[Albanian eX|PerT]

Neshat Tozaj: E vërteta e historisë "Kadare"

http://www.gazetametropol.com/tekst.php?idt=34718

22 Tetor Intervistë me shkrimtarin Neshat Tozaj

Shkrimtari Neshat Tozaj tregon të vërtetën "Kadare". Njohja
dhe miqësia me Ismail Kadarenë, historia e vajzës së
shkrimtarit me Renato Rrapin. Ndikimi dhe roli i Tozajt dhe
Kadaresë në këtë ngjarje. Si ndodhi internimi i Rrapajve.
Historia që solli transferimin e tyre. Pretendimet e
Janulla Rrapit, sa qëndrojnë. Shkrimtari Tozaj shpjegon dhe
përse kthehet kjo histori sërish në shtyp.

Njohja dhe miqësia juaj me Kadarenë.

Kam filluar ta dua shkrimtarin Kadare, që në veprat e tij
të para. Kur më binte rasti të flisja me shokët për librat,
u thosha se ai është një shekull përpara të tjerëve. Kam
lexuar gjithçka të tij dhe, edhe tani që i kam kaluar të
60-at, që kam një përvojë të gjatë letrare dhe një përvojë
ndërkombëtare modeste, ruaj të njëjtin mendim, që Kadareja
është më i miri shkrimtar shqiptar.

Për shumë vite nuk kam qëndruar dhe aq afër ambienteve të
shkrimtarëve. Kam pasur marrëdhënie shumë të mira me Nasho
Jorgaqin, Vath Koreshin, Skënder Drinin, Kiço Blushin,
Fatos Kongolin e shumë të tjerë. Se kush dreqin, në ato
kohë, kishte shpikur një “luftë” mes Agollit e Kadaresë. Sa
për mua, nuk më pëlqente të rreshtohesha në njërin apo
tjetrin “kamp”, kisha mendimin tim për letërsinë e
Kadaresë, por më pëlqente personaliteti dhe vepra e Dritëro
Agollit. Nuk kisha pirë asnjë kafe me njërin apo me
tjetrin. Në një plenium të lidhjes (nuk më kujtohet i sati)
kur Ismail Kadarenë e kishin vënë përpara, (për tu dhënë
mësim dhe të tjerëve) kam qenë bashkë me Nasho Jorgaqin në
sallë. Mbaj mend, që Zonja Nexhmije Hoxha mbajti një fjalë
agresive kundër Kadaresë. Duke botuar disa vepra me temë
historike ose gjoja historike, Kadareja krijonte asociacion
dhe identitet mes pushteteve të shkuara dhe të viteve
komuniste. Të them të drejtën, ngaqë nuk merrja pjesë ose
merrja pjesë fare rrallë në aktivitetet e shkrimtarëve, mua
ky plenium m'u duk një linçim i vërtetë. I thashë Nasho
Jorgaqit në vesh, si thua të ngrihem, nuk mund të lejohen
gjëra të tilla ... Nashoja, më vuri dorën tek gjuri dhe më
tha, në asnjë mënyrë. Në raste të tilla njeriu mendon për
shumë gjëra, për fëmijët, për burgun, për të afërmit, për
veten, por mua çuditërisht më frenoi e vetmja gjë që më
erdhi ndërmend, më frenoi “poza” që po pretendoja të
merrja. Unë isha (dhe jam) një shkrimtar i zakonshëm dhe
për mua do të thoshin, ja kush e përkrahu, i panjohuri
Neshat Tozaj, ai i filmave dhe i librave policesk. U
takonte atyre, të tjerëve, të mëdhenjve, ta përkrahnin, por
asnjëri nuk u bë i gjallë. Kadareja e ndjeu veten shumë të
vetmuar dhe kjo u duk në autokritikën e tij. Autokritika aq
të trishtueshme dhe aq vetëposhtëruese, mund të bëheshin
vetëm në socializëm. Një të tillë autokritikë kisha lexuar
në gazetën “Drita” nga shkrimtari Dhimitër Xhuva, për
romanin “Tuneli”. Nashoja i kishte folur për mua, për atë
çka i thashë në mbledhje dhe kjo i kishte bërë shumë
përshtypje Ismailit. Ne nisëm të afroheshim dhe erdhi një
kohë, që takoheshim çdo ditë ose çdo dy ditë.

Si ishte miqësia juaj, një i shquar dhe një, ta themi, i
zakonshëm?

Në këtë miqësi ishte zgjidhur çështja themelore që mund të
vërë në sherr dy shkrimtarë, çështja kush është i pari. Të
tjerat ishin marrëdhënie midis dy njerëzve të barabartë.
Njëherë Helena, me atë buzëqeshjen e saj të butë dhe të
sinqertë më ka pyetur si ishte e mundur, që miqësia me
Ismailin po zgjaste aq shume, tej miqësive të tij të tjera.
Ju përgjigja, se ishte zgjidhur çështja se kush ishte i
pari dhe unë, kur hyja në shtëpinë e një miku, nuk e kisha
për zakon t’ia shikoja gratë nga vithet.

