[Dilaver]

4. Refuzimi estetik

Eseu Refuzimi estetik, që mban kohën e vendin ku është shkruar (Prishtinë, shkurt, 1987), është padyshim teksti më i rëndësishëm për autorin, jo pse është shkruar i fundit, por pse ka dalë në ballë të librit dhe pse këtë titull e merr krejt libri. Është e qartë që autori i jep peshë të veçantë këtij teksti, qëkur e merr në trajtë të përmbledhur edhe Parathënie të librit. E pra çfarë ka të veçantë në këtë ese?

Refuzim do të thotë të mos pranosh, të mos pranosh atë që të imponohet, e kjo varet nga qëndrimi personal dhe nga i përgjithshëm.

Kjo është fraza nistore e eseut, që nuk ka asnjë shenjë që ka të bëhet me letërsinë, dhe vazhdon:

Njeriu në këtë plan ka vetëm dy zgjidhje, thjesht e shkurt: po e jo. Refuzimi ngritet kundër imponimit kur ai është represiv.

Dhe më tutje vijon eseu duke u demonstruar ideja:

Imponimi bëhet më i ndërlikuar kur gjendet në kuadër të përfaqësueses, sepse njeriut ekzistuesja i largohet për disa shkallë… Raporti ndërmjet të vërtetës dhe të vërtetës së përfaqësuar…

Edhe më tutje eseu eksplikon si ngritet pushteti individual e kolektiv, për të arritur ngadalë te pushteti, demokracia, zgjedhja e lirë, manipulimi, plebishiti: jemi pra në gjirin e shoqërisë, në diskutimet e pushtetit e larg, tepër larg, letërsisë.
Rugova më dramatik e bën diskutimin pikërisht kur kalon në domenin e letërsisë që do të refuzojë duke heshtur apo duke folur. Nëse flet, ajo refuzon me format e sarkazmit, të groteskut e të ironisë. Ai kërkon dallimin midis pushtetit e politikës në letërsi – politizimin e saj. Loja, pra, është e rëndë: si të ruhet letërsia si qenësi e jo si letërsi në funksion, në shoqëritë e politizuara në mënyrë agresive. Pamja është e aktualitetit, kurse diskutimi don t’i demonstrojë rrënjët e fenomenit në kohë e në kultura të tjera. Por në pikën 3 të eseut tanimë tema afishohet: Estetika e Politika. Historia e fenomenit të shpie te Platoni e te inkuizicioni mesjetar, madje te përmbysjet revolucionare, që si censurë apo si ndikim rrafshojnë vepra, ide e njerëz. Furtunën shkatërrimtare Rugova e gjurmon më tepër në kulturën historike të të tjerëve e më pak në realitetet dhe aktualitetet shqiptare. Kujdes! Autocensura e shpikur nga Sartri në kohët moderne, mund të jetë shpëtim i shkrimtarit (njeriut), por jo i letërsisë.
Atëherë, nëse nuk i mbetet alternativë letërsisë a i mbetet alternativa shkrimtarit. Rugova, në kërkimin historik të fenomenit, thotë se po: të bëhet shkrimtar i oborrit apo prijës i popullit. Por, për pasojë: në të dyja rastet vrasës i letërsisë së vet.
Ashiqare që shkrimtari i angazhuar dhe letërsia e angazhuar nuk është një zgjidhje. Këtë e kanë pranuar shkrimtarët ideologë romantikë tjetërkund e te ne. Si të ruhet, pra, qenësia estetike, e bashkë me të “refuzimi estetik”. Pyetja nuk ka përgjigje të pëlqyeshme, sidomos jo kur shtrohet kaq ashpër raporti ndërmjet letërsisë e politikës. Ibrahim Rugova në eseun e vet rezonon që tanimë është bërë legjitime vetëdija se imponimit të jashtëm letërsia duhet t’i përgjigjet me refuzim estetik. Ky është refuzim estetik kundër diskursit represiv. Mirëpo, çështjet praktike çojnë në argumentime selektive:

Te kombet e mëdha, kur rreziku politik është më i vogël, apo edhe nuk është i pranishëm fare, refuzimi estetik i letërsisë është më i madh, më autonom e më veprues…

përfundon Rugova eseun e vet të vitit 1987.

Po çfarë të bëhet me kombet e vogla e me letërsitë e rrezikuara, përgjegja është e kuptueshme apo e nënkuptueshme. Nuk ka shpëtim të autorit, mund të ketë shpëtim të njeriut: duke ikur nga tipi meditant kah tipi militant. Kështu shkroi Rugova, në tekstin e vet të mbramë kritik, para se të nisej.