[jadore]

ZHVILLIMI HISTORIK KRONOLOGJIK I PRISHTINES
Nga: Visar Haxhibeqiri

Qyteti i vjetër i Prishtinës shtrihej në buzë të rrafshnaltës së pëlleshme, rrëzë maleve të argjendta, dhe, si dikur Ulpiana, kishte pozitë shumë të përshtatshme gjeografike. Ai rrethohet me një kurorë bregore që përbëhet nga Veterriku dhe Matiçani në jugu, pyjet e blerta të Gërmisë në lindje dhe Dragomani në perëndim.

Duke i shfrytëzuar me mençuri përparësitë (potencialet) mjedisore dhe topografike, qyteti i vjetër i Prishtinës u ndërtua spontanisht midis dy kodrave, që në atëkohë krijonin një skenë të bukur panoramike. Dimensionet e qytetit, matrica urbane, rrjeti i rrugëve të ngushta e të lakuara theksonin kompaktësinë e strukturës së qytetit
Të dhënat relevante antike dëshmojnë se Prishtina e sotme ishte njëra nga tri qytetet e rëndësishme dhe të fortifikuara të Dardanisë, siç quhej atë kohë Kosova e sotme. Këto tri qytete, Justiniana Prima (sot fshati Taor afër Shkupit), Justiniana Secunda (sot Ulpiana afër Prishtinës)dhe Justinopolis (sot fshati Beder në lindje të Taorit), u themeluan nga perandorët e famshëm romakë me preardhje ilire të lindur në Dardani - Justini I dhe Justiniani (527-565). Kështu, emërtimi i Prishtinës nën evoluimet shekullore, nga Justiniana, Istriana, Istrina e Pri+Istrina u shndërrua në Prishtina .
Në kohën e perandorise Romake, pozita strategjike e këtij rajoni ishte udhëkryq i rrugëve të rëndësishme historike që e lidhnin Evropën qendrore me pjesët jugore, juglindore dhe jugperëndimore të gadishullit ballkanik. Drejtimi i rrugës së Singifnum (Beograd) – Viminacium (Kostollac) – Naissus (Nish) – Vindenis (Podujevë) – Vellanis (mendohet të jet Prishtina e sotme) – Vicianum (Çagllavica) që ndahej në dy drejtime: Ulpiana – Shkupi – Thessalonia (Selaniku) dhe drejtimi tjetër: Prizreni – Kukësi – Lezha

Pasurit e mëdha xehrore dhe zhvillimi i jashtëzakonshëm i xehetarisë në periudhën Romake kushtëzoi rritjen e shpejtë të vendbanimeve afër Prishtinës që në kohën e sundimit të Trajanit (98-117 p.e.r.), merr emrin Ulpiana për nder të perandorit Trajan.
Sargofaqet e mëdha të mermerit të bardhë, mozaiku luksoz në salla, eksponatet e ndryshme të bronzit dhe qermikës,sistemi i rrugëve të drejta, termat, sheshet, ujësjellësi, kanalizimi, etj – të gjitha këto janë dëshmie madhështisë, bukurisë dhe pasurisë së këtij qyteti.

