[Dilaver]

2. Kërkimi, Metoda, Rezultati

Ibrahim Rugova në studimin e vet monografik, Vepra e Bogdanit 1675-1685, i ka hyrë një pune të rëndë dhe të rëndësishme, me përpjekje e synim që këtë vepër ta bëjë të njohur sot, të kapshme sot, me një fjalë ta riaktualizojë, duke bërë analizën e saj dhe duke u përpjekur edhe të krijojë portretin krijues dhe intelektual të Pjetër Bogdanit. Puna është e rëndë, sepse për të, para së gjithash, nevojitet një formim i fortë filologu, madje filologu klasik dhe albanologu në të njëjtën kohë, dhe e dyta se studime të kësaj natyre ka pak deri më tash në kulturën tonë. Për kërkimin e tij, mandej metodën, dhe për rezultatet mund të fillohet diskutimi ndoshta duke cituar disa nga mendimet që gjinden në monografinë e tij, të cilat e shqiptojnë gjendjen e subjektit kërkues para veprës që studiohet, apo edhe para një subjekti tjetër krijues (Bogdanit) të larguar në kohë për tre shekuj. Citatet përfaqësojnë edhe mënyrën e përjetimit të kontaktit të parë, familjarizimin me veprën dhe më në fund disa nga përfundimet:

Dhe njëmend, u habita, u befasova... Mirëfilli u entuziazmova dhe iu ktheva punës, që këtë intuicion dhe entuziazëm ta kthej në argument dhe në vlerësim, shkurt, në njohje të veprës. f. 11.

Kështu gjenetikën e tekstit të veprës së Bogdanit e ndërtuam kryesisht në bazë të literaturës ekzistuese, e jo të hulumtimeve burimore, sepse ajo ende njihet pak f. 12.

Kemi bërë një kompromis metodologjik: Kurcius, Bart, Lihaçov. f. 13. Pra, kemi bërë herë-herë një modernizim terminologjik e disiplinar... f. 13.

Marrë realisht, pjesa e parë e librit është një traktat filozofik e shkencor në kuadër të teologjisë. f. 77.

Me këtë nuk kërkojmë ta zhveshim atë nga filozofia e teologjia katolike, çfarë absurdi (!)... f. 203.

Nuk e kemi ndjekur metodën e projektimit të problemeve, po të afirmimit të atyre që ekzistojnë, shtrohen e zgjidhen në veprën e tij. f. 148.

Sa i përket leksikut, mund të themi se aty është thuaja e gjithë gjuha jonë, po edhe këtë duhet parë në raport me atë të shkrimtarëve tjerë... f. 208.

Shkurt: është një Komedi hyjnore shqiptare marrë në planin e aksiologjisë historike-letrare e filozofike. f. 226.

Pra, Cuneusi është vepër bazë e humanistikës shqiptare. f. 226.

