[Pause_Print_Scroll]

vazhdimi...


Rrymimet përtrirëse, të cilat kanë gufuar nga kultura islame, i mundësuan mendjeve më të mira evropiane që me forca të reja, të luftojnë kundër epërsisë shkatërruese të Kishës krishtere. Në fillim kjo luftë ka patur dukje të lëvizjeve reformatike, të cilat gati njëkohësisht, janë shfaqur në vendet e ndryshme evropiane, me qëllim të përshtatjes së mënyrës së të menduarit krishter kërkesave të reja jetësore. Këto lëvizje kanë qenë të shëndosha në mënyrën e tyre dhe sikur të hasnin në sukses të vërtetë shpirtëror, ato kanë mundur të sjellin gjer te pajtimi i shkencës me idenë religjioze në Evropë. Por, siç ndodhi, dëmi të cilën e shkaktoi Kisha mesjetare, ishte shtrirë përtej mase që të mund të përmirësohej me reformë të thjeshtë, e cila aq më tepër, shpejt u degjenerua në luftra politike ndërmjet grupeve të interesuara. Në vend që të jetë njëmend i reformuar, krishetizmi vet qe i shtyrë në qëndrim defanziv dhe gradualisht ishte i detyruar që ta përvetësojë tonin apologjetik. Kisha - si ajo katolike, ashtu edhe ajo protestante - nuk hoqi vërtetë dorë, nga asnjëra prej akrobacioneve të veta mentale, dogmave të veta të pakuptueshme, nga përbuzja e kësaj bote, nga përkrahja e paskrupullt e pushtetit në llogari të masave të shtypura të njerëzimit; ajo vetëm është përpjekur që t'i zvogëloj këto dobësi të mëdha dhe t'i shpjegojë me ndihmën e pohimeve boshe. Prandaj nuk është kurrfarë çudie që fuqia e idesë religjioze, gjatë decenieve e shekujve, të jetë bërë gjithnjë e më e dobët në Evropë, gjithnjë derisa në shekullin e tetëmbëdhjetë dominimi i Kishës nuk qe përfundimisht i shuar me revolucionin Francez dhe pasojave të tia shoqërore-politike në vendet e tjera.
Në atë kohë, edhe një herë, është dukur se civilizimi i ri i përtërirë, i çliruar nga dora e vdekur e teologjisë skolastike të mesjetës, sikur pati rastin e rritjes në Evropë. Në të vërtetë, në fund të shekullit 18 dhe në fillim të shekullit 19, hasim disa nga personalitetet më të mira dhe shpirtërisht më të forta evropiane në fushën e filozofisë, artit, literaturës dhe shkencave. Por, kjo pikëpamje shpirtërore, njëmend religjioze e jetës ka qenë dhe ka mbetur e përkufizuar vetëm në disa individ. Masat e mëdha evropiane, pasi që ishin të mbyllura shumë kohe të gjatë në dogmat religjioze, e të cilat nuk kanë patur kurrfarë lidhje me synimet natyrore të njeriut, kur më në fund u këputën ata zingjirë, nuk kanë mundur ta gjejnë, dhe nuk e gjetën rrugën e tyre kah orientimi i vërtetë religjioz.
