Hajra

Hasan Tahsini për shkrimin e shqipes

2011-07-29



(Me rastin e 200-vjetorit të lindjes)

Hasan Tahsini, ky dijetar dhe atdhetar i flaktë për veprimtarinë e tij në të mirë të idealit kombëtar, bën që të vlerësohet edhe pas 200 vjetësh të lindjes dhe 130 vjetësh të vdekjes. Është shquar për ato krijime kushtuar psikologjisë, astronomisë, përgjithësisht shkencave ekzakte, ndërsa në vitin 1874 shpërndau një fletë fluturuese ku kishte përfshirë alfabetin origjinal që e kishte titulluar në gjuhën frënge dhe turke: “Alfabeti metodik shqip”.
Vepra e tij është vlerësuar nga studiuesit shqiptarë, duke realizuar botime të ndryshme dhe duke organizuar konferenca shkencore rreth figurës së tij. Së fundi u botua monografia “Profesor Hasan Tahsini”, në tri vëllime (Tiranë, 2009) e autorit Laurant Bicaj, që është botimi më i gjerë që është bërë deri tani për Hasan Tahsinin.
Shteti shqiptar i ka dhënë titullin “Mësues i Popullit” (1961) dhe Urdhrat “Për veprimtari patriotike” të kl.II (1962), dhe “Naim Frashëri”, kl.I (1995).
Hasan Tahsini u lind në Ninat të Konispolit, më 1811, 200 vjet më parë, ndonëse ka edhe versione të tjera për lindjen një ose dy vjet më vonë. Fëmijërinë e tij e kaloi në Shqipëri, duke ndjekur të atin nga Janina në Shkodër, pranë Mustafa Pashë Bushatit, ku qe mësues i fëmijëve të tij. Ndjekja dhe zbulimi i dokumenteve për punën që ka bërë i ati në këto pashallëqe do të ishte me shumë vlerë për të vërejtur ndikimin që kanë pasur këto lëvizje nga Jugu në Veri, pasi duhet të ketë qenë një njeri me influencë dhe duhet të ketë pasur ndonjë status të veçantë. Të dhënat e sotme janë më shumë opinione se sa të dokumentuara. Lëvizi nga Shkodra në Berat në detyrën e myftiut, ku mori me vete edhe fëmijët e tij. Pas vdekjes së të atit, H.Tahsini kthehet në vendlindje, por tashmë me bindjen për të lënë Ninatin. S’kaloi shumë kohë dhe do të vendoset në Stamboll dhe shumë shpejt do të shquhet si veprimtar i shquar i lëvizjes sonë kombëtare. Në kryeqytetin e perandorisë osmane shkoi për t’u arsimuar dhe për të fituar dije, prandaj fillimisht ndoqi një nga medresetë më të dëgjuara të Stambollit me afat katërvjeçar.
Duke parë zgjuarsinë e Hasan Tahsinit dhe përfundimin me shumë sukses të shkollës, e zgjodhën që ta dërgojnë në Universitetin e Sorbonës, ku do të studiojë për shkencat ekzakte. Udhëtimin e dytë për në kryeqytetin francez e bëri në vitin 1857, jo më si student, pasi kishte mbaruar me rezultate të shkëlqyera Fakultetin e Shkencave të Natyrës, por i atashuar si imam i ambasadës turke në Paris. Qëndrimi në Paris për një kohë shumë të gjatë bëri që ai të njihte jo vetëm personalitete të ndryshme, por të njihej edhe me zhvillimet në fushën filozofike të Francës së asaj kohe.
U kthye nga Parisi në shkurtin e vitit 1869. Rrjedhja e ngjarjeve fillimisht shkoi në favor të H.Tahsinit, pasi emri i tij ishte bërë i njohur si njeri i përgatitur dhe opinioni kërkonte njerëz me dije, prandaj u zgjodh rektor i Universitetit të Stambollit, universitet i porsahapur (1870). Por lavdia e tij nuk zgjati shumë, pasi programi shkencor i paraqitur nga Hasan Tahsini shkaktoi indinjatë dhe revoltë te një pjesë e dëgjuesve që përfaqësonin një klan të prapambeturish, por që kishin peshë në piramidën qeveritare. Këto bënë që shumë shpejt H.Tahsinin ta shkarkonin nga detyra e rektorit (11 dhjetor 1870) dhe universiteti të mbyllet. Hasan Tahsini mbeti pa punë, por shpejt adoptoi një ndërtesë të vjetër, ku sipas Sami Frashërit, ”Jetën e tij e kaloi midis librave të shumtë dhe instrumenteve shkencore, duke studiuar dhe dhënë mësim”.
