[Zero Cool]

Albanologu amerikan i Harvardit në 2008-ën: Tani e besojmë ilirishten

Tani mund ta besojmë historinë e gjuhës shqipe në lidhje me ilirishten, duke e vendosur atë në aspektin indoevropian, në kuadër të grupit veriperëndimor. Kjo deklaratë e bërë nga albanologu amerikan, Eric Hamp, në kuadër të konferencës së organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, është shoqëruar për herë të parë dhe me etimologjinë e disa fjalëve krahasuese. Etimologjia e fjalës thika - gjendet tek fjala e latinishtes siko, po ashtu fjala thupra - e krahasuar me fjalën latine sibina.

Realisht ky ka qenë lajmi më i fundit edhe për vetë shkencën tonë gjuhësore, ku studiuesit shqiptarë të sotëm janë gjendur përballë kësaj befasie, duke e vendosur padyshim në ato fenomene që me plot gojën mund të quhen risi, edhe në këtë rast për shkencën tonë gjuhësore. Duhet shënuar se për profesor Hamp është një nënvizim i veçantë, se ka në natyrën e punës së tij - mendimin që është vazhdimisht në zhvillim.

E nis leksionin me një nderim të albanologut Holger Pedersen, e më pas thotë… “Imagjinoni: Danimarka, një vend që në tërësinë e vet numëron më pak banorë se Chicagoja, i ka dhënë shqipes dhe rolit të saj të pakrahasueshëm në familjen indo-europiane nëntë gjuhëtarë të kalibrit ndërkombëtar”. Hamp i quan të nëntë- “Great Danes”, duke nisur me Rasmus Rask-un, zbuluesin e vërtetë të ligjit të Grimit, që ky i fundit vetëm se e publikoi para Raskut danez. U tërheq vëmendjen gjuhëtarëve historikë shqiptarë që “gjithnjë i referohen Pedersenit duke e cituar gabim sikur të kish thënë se kishte dy dhe jo tre laterale (bashkëtingëllore anësore) në indoeuropianishte…kam frikë se nuk e lexojnë Pedersenin në origjinal…thjesht i referohen njëri pas tjetrit gabimit që ka bërë i pari i atyre që e kanë cituar…”- shton pastaj. “Po nuk dua të bëj listën me emra…s’ka rëndësi”- thotë pastaj. Pastaj nis e lidh logjikisht tezën e tij duke sjellë shembuj nga fjalë të mbledhura në 80 fshatrat arvanitas të Beotisë, ku ka bërë ekspedita gjuhësore në vitet 50-60. Mban mend e përmend çdonjërin fshat, bashkë me moshat dhe karakteristikat e folësve që ka intervistuar…me një shqiptim perfekt të të folmeve, e me një keqardhje prej ati që humb bijtë e vet, madje edhe më shumë, kur thotë…”Në vitet 50-60 ishin 570 ngulime të shqipes në Greqi…I kam numëruar një nga një…veç nuk pata kohë fizike të regjistroja më shumë se 80 ngulime”…dhe fytyra i pritet e duket pezmi i tij i thellë… “tani thuajse kanë vdekur të gjithë…folësit që intervistova unë ishin në të gjashtëdhjetat. Duhet të kenë vdekur, megjithëse prapë mund të gjenden folës të mbijetuar.” Politika i intereson pak. Se si e pse janë zhdukur kaq ‘me nxitim’ arvanitasit e Greqisë, se ç’rol kanë politikat greke në këtë, nuk është puna e tij…Veç gjuha i intereson…ajo e gjalla. Dhe lehtësisht, sikur t’i referohej rrugës që bën çdo mëngjes nga shtrati tek tavolina e punës, vizaton në ajër me gisht hartat e udhëve nga fshati në fshat në ndjekje të fjalës shqip, prej shkrepave të malësive greke, malazeze, atyre dalmate, serbe, kosovare e maqedonase, duke mbyllur rrethin brenda Ballkanit. Po kështu bën me fshatrat e tjerë të shqipes arbëreshe në Itali, i vizaton në ajër, duke shmangur male e lumenj që i kanë zënë dikur rrugën, por që i ka shmangur, sepse përtej e priste fjala.
Cilësitë e metodës shkencore të Hampit? -Empirik, rigoroz në ligjësitë e fonetikës dhe gramatikës historike, i përpiktë në imtësi dhe i palodhur në kërkim të konfirmimit pa fund të çdo zbulimi në kuadrin e gjerë gjuhësor, i paepur e konsistent, me integritet shkencor të palakueshëm. Kur Hampi flet, të krijohet ideja se jeton në gjithëkohë e gjithëhapësirë, të duket vetja i përjetshëm. Nis me një formë foljore të fshatrave arbëreshë Cerzeto e Vaccarizzo Albanese, që jehohet nga arvanitika e fshatit Mandres dhe Magoula, dhe krejt natyrshëm dhe logjikshëm kalon në format e hetitishtes, anatolishtes, e mesapishtes. Nuk ka kufij mes vdekjes dhe jetës në gjuhë apo shoqëri për Hampin. E gjitha është komunikim njerëzor i pandërprerë, domethënë gjuhë e përdorur dhe gradualisht e ndryshuar, e gjitha është vazhdimësi. Dhe ndoshta veç sipas kësaj filozofie, rindërtimi i miliona fijeve të shkëputura mes mëmës indo-evropiane e gjuhëve bija do ishte i mundur. Dhe kur ka përfunduar së përshkruari në detaj rrjetin fantastik që lidh Lindjen me Perëndimin, dhjetëra gjuhë të vdekura me ato që sot lulëzojnë apo po humbasin, kombe folësish miq e armiq, Hampi thotë: “Albanian is a personal love of mine. Albanian is the pinion on which Balkan linguistics all rests. Albanian is what is the fundament of Balkan Sprachbund.” (Shqipja është dashuri personale e imja. Është strumbullari rreth së cilës sillet gjithë gjuhësia ballkanike. Është themeli i sprachbundit ballkanik). E pastaj shton se “Sllavishtja e vjetër dhe gjuhët balltike—edhe lituanezët do binin dakord, u pëlqen apo jo—janë si binjakë. Por këta binjakë nuk do mund të rrinin bashkë pa trinjakun e tyre, shqipen.”
Ahhh…shënimet komplekse, të mbishtresuara, të kapërthyera e të ndërlidhura me shenja fonetike, simbole komplekse, shigjeta e paranteza dyshimesh interesante të Hampit, janë një tjetër mesele shumë e veçantë…E kam provuar kur doja t’i botoja një artikull mbi numërorët themelorë në gjuhët indoeuropiane…sa djersë e mund për t’i deshifruar e riprodhuar elektronikisht dorëshkrimet e tij, tamam ashtu siç i donte i pakomprometueshmi Hamp…ahhh “hundorësia e asaj zanoreje është ndryshe në atë fshat dalmat, dhe kjo lloj “ë-je” është rreth 1/10 e sekondës më e gjatë se ajo e shembullit të mëparshëm, dhe këto ndryshime duhen dëshmuar saktësisht në simbolet fonetike, përndryshe nuk bëjmë shkencë por mashtrojmë”…E pastaj, kur i kërkova të më jepte në bibliografi të shkrimit që kish përgatitur, burimin bibliografik për Buzukun, Matrangën, Bogdanin dhe Kristoforidhin, ca i fyer e ca i irrituar më tha: “Këto nuk duhet të jepen në bibliografi. Çdo shqiptar, edhe po ta zgjosh nga gjumi, duhet ta dijë këtë informacion. Do ishte e tepërt të shkruheshin.”… Por do duhet një tjetër shkrim për këto.