Ne nuk bisedonim shumë për letërsi. Më vinte rëndë dhe
pakëz turp t’i flisja për librat e tij dhe personazhet, siç
bënin të tjerët. Unë dëgjoja kryesisht opinionet për
eksperiencat e tij letrare me jashtë, konsideratat për
letërsinë më të përparuar të kohës dhe merrja pjesë me
mendimet e mia, kur isha i sigurtë apo kur ishte fusha ime
e drejtësisë apo e filozofisë. Njëherë, duke shëtitur në
bulevardin e madh, aty midis ministrive, ai më tha se i
kishte folur Pirro Misha, për romanin tim “Thikat” dhe ai
ishte çuditur, përse unë nuk i kisha folur për këtë vepër.
E lamë që t’ia jepja romanin, i cili në shtëpinë botuese qe
pritur me recensione të pafata, kishte pasur gjithashtu
edhe një redaktor që e ruante mirë karrigen e tij. Kadareja
e lexonte librin dhe ndërkohë, ne flisnim për gjëra të
tjera. Në të vërtetë, unë digjesha nga kureshtja të dija
seç mendonte. Një ditë, ai më tha se po e lexonte romanin
sikur të ishte vepër e tij, se donte ta dominonte ai librin
dhe jo ta tërhiqte libri pas vetes. Dhe njëherë tjetër, më
bëri të skuqem deri tek veshët, kur më tha se “Thikat”
ishte roman i rëndësishëm në letërsinë shqipe. Dhe ai,
shkrimin për librin në gazetën “Drita”, e botoi po me këtë
titull. Ai mi dha vërejtjet e librit, kapitull për kapitull
(fletët e shënimeve i ruaj edhe sot) dhe diskutuam me shumë
kujdes. Ishim tek hotel “Dajti” dhe dua të them që gjatë
viteve që takoheshim, deri në vitin 1990, para se të
largohej, kam mësuar shumë nga kultura e tij perëndimore,
nga njohjet e gjera të sistemit kapitalist të ekonomisë së
tregut. Ai ishte i përpiktë në takime, i përpiktë deri në
përsosmëri, miqësor në mënyrë tejet korrekte dhe në dy-tri
raste, që i kisha bërë vërejtje për kapërcimin e kufijve të
barazisë tonë shoqërore, më kishte kërkuar falje.

Si lindi problemi i vajzës së Ismail Kadaresë?

Ne shqiptarët kemi një koncept të çuditshëm mbi miqësinë:
miqtë duhet të dinë gjithccka për njëri-tjetrin, për
familjet e tyre, për farefisninë, për lindjet dhe vdekjet
etj. Miqtë kanë tendencën dhe ëndërrojnë ta lënë trashëgim
miqësinë e tyre tek fëmijët e tyre, tek nipërit dhe në
gjithë breznitë. Siç mund ta keni vënë re, unë nuk i bëja
pyetje Kadaresë për çështjet që quheshin të tij, të
brendshme, private. As ai mua. Unë nuk e pyesja as për
librat që shkruante veç, kur vetë ai më thoshte. Ne kishim
diskutuar një tregim, që ai e ka quajtur “Nata me hënë”.
Duke folur për subjektin, ai më tha që ky subjekt nuk mund
të shkruhej, ishte delikat dhe i rrezikshëm. Mua nuk mu duk
ashtu dhe i thashë se mund të shkruhej. Njëherë, në një nga
takimet, ai më tha: ai tregimi yt po më zgjatet si “bishti
i lugatit”, por dukej i kënaqur. Edhe për problemin e
vajzës më kishte thënë dëshpërimisht, se vajza e madhe
ishte njohur me një djalë të lagjes, gati fqinj dhe e
kishte dashuruar. Pas ca kohësh vajza ishte ftohur dhe
donte të tërhiqej, por papritur jo vetëm djali, por edhe e
ëma ishin bërë agresivë. Donin me çdo kusht të bënin
krushqi, me çdo kusht. I thashë mendimin tim, se kjo ishte
e drejta e vajzës dhe se më dukej absurde përpjekja e
palës, për të bërë krushqi më forcë. Sigurisht, nëse do të
kisha ndier që Kadareja kishte ndërhyrë më autoritetin e
tij, që ta prishte lidhjen midis të rinjve, do t’ia kisha
thënë hapur pikëpamjen time. Unë e njihja pra, këtë fakt,
por vetëm kaq. Tani, kjo është bërë historia e Gresës dhe e
Renatos, një histori dashurie ku krimineli, Ismail, (ka
edhe një emër turk), me thikë ndër dhëmbë u hakmor ndaj
djalit të “varfër” Renato...

Cili është raporti juaj me këtë çështje?

Në Ministrinë e Brendshme, në atë kohë edhe unë bëja
shërbim operativ 24 orësh. Njëherë më mori në telefon
Kadareja. Ishte mbasdite vonë dhe as që më kujtohet ora. Ai
ishte shumë i tronditur. Më tha se kishte hyrë në shtëpi të
tij më forcë nëna e atij djalit, e kishte thyer derën e
shtëpisë më një mjet të fortë dhe po bënte potere të madhe.
E këshillova të tregohej sa më gjakftohtë, sepse ky ishte
një dhunim banese pra, një krim dhe se do të bëja ç’është e
mundur ta ndihmoja.

Unë mora në telefon oficerin e Drejtorisë të Punëve të
Brendshme në Tiranë, ia tregova ngjarjen dhe i thashë të
njoftonte eprorët (Kadareja zotëri, ka qenë një njeri i
rëndësishëm, por jo nga ata që bënte raportet e plenumit të
KQ të PPSH, se KQ kishte plot specialistë raportesh). Ja
përse ish aq brenda detyrës time dhe brenda kompetencave,
kur i thashë të njoftonte eprorët. Që të mos bëj sikur nuk
e di, unë u interesova që atë mbrëmje dhe mësova se në
vendin e ngjarjes kishin vajtur oficerët e policisë dhe
operativi i sigurimit Vladimir Meçaj, i cili merrej me
mbrojtjen e inteligjencës. Pra kishin filluar procedurat
sipas ligjit.

Zonja Janulla Rrapi pretendon, që kur ishte në shtëpinë e
Kadaresë ju i keni folur asaj në telefon me fjalor të keq.
Sa qëndron kjo?


vazhdon