Në vitin 1874 Hasan Tahsini ndodhej në Shqipëri. Veprimtaria politike dhe arsimore e H. Tahsinit dhe e K.Kristoforidhit ra në sy edhe të konsullit francez në Janinë, August Dozonit, sipas të cilit, ata “po përpiqeshin të përpunonin gjuhën shqipe deri në nivelin e një gjuhe të shkruar dhe të përhapnin gjithashtu arsimin në gjuhën amtare, duke i ngritur një barrikadë helenizmit”. Deri më sot nuk kemi ndonjë të dhënë tjetër nëse është marrë me të vërtetë dhe çfarë pune ka bërë për hartimin e një gramatike dhe fjalori të shqipes, që kanë qenë ëndrra të rilindësve tanë. H.Tahsini më pas udhëtoi përsëri për në Stamboll, ku kaloi çastet e fundit të jetës së tij.
Vdiq në vitin 1881, në moshën 70-vjeçare, në Eren-Qoj, një nga fshatrat më të bukura të Stambollit nga ana e Ysqydarit,
Në këtë shkrim nuk do të merremi me gjithë diapazonin e veprës së tij, por do të përqendrohemi kryesisht në kontributin e tij në fushën e shkrimit të shqipes.
Përpjekjet e Hasan Tahsinit për këtë problem nisin që herët, në fillimet e gjysmës së dytë të shekullit XIX.
Në Stamboll, në këto vite ai do të bashkëpunojë edhe me patriotë të tjerë, si me Ismail Qemalin, Kostandin Kristoforidhin, Pashko Vasën etj. Lëvizja jonë kombëtare ende nuk ishte në ngritje, por këta veprimtarë po jepnin sinjalin se së shpejti lëvizja politike e shoqëruar me një lëvizje kulturore do të rritej.
Veprimtaria e Hasan Tahsinit në fushën e shkrimit të shqipes duhet parë në dy rrafshe: e para, në përpjekjet e tij në bashkëpunim edhe me patriotë të tjerë për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët të shqipes; e dyta, si hartues i një alfabeti të veçantë të shqipes. Nga të dhënat që njohim deri më sot mendohet se rreth viteve ’50 të shekullit XIX kemi përpjekje për lëvrimin e gjuhës shqipe dhe hapjen e shkollave si dhe për “themelimin e një shoqërie kulturore në Stamboll, qëllimi i së cilës ishte të grumbullonte mjetet e nevojshme për shtypjen e librave dhe mbajtjen e shkollave”.
Ky problem nuk mund të zgjidhej me përkrahjen e perandorisë osmane, por do të zgjidhej nga vetë shqiptarët dhe qe një nga çështjet që u diskutua më shumë gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIX. Të dhëna me interes na jep Jani Vretoja në kujtimet e tij për historinë e alfabetit të shqipes (dorëshkrim), të cilin e kemi pasur parasysh për kontributin e Hasan Tahsinit në këtë fushë. Për mbledhjen e vitit 1867 ai shkruante se, “nevojën e përdorimit të një alfabeti të vetëm të përbashkët që të kishte aq shkronja të thjeshta njëformëshe sa ka gjuha jonë shqipe zanore dhe bashkëtingëllore, e ndjenë në vitin 1867 njerëz të shquar të kombit tonë që ndodheshin dhe banonin në Stamboll…si Ismail.Beu…P.Vasa…ligjëruesi Hasan Tahsini prej Filati, njeri me kulturë arabe, persiane, turke dhe franceze dhe K.Kristoforidhi…”
Diskutime u zhvilluan për katër variante për të cilët ishin të përgatitur dhe secili kishte shfaqur mendimin e tij. Pikënisja qe viti 1867 dhe vazhdoi edhe me orvatje të tjera deri në vitin 1879, kur u miratua alfabeti i Stambollit. Më shumë përkrahës pati varianti për alfabetin latin, i përfaqësuar nga I. Qemali, K. Kristoforidhi, P. Vasa etj. Dhe kjo qe zgjidhja më e drejtë, pasi ai u përdor që me dokumentin e parë të gjuhës shqipe, me “Formulën e pagëzimit” të vitit 1462, ndonëse në atë kohë ajo nuk njihej. Variantet për alfabetin arab dhe variantet e tjera u kundërshtuan edhe nga Hasan Tahsini. Ai në të gjitha mbledhjet që ka marrë pjesë gjatë atyre 12 vjetëve, ka qenë kundërshtar i rreptë i gjithë varianteve të tjera, përveç atij origjinal. Ai donte që alfabeti të ishte i veçantë, me shkronja të reja, të ndryshme nga ato që ekzistonin.