet në përmendore, monedhat, literatura në Irlandën e vjetër dhe në Uells. Keltët, në vitin
600 para e.s., kanë sunduar në Evropën Perëndimore dhe të Mesme. Me shpërnguljet e mëdha
në shek. V, një numër i madh i tyre shtrihet deri në Azi të Vogël, një pjesë tjetër deri në Perëndim,
në Spanjë dhe në Portugali. Por, deri më sot keltët veten e tyre e kanë mbrojtur vetëm në Gali dhe
në ishullin britanik, e sidomos në Irlandë, në Uells dhe në Skoci. Irlanda dhe Uellsi kanë qenë
qendrat kryesore të gjuhës dhe të kulturës kelte. Kurse keltët e kontinentit, me anë të ekspeditave
dhe të luftërave që ka bërë Cezari në Galja, janë latinizuar shpejt.
Edhe pse transmetohet se, në mbishkrimet e gjetura në rajonin ku ata kanë jetuar janë
gjetur shumë emra të zotave keltë, ata nuk janë përcaktuar. Shkrimet më të vjetëra për fenë e
keltëve janë në veprat e Aristotelit, Cezarit, Lucanit, Lukianit, Cacius Dios dhe në shkrimet e periudhës së vjetër. Gjithashtu ato gjenden edhe në përkujtimet e shkrimtarëve të kishës të
periudhës së krishterimit, si Gregor von Tours, dhe në legjendat e shenjtorëve. Ai që me vjershat 12
dhe me përkthimet e tij zgjoi interesim për legjendat kelte, në vitin 1760, është skocezi James
Macpherson. Ai, legjendat irlandeze që datojnë prej shek. III, i ka bartur në Skoci.
Burimet për fenë kelte, bashkë me ato që u përmendën më lartë, i përbëjnë mbishkrimet e
ndryshme, përkujtimoret, skulpturat dhe monedhat me pamje zotash. Këtyre mund t’ua
shtojmë edhe Librin Leinsler, që gjendet në Irlandë, i tubuar në shek. XII., dhe dorëshkrimin
Mabinogion në gjuhën wellsh, e mbetur prej shek. XIV. Këto tekste llogariten
gjysëmmitologjike, sepse zotat e përmendur në to janë në pozitë të mbretit, trimit apo magjistarit. Po ashtu edhe disa vjersha kelte japin njohuri për këtë çështje. Megjithatë, këto nuk
mjaftojnë për shkrimin e historisë së fesë kelte. Por, pranohet që prej burimeve të ndryshme të
nxirret një koncept fetar i përgjithshëm.
a. Koncepti për gjithësinë
Prej keltëve nuk ka asnjë lajm për krijimin e botës. Murgjëve keltë u thuhet druid. Sipas
pretendimeve të druidëve, ata vetë e kanë krijuar diellin, hënën, botën dhe qiellin. Edhe
brahmanët, sikur murgjit keltë, pretendojnë se nëse nuk e çojnë në vend sakrificën e shenjtë,
dielli nuk do të lindë. Sipas legjendës popullore, shumë pjesë të botës (lumenjtë, detrat, burimet,
kodrat, malet etj.) janë të krijuara prej një vigani të madh, i cili zë vendin e hyjnive. Sipas
druidëve, shpirti dhe qielli janë krijesa që nuk do të zhduken. Kurse, do të vijë një kohë kur në
tokë do të zotërojë uji dhe zjarri. Por, qielli nuk do të shkatërrohet asnjëherë. Kurse sipas
konceptit për botën nëntokësore, atje nuk ka diç të frikshme, ai është një vendbanim gëzimi. Në
brendi të disa kodrave gjenden sarajet e zonave dhe atje mund të hyjnë vetëm të zgjedhurit.
Nga këta numërohet ishulli i shenjtorëve Avalonis dhe shteti i zonave Emain. Në mbishkrimet e
Galisë shihet triniteti i zotave luftarak i keltëve. Ky trinitet përbëhet prej Mbretit të Popullit
Teutatesi, Esusi dhe zotit të Vetëtimës Taranisi. Përveç këtyre, zota të njohur në tërë shtetin e keltëve janë edhe zoti i prodhimtarisë Dagda dhe zoti i artit Lug. Lug, Lyon dhe Leiden ende e
vazhdojnë jetën e tyre si emra qytetesh. Brigit, vajza e Dagdasë, përcaktohej si hyjnesha e
vjershës dhe e gjykimit. Hyjnesha e kalit Epona, është njëra nga hyjneshat e njohura. Kulti i saj
është përhapur deri në thellësi të Perandorisë Romake.
b. Kultet
Ndërkaq punët e kultit ishin në dorën e klasës së organizuar të fallxhorëve. Murgjit e lartë, të
quajtur druidë, që janë paraqitur në Britani, përbëjnë një klasë speciale. Madje kanë formuar
edhe fraksionet e tyre. Druidët, kurbanët më tepër i flijonin për çështje të shenjta, flijimin e bënin
nën drunj të shenjtë ose në burime të ujërave të shenjtë. Në periudhat e mëvonshme të keltëve
janë bërë tempuj duke marrë si model tempujt romakë. Kurse tempujt keltë në Irlandë hasen pas
shek. V. Sipas të dhënave romake, te keltët ka qenë i përhapur edhe sakrifikimi i njeriut. Sipas
shpjegimeve të historianit Caesar, njeriu flijohej me rastin e sëmundjeve ngjitëse dhe në kohën e
luftës. Kështu që “Mbreti i zotave” për njeriun nuk jepte qetësi deri sa të flijohej ai. Ndërkaq
Pliniusi tregon se, në mesin e keltëve ka patur edhe kanibalistë. Kështu që, edhe krahas
mirëkuptimit të madh të romakëve, kjo mund të jetë arsyeja e përndjekjes së druidëve nga ana e
romakëve.
Për besimin në zot të keltëve nuk jepen shumë njohuri. Megjithatë dëshmohet se ata kanë
besuar në shumë zota mbrojtës dhe lokalë, që kanë qenë një përzierje e magjisë dhe e panteizmit
(një sinkretizëm). Besohet se, ata kanë ditur se vendi i tyre ka qenë i rrethuar me shpirtra natyrorë,
kanë patur njohuri për fuqitë mistere, shiun, sipas tyre e çojnë druidët. Gjithashtu kanë patur njohuri edhe për fjalët magjike dhe për formulën e betimit.
c. Koncepti për jetën pas vdekjes
Keltët kanë besuar në pavdekshmërinë e shpirtit dhe në rimishërimin (reinkarnacion). Por,
nuk është e qartë se ky reinkarnacion është apo nuk është si përgjigje për punën e mirë dhe të