Albanologu 88-vjeçar, që ka kryer studimet e Harvardit, duke mbrojtur disertacionin e tij për të folmen e arbëreshëve të Vakaricës, që mbetet edhe sot studimi më i gjerë përshkrues fonetik, qysh prej ’54-ës, merr pjesë në këtë konferencë, duke prezantuar veprën e tij më të fundit “Studime krahasuese për shqipen”, botuar nga Akademia e Shkencave në Prishtinë. Ky botim voluminoz ka hyrë në Bibliotekën e Qendrës së Studimeve Albanologjike, redaktuar dhe përgatitur nga studiuesi Rexhep Ismajli, njëkohësisht dhe përkthyesi i veprës së bashku me emra të tjerë akademikësh, pjesëmarrës në përkthim. Ndërsa vetë Hamp i munduar nga pleqëria, por jo nga fenomeni i një albanologu që për gjysmë shekulli nuk rresht së nxjerri nga ilirishtja fjalë krahasuese që e çojnë në bllokun e gjuhëve të vjetra ilire, ku hyn dhe mesapishtja. Kjo është teza e tij, që siç duket bashkë me jetën e këtij albanisti amerikan, do të mbyllë edhe kapitullin e debateve mbi shqipen. Ndërsa ai po i afrohet gjithnjë e më shumë rrënjës, duke zbuluar përditë fjalë si befasia që na dha dje Hamp, ku studiuesi Rexhep Ismajli tregon dimensionin e një etimologu të klasit ekstra në botë.


Profesor Eric Hamp edhe një herë sot iu kthye çështjes së gjuhës shqipe, natyrisht nga pozita e një indoevropianisti duke e vendosur atë në aspektin indoevropian, në kuadër të grupit veriperëndimor të gjuhëve indoevropiane, në aspektin ballkanik pastaj, pak më vonë, janë faza më të vona këto, në lidhje me ilirishten dhe me bllokun e gjuhëve të vjetra ilire ku hyn dhe mesapishtja.



Për prejardhjen e shqipes nga ilirishtja ka shumë. Ka një histori prej shekullit XVIII nga Johan Lehman Tunman dhe pastaj në botën e sotme, pas Çabejt kemi Cimochowski dhe autoritete të tjera, të gjithë këta që janë marrë me albanologjinë në një farë mënyre janë në këto rrjedha të të menduarit. Profesor Hamp ka këtë avantazh se depërton shumë më thellë në interpretimet paraindoevropiane dhe të gjitha këto lidhje i bën bashkë.
Ka shkruar rreth 4000 artikuj shkencorë gjatë jetës së vet.Ajo që i intereson ende më shumë se gjithçka është gjurmimi i dialekteve maleve e fshatrave mes të folmeve arbëreshe e arvanitase, e pastaj kthimi nëpër salla leksionesh ku e ftojnë papushim, duke derdhur me një përpikmëri detaji gati monstruoze, thesin e tij të pafund të dijes. Njohuritë e tij në dialektetet e humbura të Europës që rrallë i interesojnë kujt, si në shqipet e ndryshme, gjuhët e vdekura ose gati të vdekura mes skocezëve, galëve, e bretonëve, dhe bukuria në lidhjen që Hamp u bën dialekteve të gjalla me dhjetëra gjuhë të vdekura dhjetëra mijëra vjet të shkuara, por që ai i njeh dhe përdor lehtësisht, janë mahnitëse.