[Dilaver]

IV. KËRKIMI I KUPTIMIT
(Vepra e Bogdanit 1675-1685)


--------------------------------------------------------------------------------

1. Karakteri i veprës

Vepra e Pjetër Bogdanit Cuneus prophetarum, para së gjithash, është një doktrinë e krishterë, pra një mësim, që jepet në arsyetimin e fesë dhe ngre nevojën e forcimit të besimit duke pasur parasysh një ambient konkret, ambientin e shqiptarëve. Shpjegimi për fenë dhe mësimi për krishtenizmin është nisur në Biblën e Vjetër, po mbështetjen kryesore e ka në Biblën e Re dhe në shpjegimet e dijetarëve të hershëm teologë, e sidomos te Shën Augustini, veçmas në veprat e tij De Civitate Dei dhe Rrëfimet. Ndoshta pikërisht mbështetja në Shën Augustinin i jep jetë një përjashtimi kaq të fortë dhe me çdo kusht të argumentimeve fetare të Ebreizmit dhe Islamizmit, përjashtim që do të provohet në secilën pikë të diskutimit me radhë.
Po u desh të gjinden dhe të hetohen elementet origjinale të Bogdanit në shpjegimin dhe trajtimin e këtyre problemeve, pa tjetër shtrohet përpara kërkesa që vepra e tij të lexohet duke e pasur përpara Vulgatën latine të Biblës, në të cilën i është dashur të mbështetet atij në thelb. Pra, origjinaliteti i tij mund të kërkohet në tepricën e argumenteve që mund të gjendeshin karshi tekstit bazë ku është mbështetur; në këtë mënyrë mund të hetohen idetë e tij origjinale në shpjegim, por jo edhe në doktrinë.
Trajtimi i problematikës së Shkrimit të shenjtë në veprën Cuneus prophetarum është krejt në frymën e interpretimeve latine, në radhë të parë të Shën Augustinit, simbas të cilit, çdo gjë në këtë shkrim (është fjala për Biblën e Vjetër) që nuk mund të lidhet direkt me nderin (apo njerëzinë) e zakoneve dhe me të vërtetën e fesë (katolike), duhet të konsiderohet alegorike. Kjo ka të bëjë sidomos me interpretimin e pikave ireale të Shkrimit të shenjtë, që bëjnë besimtarin të largohet nga udha e fesë, besimit. Nga ana tjetër, për judaistët, të gjitha të vërtetat morale dhe filozofike janë të fshehura në Biblën e Vjetër.
Duke u nisur nga tradita latine e shpjegimit të Shkrimit të shenjtë, shkrimi i shenjtë në këtë vepër trajtohet në katër kuptime, nivele: njëri prej tyre është i fjalëpërfjalshëm, i drejtpërdrejtë, dhe tre të tjerët janë të figurshëm: tropologjik, alegorik dhe anagogjik.

a). Kuptimi alegorik:
është kuptimi kryesor i figurshëm në raport me mësimet e Ungjillit.
b). Kuptimi tropologjik:
përmban një kuptim moral, individual, duke kaluar nëpër të cilin Zoti qorton apo lavdon shpirtin njerëzor.
c). Kuptimi anagogjik:
është ai që dallon në mesazh një aluzion në të vërtetat metaforike e morale: jeta e ardhshme, gjyqi i fundit, dënimi i përjetshëm...

Në mbështetje të këtij interpretimi, Shën Augustini këtë princip më shkurt e formulon kështu: "Në Dhjatën e Vjetër është e fshehur Dhjata e Re, Dhjata e Vjetër zbulohet në Dhjatën e Re", parim i po këtij autori që kur citohet nga Bogdani në veprën e përmendur ka këtë formulim: "Marrëm vesh sa mundemi, qish mos mundëmi besojmë".
Kjo frymë teorike e shpjegimit të Shkrimit të Shenjtë është trajtuar pikë për pikë kështu në veprën Cuneus prophetarum, në Shkallën II, Ligjërata I, nga interpretimi i së cilës mundet dhe duhet të lexohet e gjithë vepra e tij e përmendur.
Në aspektin e shpjegimit të Krijimit të shenjtë dhe të Trinisë, vepra e Bogdanit si ide nuk ka ndonjë të re dhe nuk mund të kishte. Kërkimi i origjinalitetit të tij, prapë, çon në hetimin e shpjegimeve të tij konkretizuese, pra në mësimin e tij të fesë, që në një anë do ta kenë bazën e vet argumentuese në filozofinë e filozofëve antikë, Aristotelit, Platonit e Senekës, që ngritet nganjëherë edhe deri te sensualizmi i mëvonshëm, dije që citohet herë me emra autorësh e herë pa ta. Konkretizimi i shpjegimeve të tij, nga ana tjetër, ka të bëjë me gjeografinë dhe me dijen e mesit, prandaj mund të gjejmë në veprën e tij të përmenden, Pashtriku, Prizreni, Shkupi, Shkodra, Drini, Vardari, madje edhe referencat historike të ambientit: mundja e Vuçi Pashës në Malësi, apo ndonjë përshkrim sociopsikologjik i banorëve të vendit të vet. Shpjegimin e doktrinës së vet, më tutje, e forcon me një ton të rreptë, të sertë të polemikës me karakter kundërshtues, ndaj Islamizmit dhe të Judaizmit. Polemika e tij, karakteri përjashtues është i pandalshëm, sa që mendimin e Muhamedit se me ujë lahet të fëlliqtit, mëkati, duke aluduar për abdesin, e quan mashtrues, sepse, simbas tij, shpirti lahet nga mbrenda. Po me këtë sertësi përjashtuese diskuton shkallët e krijimit dhe të njohjes së ebrejve, duke përjashtuar triadën e Talmudit dhe të Kaballës.
Dokumentimin dhe arsyetimin e moralit, etikës së krishterë, Bogdani e jep në veprën e vet në Shkallën II, Ligjëratën VI, duke njohur dhe emërtuar të këqijat e djallit që kanë hyrë në shpirtin e njeriut: madhështia, smira, mëria, pritesa, lakmia, gryksia, kurvnia; dhe shërimin e njeriut nga këto e jep nëpërmjet shembullit të kryqimit të Krishtit, Krishtit të kryqëzuara.

a). Me uljen e kokës në kryq, u mjekua madhështia.
b). Me uratë për armiq, ndiqet mënia.
c). Me të çelurit e krahërorit largohet smira.
d). Me te bajturit e kokës, pritesa.
e). Duke u dhënë teshat e veta atyre që e kryquan, mundet lakmia.
f). Me pirjen e helmit, gryksia.
g). Me të rrahurat që duroi, flaket kurvnia.

Gjithë kjo edhe nga aspekti moral e etik shpjegon dhe përfaqëson filozofinë e flijimit të krishterë, që si dimë ka marrë karakterin e një maksime të hetuar edhe te Tolstoji: jo kundër të keqes me dhunë. Filozofia e flijimit të Krishtit-hero këtu gjen një shpjegim të saktë moral dhe një përfaqësim shembullor.
Nga sa shihet, vlera e parë e veprës së Bogdanit, Cuneus prophetarium, nuk është filozofia dhe ideologjia e tij fetare e krishterë, por se është vepra e parë e shkruar në shqip, më së pari për rëndësinë e kapjes së një shqipeje të vjetër në provën e saj me një dije dhe diskutim të kohës. Studimet shqiptare gjithmonë do të jenë më të dobishme dhe më produktive kur merren me këtë anë të kësaj vepre të rëndësishme të kulturës sonë.