[gazi-de]

Gjurmët e para të Islamit në Ballkan, sidomos në trojet iliro-shqiptare, i hasim që në periudhën e kohës së vjetër në përmasa të vogla, në mesjetë me intensitet diç më të fuqishëm dhe në pjesën e parë të kohës së re me intensitet maksimal. Përkatësisht, shenjat dhe gjurmët e muslimanëve të parë në Ballkan shpien në periudhën kur popujt e sllavëve të jugut ende i përkitnin religjionit të tyre sllav, apo në kohën kur filluan të kryqëzohen.

Hyrje

Islami është ballafa*quar dhe ka absorbuar kultura dhe qytetërime nga më të ndrysh*met në hapë*si*rat prej Atlantikut në Perëndim deri në Indokinën e lar*gët dhe prej Afrikës Qendrore deri në Verilindje në Bu**harë e Uzbekistan si dhe në juglindje të Evropës në Ball***kan, që nga koha e vjetër, e mesme dhe pjesërisht e re, dhe ka prezentuar pikëpamje krejtësisht të reja, ve*ça**në**risht në sferën e fesë apo ka riprodukuar në cilësi të re të mirat materiale dhe shpirtërore të popujve dhe qy*te*të*ri*meve me të cilët ka rënë në kontakt.[1]

Mjaft vështirë është të përcaktohet kontributi dhe me**rita e popujve muslimanë në formimin, sajimin dhe zhvi**llimin e kësaj kulture e qytetërimi në botë dhe ndër ne, por, pa dyshim, arabëve, si nismëtarë të bartjes së Shpa**lljes / Fjalës së Zotit, u takon vendi kryesor. Kontribut të jashtë*zakonshëm në këtë pikë*pa**mje kanë dhënë edhe popujt tjerë.

Për nënqiellin tonë ballkanas, rëndësi të veçantë ka**në osmanlinjtë, që njëherësh paraqesin nyjen e fundit në zin*xhirin e traditave islame deri te popujt ta*në.

Megjithatë, është gabim shkencor që kul*tura dhe qytetërimi islam në Ballkan të cilësohen si “tur*ke” dhe t’u përshkruhen turqve. Sepse, tërë ky zhvi**llim dhe kjo ngritje kulturore dhe materiale u arrit me anë të Islamit si fe, program e sis*tem jete, bashkë me po*pujt tjerë ballkanas, veçanërisht me shqiptarët dhe bo*sh*nja*kët.

Nga ana tjetër, nuk duhet harruar se ndërmjet po*puj****ve tanë ballkanikë dhe popujve muslimanë në botë, ka***në ekzistuar kontakte e lidhje të drejtpërdrejta dhe in**ten*sive në fushën e tregtisë, detarisë, diplomacisë, shke**n*cës, lë*vizjeve ushtarake, migrimeve individuale, gru**pore e ma*sive të ndërsjella e të ngjashme me këto.

Megjithatë, lidhjet e popujve të Ballkanit me os*man***linj*të kanë qenë kohësisht më të gjata dhe më in*ten*sive se*sa me të gjithë popujt tjerë islamë, dhe atë nga gjysma e dytë e shekullit XIV deri në Luftërat ball*ka**nike më 1912.

Përkundër të dhënës se lidhjet e popujve ballkanikë (ve***çanërisht ato iliro-shqiptare) me arabët rrënjët i kanë qysh para erës së re,[2] dhe përkundër rëndësisë që ka bo*ta ara*be për shqiptarët e boshnjakët, e të tjerë, kjo fu*shë e gjerë dhe e pasur mbeti pak e studiuar de*ri sot. Problemi është i natyrës komplekse sociologjike, et**no*kulturore, politike e religjioze-ideologjike si dhe kër**kon qasje interdisiplinare, duke u liruar nga paragjy*ki**met dhe pasaktësitë e ndryshme, të cilat gjatë kohës u rri*tën në “të vërteta shkencore-historike” dhe u bënë pje**së e his*toriografive dhe publicistikës nacionale duke u liruar nga tendencat e historiografisë qytetare dhe qën**drimit dog*matik ndaj tërë asaj që ishte e pro*vi*niencës islame.

I. Rrethanat shoqërore-historike në trojet iliro-shqiptare e më gjerë

Periudha e aktualizuar shtrihet prej fillimit të kri*stianizimit të popujve në viset ballkanike deri në de*për*timin e osmanlinjve në Ballkan, në fund të shekullit XIV. Arsyeja për një shtrirje të këtillë kohore mbësh*te*tet në faktin që është me rëndësi të madhe për ndodhitë që do të pasojnë pas shekullit XIV-XV e më vonë, kurse ai ësh*të fenomeni i përhapjes së shpejtë të Islamit në trevat to**na iliro-shqiptare e më gjerë. Prandaj, paraqitja e drejtë e raporteve shoqërore-historike, sociale e religji*oze të po**pu*llatës vendase, ilirëve, e më vonë slla*vëve e të tje*rë*ve, do të ndihmojë në të kuptuarit e feno*menit të për*ha*pjes së shpejtë të Islamit në Ballkan dhe përgjithë*sisht në bo*të.

Ilirët, që në kohën e depërtimeve dhe vendosjes në Ballkan të romakëve, shtriheshin në Shqipërinë e sotme, në Kosovë, Serbinë Jugore, në krahinat perëndimore të Maqedonisë së sotme, ishin politeistë. Mirëpo, polite*iz*mi filloi t’ia lëshojë vendin Kristianizmit, që me Edik*tin e Milanos në vitin 313 u bë fe institucionale, shte*tërore, sep*se presionet ishin të llojllojshme e të rënda.