Nga citimet e përmendura shihet se kontakti i parë i studiuesit me veprën ka prodhuar habinë, dashurinë dhe adhurimin, gjendje që janë të mirëseardhura në komunikimet letrare, po nga të cilat nuk mund të lirohet lehtë studiuesi, sado që përfundimet do t'i nxjerrë nga kërkimet dhe analizat e veta. Sepse edhe vetë metoda e kërkimit dhe përdegëzimi i saj më tutje mbajnë diçka nga ngjyra e kontaktit të parë, sidomos kur të kihet parasysh një kritikë subjektive produktive në leximin e tekstit, çfarë është ajo e Ibrahim Rugovës në pjesën më të madhe të monografisë së tij për Bogdanin. Sa i takon problemit të vetë natyrës së shkrimit që mbështetet shumë në citimin e tekstit dhe në interpretimin e tij, kjo është kushtëzuar në një masë edhe nga shkaku se vepra Cuneus prophetarum është ende e panjohur si tekst për mesin tonë, dhe nëpërmjet analizës autori ka bërë përpjekje që të japë sa më shumë tekst përfaqësues në studimin e vet. Mu nga këto arsye edhe monografia është shkruar e ndarë në dy pjesë të mëdha: Gjenetika e veprës dhe Analitika e veprës. Në të parën është munduar të japë sa më shumë material dokumentues, aq sa mund të jepet nga Prishtina jonë e sotme, dhe jo vetëm për të regjistruar sa të jetë e mundur më shumë tituj rreth veprës së Bogdanit, por edhe për të rikrijuar sa të jetë e mundur atmosferën dhe kohën kur u shkrua vepra. Pra, kjo pjesë i përket në një mënyrë parapërgatitjes për lexim të drejtpërdrejtë të tekstit të veprës që do të bëhet në pjesën e dytë të monografisë, në Analitika e veprës. Prandaj, sado që kërkimi përgatitor për studim, i përfaqësuar në pjesën e parë të monografisë, është i punuar me pedanteri, rezultati themelor i kërkimit të tij është në pjesën e dytë, që del më e lirë jo vetëm në kërkim po edhe në përfundimet, të cilat shpesh dalin prapë në formën e metaforës, duke lënë mundësinë e kapjes së dykuptimshme, qofshin edhe këto rezultate të analizave të përparshme. Le të përkujtojmë këtu vetëm dy përkufizimet e fundit të cituara më parë: se Cuneus prophetarum është një Komedi hyjnore shqiptare, apo tjetrin se kjo vepër është bazë e humanistikës shqiptare. Sa për metaforën e parë, ajo mund të pranohet si një përafrim përnga ndërtimi i veprës së Bogdanit, ndërsa konstatimi i dytë më duket se rrin fort pak, qoftë edhe kur krahasohet me një argumentim që sjell Bogdani për moralin e krishterë nëpërmjet flijimit, në shembullin e Krishtit, që e përmendëm më parë. Po nga një anë tjetër, kur të hapet ka problem në koordinata të kulturës sonë kombëtare dhe popullore, sa qëndron ky vlerësim do të provohej po të hapej një dialog ndërmjet veprës së Bogdanit dhe Kanunit, duke e njohur këtë dokumentin e dytë si kodifikim gojor që vjen nga mësimet që sjellin situatat jetësore të këtij populli, i cili kthehet në model, dhe jo vetëm model i sjelljes po edhe detyrim i saj.

Edhe vlerësimi se në veprën e Bogdanit është e përfshirë gati e gjithë gjuha jonë duket si një kompliment për të adhuruarin, sidomos kur të jetë ofruar pa analiza paraprake të gjuhës së tij, jo vetëm në nivelin e të shprehurit po edhe në sintaksën e saj. Sa për këtë problem, vetë Bogdani në veprën e vet thotë:

Po përse gjuha jonë Arbëneshë asht e vobekë për fjalë qi duheshin për t'i çtiell ndjerë në skajt', përse ende ndër për ato arrësenje përsipëri, mejaft jet mujtun e shtremena, prashtu qendrojnë e nukë shkruejmë tjetër për këtë punë. Cuneus...f. 31.

Ndanë këtyre përfundimeve që donë të diskutohen, vlera e studimit të Ibrahim Rugovës për Bogdanin është e pakontestueshme, sidomos në pjesën e dytë të tij, e sidomos në kapitujt ku flitet për praktikën e tij teorike letrare dhe për praktikën poetike. Më qëllim lëmë manash praktikën filozofike, sepse ajo më nuk del esencialisht dhe nuk kishte si të dilte jashtë konvencës së kohës të mendimit teologjik, sado që ky mendim në farën e vet të shtrirjes si libër, si mësim, në udhën e shpjegimit dhe të argumentimit domosdo do të ketë marrë diçka nga dija dhe shkenca e kohës së vet. Projekti i Ibrahim Rugovës në studim realizohet duke e trajtuar Bogdanin në gjiun e retorikës klasike. "Modernizimi" si e quan ai i termave, distribuimi i materies së veprës së Bogdanit dhe i pikëpamjeve të tij nëpër disiplina më të reja të studimit letrar mund të bëhet dhe bëhet për aq sa kjo dije moderne ka trashëguar në trupin e vet pikërisht nga retorika klasike dhe ajo e mesjetës.