Ekzistenca e Prishtinas është e shënuar përmes disaudhëpërshkrimeve që prej shekullit të XIII-të, kur për herë të parë përmendet si vendbanim i rëndësishëm, dhe tutje, si qytet i panaireve tregtare me shumë hane, çarshi të mbuluar me shumë dyqane, si: pikë tregtare e rëndësishme midis Selanikut e Sarajevës. Prishtina si vendbanim përmendet për herë të parë si “fshat” ne shakullin e XIII. Kurse ne kartën e Shën Stefanit në një paragraf përmendet “rruga e Prishtinës”
që tregon se në atë kohë Prishtina ishte një vendbanim i madh, sikurse përendet edhe në kartën e kishës së ndërtuar në Graçanicë. Prishtina ishte qendër e fuqishme tregtare dhe financiare që i tërhiqte tregtarët nga Gjerova, Verona, Montova dhe Firencja .
Në shekullin XV ekzistonte në Prishtinë “rafinatio argenti” ku përpunohej me të madhe argjendi, pasi që në afërsi të qytetit gjendeshin xeheroret e mëdha të Nova Bërdës dhe Trepçës.
Zhvillimi i xehetarisë edhe tregtisë u reflektua edhe mëtejshme të qytetit. Sipas të dhënave të vitit 1486-1484 Prishtina kishte 392 shtëpi që shtriheshin në 10 lagje. Më 1569-1570 qyteti
kishte 629 shtëpi që shtriheshin në 29 lagje, gjë që tregon se Prishtina nga mbarimi i shek. XVI ishte qendr e rëndësishme politike, ekonomike dhe administrative e Perandorisë Osmane..
Në shekullin XVII Prishtina përjetoi sërish një hov ekonomik. Shkrimtari erudit shqiptar, Pjetër Bogdani, në raportin e tij Vatikanik e cilëson Prishtinën si qytet të rëndësishëm me 3.000
shtëpi, kur Prishtina mbante lidhje tregtare edhe me qytetet dalmatine e italiane. Ndërkaq,udhëpërshkruesi i mirënjohur osman, Evlia Çelebiu, në veprën e tij “Seyahatnamesi” shënon se në vitin 1660 kishtevizituar Prishtinën. Ai jep të dhëna shumë të rëndësishme mbi historinë,
gjeografinë, religjionet, ekonominë, faltoret, hamamet, traditën kulturore,etj. Ai shkruante se qyteti kishte 2060 shtëpi një dhe dykatëshe të ndërtuara nga materiali i fortë dhe të mbuluara me
tjegulla (qeremide), të cilat ishin të gjëra dhe në gjendje të mirë. Shtëpitë ishin me oborre të stolisura me, hardhi rrushi dhe kopshte. Kishte edhe shtëpi bujarësh nga të cilat dalloheshin oborri i Allaj-begut dhe pallati i gjyqit. Pastaj, Çelebiu rrëfen se në Çarshi të qytetit gjendej hamami (banjo publike) i Sulltan Mehmetit II. Në përmbyllje Çelebiu dëshmon se në Çarshi të Prishtinës “ka treqind dyqane, që në krahasim me madhësinë e qytetit janë pak. Vreshta dhe
kopshte ka me bollëk. Rrushi dhe dardhat janë me famë. Prijësit vendas dhe të shquarit janë miq të mëdhenj të të huajve. Ata janë njerëz të arsimuar të cilët begatitë e veta, falas ua ofrojnë zotërinjëve dhe varfanjakëve, kështu që i huaji nuk mund të mbetet në atë vend për asnjë natë e mos të jetë i ftuar nga ndokush në konak si mysafir”.
Në shekullin XIX Prishtina paraqitet si qytet me 9.000 banorë dhe vend shumë i rëndësishëm i tregtisë, ndërmjet Sarajevës dhe Stambollit. Në Prishtinë atëbotë mbaheshin dy panaire të
mëdha vjetore-ai pranveror dhe vjeshtor. Me atë rast mblidheshin deri në 1500 tregtarë vendas e të huaj, duke ardhur nga Selaniku, Shkodra, Nishi, Edreneja e gjetiu.*8). Hapësira e panairit ishte
në periferi të qytetit, kurse në vend të dyqaneve ngriteshin strehë në varg duke formuar tri rrugë kryesore të gjata nga një milje dhe të prera me nga pesë-gjashtë rrugë të tërthorta. Përpos
rëndësisë tregtare qyteti kishte dhe rëndësi ushtarake, pas Manastirit ishte vendi kryesor ushtarak në Ballkanin perëndimor.

Gjeologu Ammie Boue shkruan në një përshkrim të Prishtinës së viteve 1830: ”Shtëpitë,pjesa dërmuese ishin vetëm me katin përdhese, rrugë të gjëra të shtruara me kalldrëm me trotuar të ngushta rreth 45cm”. Nga objektet më të mëdha përmëndet sahat kulla dhe 12 xhami, disa prej të cilave ekzistojnë edhe sot si: Xhamia e Madhe afër Sahat Kullës, Xhamia e Jashar Pashës, xhamia prej gurit (xhamia e çarshis) etj e veçmas përmend Çarshinë e mbuluar, të cilës i bënënjë përshkrim gati idilik