Lëvizjet e mëdha të popujve në shekullin IV deri në she*kullin VI (vizigotët, ostrogotët, gepidët, langobardët, hu*nët e të tjerë) në vitin 476 e shkatërruan Perandorinë pe*rëndimore dhe krijuan disa shtete kalimtare.

Fundi i shekullit V dhe fillimi i shekullit VI ishin ka*rak*teristikë për sulmet e fiseve turaniko-bullgare dhe aty*re sllave, të cilat duke vërejtur se Perandoria Bizan*tine ish*te dobësuar, filluan ta atakojnë dhe ta plaçkisin.

Dyndjet e sllavëve të Jugut në aleancë me avarët, që zgjasin që nga fundi i shekullit VI deri në fillim të shekullit VII, rezultuan me vendos*jen e tyre të përhershme prej Danubit deri në Detin Egje, ndër*sa gjatë dyndjeve të tyre në Ballkan, ata atakuan dhe pla*çkitën pa u penguar.

Kjo periudhë kohore karakterizohet me institu*ci*o*na**li*zimin e besimit kristian dhe lidhjen e tyre të ngushtë me klasën sunduese, që rezultoi me dominimin e tyre në të gjitha sferat e jetës. Kushtet e rënda sociale-ekono*mi*ke, ato fisnore, patën si rrjedhim protestat e vazh*du*esh*me dhe gjithnjë më të mëdha.

Në vitin 1054 Kosova u nda në dy pjesë, për*ka*të*sisht në dy sfera interesi: në sferën e Lindjes me rraf*sh*nal*tën e Kosovës si ortodoksë dhe në sferën e Pe*rën*di*mit me rrafshin e Dukagjinit si katolikë, si pasojë e skiz**mave ndërkristiane.

Ndërrimi i pushtuesve, mospajtimet ideologjike ndër**mjet të krishterëve dhe të tjerëve, pastaj konfliktet dhe përçarjet ndërkrishtere në katolikë, ortodoksë e të tje*rë, bë*nin përshtypje për një gjendje të rëndë politike, fe*tare, ekono*mike, e kështu me radhë.

Me invadimin e sllavëve nga Veriu drejt viseve ju*go*re, gjendja e iliro-shqiptarëve u vështirësua edhe më shu*më. Për t’iu shmangur zhdukjes, apo konflikteve të vazh*dueshme, një pjesë e iliro-shqiptarëve u tërhoqën drejt Jugut, kurse ata që mbetën u bënë ballë presioneve e torturave sllave. E tillë ishte jeta edhe në vazhdim, me ndry*shime të vogla gjatë sundimit të Stefan Nemanjës, Mi*llutinit, Stefan Deçanit etj.
II. Faktorët që ndikuan në depërtimin e islamit

Gjurmët e para të islamit në Ball*kan, sidomos në trojet iliro-shqiptare, i hasim që në pe*riudhën e kohës së vjetër në përmasa të vogla, në mes*je*të me intensitet diç më të fuqishëm dhe në pjesën e pa*rë të kohës së re me intensitet maksimal. Përka*të*sisht, she*njat dhe gjurmët e muslimanëve të parë në Ballkan shpi*en në periudhën kur popujt e sllavëve të ju*gut ende i për*kitnin religjionit të tyre sllav, apo në kohën kur filluan të kryqëzohen.

Shkencëtari boshnjak M. Ha*xhijahiq po*hon se “nëse kjo është e saktë, e mendojmë se për këtë ek*zistojnë dëshmi, atëherë shfaqja e Kris*ti*a*nizmit te slla*vët e jugut, ose te pjesa më e madhe e tyre, nuk është më e vjetër nga shfaqja e Islamit. Për më te*për, disa grupe te slla*vëve të jugut, që me ardhjen në Ballkan ende nuk ka*në qenë të kryqëzuar - nuk kanë qenë larg nga ajo që even*tualisht ta pranojnë edhe Islamin”.

Këtyre kontakteve u kanë paraprirë ato të më*her*sh*met. Në mbështetje të shumë fakteve historike, gju*hë*so*re e arkeologjike, shkencëtarët kanë përfunduar se kanë ek*zistuar këmbime intensive të vlerave kulturore ndër*mjet viseve jugore ilire dhe pellgut të Egjeut e Lindjes së Afër*me.

Në kontaktet e hershme të popujve tanë në Ballkan me popujt muslimanë kanë determinuar kushtet natyrore - gjeografike që i posedonin viset iliro-shqiptare dhe vi*set tjera ballkanike, që me mijëvjeçare kanë pasur lidhje me vendet mesdhetare, posaçërisht me Lindjen e Afër*me. Rrugët tokësore të ashtuquajtura transballkanike ço*nin drejt Lindjes. Rruga e njohur e mëndafshit, që lidhte Ev*ropën - Ballkanin - dhe Persinë e Kinën, por edhe rru**gët detare, kanë mundësuar që ushtarakisht, po*li*ti*kisht, ekonomikisht, si edhe në lëmin e kulturës të kenë kon*takte reciproke me Lindjen e Afërme e të Mes*me. Këto lidhje bëheshin përmes Detit Mesdhe, atij Adriatik dhe Detit Egje me luginën e Vardarit.

Faktorët kryesorë që ndi*kuan që kultura e qytetërimi islam të depërtojnë, të mi*shërohen dhe të krijojnë traditë shumëshekullore në këto vise. Këta faktorë janë të llojllojshëm dhe çdonjëri, pak a shumë, ka luajtur rol të caktuar në suksesin e de*për*timit të Islamit në këto troje.