Ndoshta faktori më i rëndësishëm intelektual, i cili e ka penguar ringjalljen religjioze të Evropës, ka qenë koncepti i Isus Krishtit si “Djalë i Zotit”. Natyrisht, krishterët e disponuar filozofikisht, kurrë nuk e morën në kuptimin bukval idenë mbi “të birin e Zotit”; ata me këtë kanë nënkuptuar manifestimin e mëshirës së Zotit në formën e njeriut. Por, fatkeqësisht, nuk ka çdonjëri shpirt me prirje filozofike. Për pjesën më të madhe të krishterëve, shprehja bir i Zotit ka patur dhe ka kuptim plotësisht të drejtëpërdrejtë, edhe pse kësaj gjithmonë i ka qenë bashkangjitur njëfarë theksi mistik. Për ta ideja " Krishti - Biri i Zotit" plotësisht natyrshëm ka shpier kah ideja antropomorfike e Vet Zotit, i cili mori formën e plakut shpirtmirë me mjekërr të bardhë e të dendur; e ajo formë, e përjetuar me piktura të panumërta të vlerës së lartë artistike, ka mbetur e ngulitur në shpirtin e nënvetdijshëm të Evropës. Në kohën kur dominonte ajo dogmë kishtare, në Evropë nuk kishte prirje, që të vihet në dyshim ai koncept i çuditshëm. Por, kur njëherë kornizat intelektuale të Mesjetës qenë të thyera, njerëzit mendimtarë në mesin e evropianëve nuk kanë mundur që të pajtohen me Zotin - Babën e humanizuar; nga ana tjetër, ai antropomorfizëm u bë faktor i parrënueshëm në konceptin popullarizues mbi Zotin. Pas periudhës së arsimimit, mendimtarët evropian instiktivisht janë tërhequr pranë të kuptuarit të Zotit siç ishte i paraqitur në mësimet e Kishës; e pasiqë ai koncept ishte i vetmi, në të cilin ishin mësuar, ata filluan që ta refuzojnë edhe vet idenë mbi Zotin, e me këtë, edhe vetë religjionin.
Krahas kësaj, magjepsja e përparimit të jashtëzakonshëm material filloi që t'i orientoi njerëzit kah mësimet e reja, ashtu që kjo i kontriboi vakumit pasues religjioz të Perëndimit. Në atë vakum zhvillimi i civilizimit perëndimor mori kthesë tragjike - tragjike nga pikëpamja e secilit që e konsideron religjionin si realitet më të fuqishëm në jetën njerëzore. I liruar prej robërimit të vet të mëhershëm krishterizmit trinitaristik, shpirti bashkëkohës perëndimor i tejkaloi të gjithë kufijtë dhe gradualisht u fortifikua në antagonizëm të vendosur ndaj cilësdo formë të kërkesave shpirtërore në raport me njeriun. Nga frika e nënvetëdijshme që të mos jetë përsëri e mposhtur nga forcat, të cilat paraqesin të drejtën në autoritet shpirtëror, Evropa u bë kampion i çdo gjëje antireligjioze edhe në parim edhe në aksion. Ashtu ajo iu kthye trashëgimisë së saj të vjetër romake.
Nuk mund të na akuzojnë për pohimin se "superioteti" potencial i fesë krishtere ndaj besimeve tjera nuk ka qenë ajo që i mundësoi Perëndimit që t'i realizon të arriturat e veta shkëlqyese materiale; ngase ato të arritura të shkëlqyeshme janë të pa përftyrueshme pa luftën historike të forcave intelektuale evropiane kundër vet parimeve të kishës krishtere: pikëpamja e saj e tanishme materialiste e jetës, hakmarrja e Evropës “shpirtërore” krishtere, e cila ishte larguar prej të vërtetave të natyrshme të jetës. Nuk është në suaza të qëllimit tonë që të hyjmë më thellësisht në marrëdhëniet ndërmjet krishterizmit e civilizimit bashkëkohës perëndimor. Vetëm jam përpjekur t'i paraqes tri shkaqe, ndoshta shkaqet kryesore, përse ai civilizim është ashtu parimisht antireligjioz, në pikëpamjet dhe metodat e veta: i pari është trashëgimi i civilizimit romak me qëndrimin e tij plotësisht materialistik në aspektin e jetës njerëzore dhe vlerës së tij inherente; i dyti është, kryengritja e natyrës njerëzore kundër përbuzjes krishtere të kësj bote dhe mbrapsjes së nxitjeve natyrore dhe synimeve legjitime të njeriut (në kundërshtim me aleancën tradicionale të Kishës me bartësit e fuqisë politike e ekonomike dhe saksionimin të gjakftohtë