Po ajo që është më e rëndësishmja dhe që manifestohet esencialisht si fryt i kërkimit të këtij studiuesi është ta provojë të vërtetën se vepra mbetet gjallë dhe komunikon me kohët e mëvonshme, për aq sa këto kohë mund ta marrin dhe ta interpretojnë nga pozita e vet dhe e dijes së vet, qoftë ky interpretim edhe kaq i larguar nga destinimi i parë i autorit. Me një fjalë, Rugova veprën e Bogdanit do ta aktualizojë sot, jo vetëm si vlerë, si fakt kulturor të së kaluarës sonë, po edhe si një qenie të gjallë që jeton edhe sot, qoftë edhe e përfaqësuar përnga ndonjë figurë, përnga ndonjë ide në veprat e letërsisë sonë të mëvonshme. Studiuesi këtë tezë të veten e provon edhe me përafrime me letërsinë tonë bashkëkohore dhe në këtë mënyrë do të hetojë disa konstanta shpirtërore, gjakime a ideale, që duke qenë karakteristike të një vendi, të një populli e karakteri, trashëgohen, përsëriten nga koha në kohë. Në këtë aspekt, duket se teksti i kritikës së Ibrahim Rugovës në pikat e tij më të suksesshme merr trajtën e ëndërrimit, ëndërrimit mbi fjalët dhe kuptimet në veprën e Bogdanit, duke bërë edhe vetë provën e produktivitetit të shqipes në mendim. Ky orientim edhe e shpie patjetër në kërkimin e atyre pikave të shkrimtarit tonë të madh të vjetër, që unë më herët i quajta "teprica", do të thotë të dhëna e interpretime që i shpëtojnë sistemit të tij të fortë të doktrinës fetare të krishterë. Se pikërisht këto pika japin idetë e rëndësishme për vendin, për popullin e autorit, dhe indirekt krijojnë biografinë e tij shpirtërore mbrenda veprës së tij. Ibrahim Rugova i kërkon, i gjen këto teprime, që i ikin doktrinës së Njëshit teologjik, dhe i interpreton me dashuri të pashoqe.

Për shumë veti që mund të jenë përmendur këtu apo jo, vepra e Ibrahim Rugovës Vepra e Bogdanit nganjëherë më tepër duket si vepër letrare sesa si vepër shkencore. Diçka si metaforë e dytë e një metafore më të vjetër bogdaniane. Apo si provë e pranimit, e përqafimit të një rrezmi, trashëgimie të Bogdanit në letërsinë e sotme shqipe. E gjithë kjo në frymën e kërkimit të tij. Vlera e kësaj vepre tash për tash nuk duhet të shikohet vetëm në vlerën e rezultateve përfundimtare që i sjell, po mbi të gjitha në nivelin e çështjeve që thelbësisht kanë të bëjnë, më së pari me studimin e veprave të vjetra të letërsisë shqipe, më tutje në qëndrimin tonë aktiv ndaj traditës sonë letrare e kulturore, edhe më tutje në vënien e lidhjes së bashkëkohësisë me traditën kulturore, për të arritur në fund te kërkesa kryesore: duke aktualizuar një shkrimtar, të hapë një problematikë kaq të rëndësishme të kulturës sonë.

E, si vepër më vete, Vepra e Bogdanit e Ibrahim Rugovës hyn në radhën e studimeve kryesore për këtë shkrimtar, dhe bëhet në të ardhmen, padyshim, vepër përkrah të cilës nuk mund të kalohet në çfarëdo studimi të ri për këtë shkrimtar.