[ZARATUSTRA]

Libri më i madh dhe më i famshëm i El-Gazaliut është “Ihja`u ulum’id-din” (Përtërirja e diturive fetare), në disa mijë faqe dhe deri tash dhjetra botime të ndryshme në vende të ndryshme. Dy pjesët e para të këtij libri flasin mbi formën e jashtme të ibadeteve (lutjeve), kurse dy pjesët e fundit flasin mbi natyrën e brendshme të fesë. Çdonjëra nga këto katër libra përmbajnë në vete nga dhjetë libra. Stili është madhështor, gjuha e lehtë dhe mund të kuptohet edhe nga fillestarët. Kjo vepër me të vërtetë është kryevepër, sidomos në pikëpamje të karakterit njerëzor dhe të etikës.
Për këtë libër orientalistët evropianë kanë treguar një kujdesje të madhe dhe është përkthyer në shumë gjuhë bashkëkohore. Pozita që gëzon El-Gazaliu me këtë vepër në mes të muslimanëve, mund të krahasohet me pozitën që gëzon në mes të bashkëfetarëve të tij Kristian Thomas à Kempis (1380-1471), i cili qe një mistik i famshëm kristian dhe besohet të ketë arritur një përparim të lartë shpirtëror. Kempisi u bë i njohur me librin “Imitimi i Krishtit”. Natyra lëndës së këtij libri i afrohet natyrës së lëndës së ”Ihja-ut”, natyrisht me ndryshim që ”imitimi” është shkruar për t’iu përshtatur mësimeve dhe pikëpamjeve kristiane.
Për librin ”Përtrirja e diturive fetare” disa nga dijetarët muslimanë kanë thënë: ”Po të zhduken të gjitha librat e shkruara mbi fenë islame, do të ishte një humbje e vogël, me kusht që libri i El-Gazaliut ‘Përtrirja e diturive fetare’ të ruhej”.
Dy vepra të tjera që janë me famë në botën oksidentale dhe që shkaktuan një rrebesh kundërshtimesh ndër filozofët janë: Mekasidu’l-felasifeh (Synimet e filozofëve) dhe Tehafut’ul-felasifeh (Vetë­shk­atërrimet e filozofëve). Në librin e parë El-Gazaliu përmbledh idetë e ndryshme filozofike në logjikë, metafizikë dhe degët tjera që njiheshin gjer atëherë. Ky libër qe përkthyer në latinishte prej Dominicus Gandissalvus dhe qe botuar në Venedik më 1506. I dyti përmban një kritikë të rreptë ndaj sistemeve filozofike të ndryshme të shpjeguara në librin e parë.
El-Gazaliu vetë pohon se librin e parë e shkroi me qëllim që t’i paraqiste lexuesit materialin të cilin do ta kritikonte në librin e tij të dytë.
Pak kohë më vonë filozofi Ibn Rushd refuzoi botëkuptimin e El-Gazaliut mbi filozofinë me librin e tij Tehafut’ut-tehafut (Vetëshkatërrimi i vetëshkatërrimit) duke hedhur poshtë idetë e El-Gazaliut mbi filozofët.
Në kohën e El-Gazaliut intelektualët muslimanë ishin ndarë në dy kampe: sufitë dhe juristët, të cilët ishin në luftë të rreptë. El-Gazaliu me shkrimet e tij arrinë t’i zhduki kundërshtimet e mëdha dhe t’i afrojë të dy kampet.
El-Gazaliu si çdo reformator tjetër, pati shokë që pranuan idetë e tij, por pati edhe njerëz që e luftuan. Edhe ndër evropianët nuk i pati të rrallë admiruesit e tij: Ernest Renani, Cassanova, Carra de Voux, T. J. Boer dhe dr Zwemer. Enciklopedia Islame e shkruar nga jomuslimanët, e botuar në Leyden, Holandë më 1927, në vëllimin e dytë, duke folur mbi të thotë: ”... (El-Gazaliu) është mendimtari më origjinal që ka prodhuar Islami dhe teologu më i madh”.
Prof. Macdonald-i në librin e tij Development of the Muslim Theology e quan El Gazaliun: “ Më i madhi dhe sigurisht figura më simpatike në historinë islame; i vetmi mësues i kohëve të vona që vihet nga muslimanët në një radhë me katër imamët e mëdhenjë.” Dhe vazhdon të shkruaj: ”Në islam nuk ka ardhur njeri pas tij që të zë vendin e tij dhe as që është kuptuar plotësisht prej muslimanëve. Në ringjalljen islame që po ngjetë tash, do të vijë koha e tij dhe një jetë e re do të vijë për të, nga ristudimet e veprave të tij”.
Reformatori i madh Islam i shekullit XX, profesori, i ndjeri shejh Mustafa Meragiu, rektor i Universitetit të El-Ez`herit të Kairos në Egjipt shkroi:
”Po të përmenden Ibn Sina dhe Farabiu menjëherë na shkon mendja tek dy filozofë të mëdhenjë; po të kujtohet emri i Ibn Arebiut do të mendojmë për burrin sufi, mendimet e të cilit kanë rëndësi e peshë të madhe në mistikën islame; po të përmenden emrat e Buhariut dhe Muslimit menjëherë do të mendojmë për dy tradicionalistë më të mëdhenjë islamë që shënuan me sinqeritet fjalët dhe veprat e Muhammedit a.s., duke ruajtur një thesar të vlefshëm; por, po të kujtohet emri El-Gazali, këtu kemi shumë aspekte, nuk na shkon mendja në një burrë, por në shumë burra dhe secili me vlerë dhe rëndësi të madhe në lëmin e vet. Na kujtohet El-Gazaliu kanonist, jurist i lirë, teolog, prijës i ehli sunnetit, mbrojtës i idesë së tyre; El-Gazaliu sociolog i specializuar për gjendjen e njerëzimit, fshehtësitë e ndërgjegjjes dhe sekretet e shpirtit; El-Gazaliu filozof që luftoi filozofinë; El-Gazaliu edukator; El-Gazaliu sufi ose po të duash thuaj, kur kujtohet El-Gazaliu, të shkon mendja tek burri që ishte enciklopedia e diturive të shekullit të tij”.