të tij çdo eksploatimi, të cilën bartësit e fuqisë kanë mundur ta marrin me mend); dhe i fundit, të konceptuarit antropomorfik të Zotit. Ajo kryengritje kundër religjionit ka qenë plotësisht e suksesshme - aq e suksesshme sa që sektet e ndryshme krishtere dhe kishat kanë qenë të detyruara, që gradualisht t'i përshtasin disa dogma të veta kushteve të ndryshuara shoqërore e intelektuale të Evropës. Në vend që të ndikoj në jetën shoqërore të pjesëtarëve të vet dhe që ta modeloj ate, çka edhe është obligim natyror i religjionit, krishterizmi u pajtua me rolin e konventës toleruese dhe mbulesës së ndërmarrjeve politike. Për masat ai tani ka vetëm kuptim formal, siç ka qenë rasti me zotërat e Romës së vjetër, të cilëve nuk u është lejuar e as që është pandehur të kenë çfarëdo ndikimi real në shoqëri. Padyshim, ka ende shumë individ në Perëndim të cilët ndjejnë dhe mendojnë në mënyrë njëmend religjioze dhe bëjnë përpjekje të pashpresa për t'i pajtuar besimet e veta me shpirtin e civilizimit të vet; por ato janë vetëm raste të veçanta. Perëndimori mesatar - qoftë ai demokrat apo fashist, kapitalist apo komunist, punëtor fizik apo intelektual - dinë vetëm për një "religjion" pozitiv, e ai është të adhuruarit e përparimit material, besimi se nuk ka cak tjetër në jetë, përveç që pikërisht kjo jetë të bëhet vazhdimisht më e lehtë, apo siç zakonisht thuhet, "e Pavarur nga Natyra". Tempujt e atij "religjioni" janë fabrikat gjigante, kinot, laboratoret kimike, sallat e vallëzimit, hidroelektranat; ndërsa priftërinjët e tij janë bankierët, inxhinierët, yjet e filmit, magnatët industrial, sportistët kulminantë. Rezultat i pashmangshëm i asaj lakmie për fuqie e dëfrime,është krijimi i grupeve armiqësore të armatosura gjer në dhëmbë dhe të gatshëm që ta shkatërrojnë njëra tjetrën sa herë që të kundërshtohen interesat e tyre. Në anën kulturore, si rezultat është krijimi i tipit njerëzor, moraliteti i të cilit është i kufizuar, vetëm në çështjet e dobisë praktie, e kriteriumi më i lartë i të mirës, e i së keqes i është suksesi material. Në transformimin e thellë gjatë të cilit tani kalon jeta shoqërore e Perëndimit, ai moral i ri utilitarist bëhet gjithnjë e më shumë i dukshëm. Të gjitha vlerat të cilat kanë ndikim të drejtëpërdrejtë në mirëqenien materiale të shoqërisë - si p.sh. efikasiteti teknik, patriotizmi, ndjenja e përkatësisë nacionale etj., lartësohen dhe shpesh në mënyrë absurde përdoren tek vlerësimi i njerëzve; derisa virtytet, të cilat deri vonë kanë qenë të vlerësuara nga pikëpamja thjeshtë etike, p.sh. dashuria birërore apo besnikëria seksuale, shpejt e humbin rëndësinë e vet për shkak se ato nuk i sjellin shoqërisë dobinë e prekshme, materiale. Shekullin në të cilin, të insistuarit në lidhjet e forta familjare ka qenë vendimtar për mirëqenien e bashkësisë apo farefisnisë, në Perëndimin bashkëkohës, e mbrapsë shekulli i organizimit kolektiv në suaza plotësishtë më të gjëra. E në shoqërinë, e cila qenësisht është teknologjike dhe e cila organizohet me hapa të shpejtuar në linja thjeshtë mekanike, sjellja e djalit ndaj babës nuk është prej rëndësisë së madhe shoqërore, gjithnjë derisa sjellja e atyre personave të jetë në kufijtë e mirësjelljes së përgjithshme, të cilën e imponon shoqëria ndërmjet anëtarëve të vet. Prandaj, babai perëndimor gjithnjë e më shumë e humb autoritetin në raport me djalin e vet, dhe logjikisht, djali humb respektin ndaj babait. Marrëdhëniet e tyre reciproke dalëngadalë mbizotërohen, bëhen postullate të vjetëruara, të shoqërisë së mekanizuar, e cila ka tendenca që të heq të gjitha privilegjionet e një individi në raport me tjetrin dhe - në zhvillimin logjik të asaj ideje - poashtu privilegjionet brenda marrëdhënieve familjare.

vazhdon....