[Albanian eX|PerT]

vazhdimi


Nuk më kujtohet t’i kem folur, por edhe në i paça folur,
unë nuk e kam zakon të përdor fjalor të keq. Të gjithëve
duhet t’u vejë mendja se ç’donte ajo zonjë në shtëpinë e
Kadaresë, në atë shtëpi ku kishte hyrë me dhunë, i zoti i
të cilës lutej ta nxirrnin përjashta, në kushtet kur çdo
qytetar tjetër do ta kishte nxjerrë jashtë me shkelma. Mua
më kujtohet të kem folur njëherë, ballë për ballë me këtë
zonjë dhe kjo mund të ketë ndodhur midis viteve 1995-1997.
Isha përpara derës së Ambasadës Bullgare, për një vizë dhe
kur dikush nga personeli thirri emrin tim, një grua me
shumë tualet, mu drejtua: “Ju qenkeni Neshat Tozaj, që më
keni torturuar djalin?” Nuk e kisha parë kurrë këtë zonjë,
sepse profesioni im nuk më çonte në kontakte me njerëzit. E
pyeta për rrethanat dhe më tha, se “krimin tim” e kisha
bërë bashkë me Kadarenë, se djali i saj ishte bërë i sëmurë
psikik nga unë, nga Kadareja etj. Iu qasa më pranë dhe e
pyeta: “Tani, që këto punë kanë dalë sheshit e keni parë
atë dosjen e djalit tuaj”? Më tha se e kishte parë. Pyetjes
time, nëse e kishte gjetur emrin tim atje, iu përgjigj se
nuk e kishte gjetur. Ne diskutuam dhe ajo më kërkoi të
falur. Tani, ajo ndoshta i ka harruar të gjitha ose
“suflerët” duan ta bëjnë sa më dramatike dhe sa më
interesante ngjarjen, me futjen e emrit tim në të.

Si ka qenë reagimi i Kadaresë në këtë ngjarje?

Kadareja ishte baba. Një baba, por dhe një njeri i shquar
që nuk mund të vepronte si njerëzit e zakonshëm. Ai iu
drejtua organeve të policisë. Policia i kishte kërkuar një
informacion mbi gjithë situatën dhe ai e kishte dhënë. Ai
priste pra, që policia ta zgjidhte këtë problem. Unë i kam
qëndruar afër atë kohë dhe më shumë rrinim të heshtur, sesa
flisnim. E respektoja heshtjen e tij, sepse ishte dhimbja e
tij. Njëherë më tha se pas zonjës Rrapi qëndronin shumë
njerëz të tjerë të administratës, njerëz që e urrenin për
letërsinë e tij dhe për qëndrimin e tij. Më përmendi edhe
emra, për të cilët unë nuk desha të bëj komente, sepse as
ai nuk kishte prova dhe unë jo që jo. Mua më habiste
dhimbja e tij që ishte thellësisht njerëzore, por që nuk
manifestohej si ato skenat që shikojmë rëndom në televizor,
kur bëhet fjalë për një krim: “ta kapin, ta torturojnë,
t’ia bëjnë mishin gjak dhe t’i hedhin kripë”. Ai nuk pati
treguar asnjëherë këtë lloj egërsie. Ismaili, thjesht
çuditej nga mungesa e civilizimit te këta njerëz. Pse
këmbëngulnin aq shumë. Atij po, por edhe mua më çudiste
shumë përpjekja mbinjerëzore e “krushkës” për të krijuar
skena dramash dhe lidhje krushqish, të cilat vajza Kadare
nuk i donte.

Kam folur privatisht me Gresën, vajzën e mikut tim Kadare,
pa dijeninë e tij, me qëllim që të mësoja drejtpërsëdrejti
mendimin e saj për këtë çështje. Ajo më tregoi historinë e
tyre. Ishte historia tipike e vajzave të pasura që rrinin
në pallat, të cilave u duket interesante lidhja me djem nga
shtresat e vobekta. Ndoshta këtë e bëjnë, për të kompensuar
dhe për të ndarë lumturinë e tyre të madhe. Dhe djemtë, kur
janë ata të varfërit dhe u bie një “pasuri” e tillë nga
qielli tregojnë të gjithë shkathtësinë e rrugës. “Rruga” ka
forcë dhe pushtet të jashtëzakonshëm. Gresa kishte arritur
në konkluzionin, që ajo miqësi nuk mund të vazhdonte.
Rrethanat dhe vlerat, duke u nisur nga vetë djali i
dukeshin të papranueshme. Asaj i dukej e neveritshme
përpjekja me thonj e me dhëmb e nënës së tij, për t’iu
ngjitur fort asaj dhe familjes së saj. Kur e pyeta për
prindërit, më tha thjesht se ky ishte problemi i saj dhe jo
i tyre. Gresa ishte një vajzë me personalitet, brilante, e
vërtetë dhe e pasheqerosur. Ajo nuk njohu veç medalje të
arta në studimet e saj. Por ne e kemi fjalën për reagimin e
Kadaresë. Njëherë, pasi kishin mësuar se do ta internonin
atë djalin, më tha: As që ia doja dhe as që ia dua të
keqen, kurrë nuk më ka vajtur mendja për internimin e tij.
Unë doja dhe dua të më lënë të qetë vajzën dhe familjen
time. Unë nuk mund të them se ai shtirej.

Si punonjës i Ministrisë së Brendshme, a keni ndikuar ju në
këtë histori?

Kam ndikuar, duke i thënë njërit apo tjetrit zyrtar të
Ministrisë së Brendshme. As që më shkonte ndërmend të
shkelej ligji dhe druaj, që ligji nuk është shkelur. Në
Shqipëri funksiononin burgjet, kampet e përqendrimit,
internimet dhe dëbimet. Kjo familje nuk është trajtuar si e
internuar politikisht, nuk është internuar me vendim të
Komisionit Kombëtar të Internimeve dhe Dëbimeve. Ata janë
dëbuar nga Tirana, për një afat të caktuar nga komisioni
përkatës i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës. Ky komision
trajtonte njerëzit jo-politik që merreshin me akte
rrugaçërie, që nuk punonin, që prostituonin etj. Djali i
Janullës, një natë vonë, pas një pleniumi të shkrimtarëve,
së bashku me ca shokë të tij bërtisnin tek pallati i
Ismailit, që ai t’i dëgjonte fjalë të pakontrolluara si: ju
bëni pleniume, por ligjin e bëjmë ne etj. Këto, në Kodin
Penal të kohës quheshin sjellje të padenja në shoqëri.

Nuk ngjan e rëndë, që të internohej një familje për një
histori dashurie?

Unë uroj që të gjithë ata që rendin pas ngjarjeve të tilla,
të mos pësojnë asgjë tek fëmijët e tyre. Shteti është shtet
edhe dje edhe sot. Dje kishte internime apo dëbime, kishte
burgime etj. ndërsa sot të heqin nga puna, të lënë pa bukë,
të shkelin të drejtat dhe liritë, nuk të japin të drejtat
ligjore apo kushtetuese. Sa për mua, kam qenë në anën e
atyre që u shkelen të drejtat edhe dje edhe sot. Sipas
meje, demokracia s’është gjë tjetër veçse “diktaturë e
ligjit”. Nëse ligji është njëlloj për të gjithë, demokracia
ecën përpara.

Si ju duket rikthimi i kësaj çështjeje në shtyp?

Më duket normale në amoralitetin e tij. Kur shtypi është
“kaps” nxjerr çështjen e M. Shehut, është vrasje apo
vetëvrasje. Po kështu edhe çështje të tjera, përfshirë edhe
këtë që e quajnë “çështja Kadare”. Akuza për Kadarenë, se
gjoja internoi pretendentët për krushq i ngjan motamo
akuzës për Dritëroin, që ka burgosur artistë disidentë.
Atëherë pse duheshin organet e policisë, të prokurorisë, të
gjykatës kur në fushën e artit mund t’i bënin këta këto
punë, madje edhe të mbroheshin me metoda policore. Një
person që ndodhej në zyrën e Ministrit, Hekuran Isai kur
diskutohej për këtë çështje kishte bërë supozimin se gjërat
nuk ishin aq të thjeshta: Ismaili, Tozaj që ishte oficer
roje, dera që thyhej etj. Ministri Isai i kishte thënë i
çuditur: “ti mendon se kjo është një gjë e krijuar
vullnetarisht”? Ai atëherë ishte tërhequr, por sot ndoshta
mendon se bëhet interesant dhe mund të harrohen mëkatet e
tij. Për njerëz të tillë, populli ka një fjalë të urtë: “Ky
zotëria do të bëjë shkencë në bythë të Argjiros”. As me të
sëmurët nuk duhet të tallemi. Të sëmurët duhet t’i lëmë në
hallet e tyre. Thonë se sëmundjet vinë nga Zoti. Edhe
djemtë e miliarderëve vuajnë nga sëmundje të tilla dhe jo
vetëm ata, që kanë qenë të internuar apo të dëbuar. Ne kemi
dalë në një sistem, ku njerëzit nuk duhet të pësojnë.
Ndërsa disa, për disfatat në jetën e tyre, duan të bëhen
interesantë nëpër gazeta, ca të tjerë bëjnë fajtor vetë
Zotin, që kanë dalë dëshmitarë të sigurimit të shtetit
kundër ca grave të mjera sovjetike të ndara nga burrat. Ca
të tjerë bëjnë fajtorë jo aq Zotin sa diktaturën komuniste,
që duke qenë hetues i kanë kapur në flagrancë me të
pandehurat e tyre.

Jo, Zoti nuk është fajtor zonja apo edhe zotërinj. Diç ka
ndodhur në jetën tuaj, diç që nuk e keni menaxhuar mirë
(siç thonë sot).

Një shoqëri që u kthehet e u rikthehet të tilla gjërave,
një shoqëri që si kafshë ripërtyp, nuk mund të jetë në
rregull.

Këto kohë Kadareja ka qenë nga më të sulmuarit, mbase pas
Enver Hoxhës dhe shpesh kam menduar, pse ka ndodhur kështu?
I pari mendim që më vjen ndërmend është se “burrat e shquar
dhe gratë e bukura janë objekt të përgojimit”.

Ismail Kadareja, pas vitit 1990, ka marrë një pozicion
autoritarist. Ai ka ca ide, pikëpamje, modele, opsione, për
të cilat paraqitet si njeriu më kompetent dhe nuk lejon në
asnjë mënyrë të shprehet një mendim ndryshe. Profesor
Paskal Miloja shpreh një mendim ndryshe dhe Kadareja, i
sulet si shqiponja lepurushit të mjerë. Mirëpo nuk dihet
nëse Kadareja ka të drejtë dhe nuk dihet nga i burojnë këto
të drejta. (Miloja hakmerret për këtë gjëmim të Kadaresë
njëlloj si të gjithë shqiptarët, sepse edhe ai ka marrë
gjalpë pa tollon) P. Milo tha në Pezë, se për E. Hoxhën
duhet të shprehet Historia. Dhe përveç ca njerëzve të
çuditshëm këtu në Tiranë u dëgjuan edhe sokëllimat e
Kadaresë nga përtej. E përse? Edhe unë jam shprehur në
shtyp se Zoti Milo ka të drejtë, se ashtu si Historia deri
dje nuk ishte shprehur për Zogun dhe u shpreh sot, po ashtu
Historia duhet të përgatitet të shprehet edhe për Enver
Hoxhën. Historia është shkencë, me rregullat dhe ligjet e
veta njëlloj si shkencat ekzakte, prandaj profesor Miloja,
ka të drejtë të thotë pikëpamjen e tij dhe askush nuk ka të
drejtë të bëjë atribuime mbi figurën e tij apo të krijojë
insinuata absurde.

Mua më duket se edhe polemika midis Kadaresë dhe Qosjes
është e provokuar nga Kadare dhe se ai nuk është treguar në
normë etiko-morale, kur flet pa konsiderata për një idhull
tjetër të shqiptarëve, për Rexhep Qosjen. Mua më duket e
drejtë ndërhyrja brilante, në këtë polemikë e Profesor
Kristo Frashërit, i cili tregon rregullat elementare të
Historisë si shkencë. Pa dashur të marr nëpër gojë
Kadarenë, maninë e tij për të qenë kategorik apo fjalë e
fundit e shkencës, e moralit, e civilizimit, evropianizimit
doja vetëm të nënvizoja nevojën e njerëzve publikë, për të
qenë modest dhe të vetëpërmbajtur në një shoqëri civile ku
të gjithë njerëzit kanë të drejta dhe liri të barabarta që
mund t’i ushtrojnë sipas ligjeve apo edhe kapriçiove të
tyre. Parimi bazë i publicitetit kërkon që të shfaqesh në
publik sa më rrallë, me fjalën e duhur dhe në kohën e
duhur. Përse digjen disa analistë tanë? Ata digjen se nuk
kundërshtojnë asnjë ftesë, ata përsërisin veten dhe bëhen
të pabesueshëm, të mërzitshëm për publikun. Kjo është edhe
tatëpjeta e tyre.