[Albanian eX|PerT]

Intervista ekskluzive (2)/ Rrëfimi nga SHBA i nënës së
Renato Rapit, djalit që dashuroi vajzën e shkrimtarit


Janulla Rapi: A do ta falja Ismail Kadarenë? Nuk e di…


Enveri më hoqi dënimin: Nuk ka pse të vuajë nëna


Nga Erjon Tase

Pasi mësoi dashurinë e djalit të saj Renato dhe vajzës së
madhe të Ismail Kadaresë, Janulla Rapi kërkoi që të
bisedonte me familjen Kadare për të zyrtarizuar lidhjen e
dy të rinjve. Por reagimi i shkrimtarit të njohur, i cili
sipas saj, nuk dëshironte një krushqi me një familje
jointelektuale, do të prishte ëndrrën. Pas incidentit në
shtëpinë Kadare, në pjesën e dytë të intervistës, Janulla
Rapi rrëfen për Gazetën, kalvarin e vuajtjeve në internim.
Në tregimin e saj shpejgon ndërhyrjen e Enver Hoxhës dhe
Ramiz Alisë, të cilët e lehtësuan nga dënimet, por i
përgjigjet njëfarësoj edhe pyetjes: A do ta falnit Kadarenë
pas kaq shumë vitesh?...

(Vijon nga numri i kaluar)

Dje na treguat për incidentin në shtëpinë e Kadaresë. Çfarë
pasojash patët?
Dy ditë pas atij takimi në shtëpinë e Kadaresë më erdhi
thirrja për në gjyq, ku akuzohesha se kisha dhunuar banesën
e deputetit dhe shkrimtarit të madh. Kadare, do të përdorte
kundër nesh jo vetëm emrin, por dhe miqtë e tij me pozitë,
duke filluar që nga drejtori i Policisë së Tiranës,
Hajredin Shyti, Komiteti i Partisë, e deri tek ministri i
Brendshëm, Hekuran Isain, për të përfunduar në majën më të
lartë të shtetit shqiptar, tek çifti Hoxha. Akuza që më
bëhej ishte ajo e “fyerjes” së deputetit.
Më dënuan me punë korrektore për 11 muaj, duke më mbajtur
gjysmën e rrogës. Kadare kishte urdhëruar që të më fusnin
në burg, por shpëtimi më erdhi nga një letër që i drejtova
Enver Hoxhës. I shkruajta se çfarë po më bënin mua vetëm
sepse isha nëna e Renatos, djalit që dashuronte me gjithë
zemër vajzën e Kadaresë dhe pas kësaj ai ndërhyri. Duke e
parë se ishte një dënim i padrejtë, Enver Hoxha i dha
urdhër Aranit Çelës, kryetarit të Gjykatës, dhe ai e uli
dënimin në 3 muaj. Kështu u ktheva prapë në punë, në
dyqanin ushqimor ku unë punoja. Por Ismail Kadareja nuk u
kënaq me kaq. Djalin ma përjashtuan nga shkolla, ndërsa e
thërrisnin në polici e në hetuesi herë pas here, duke e
sharë edhe para vajzës, të dashurës së tij. E rrihnin në
mënyrë të pamëshirshme dhe me fjalët më banale: një këmbë
ia vinin në bark me ato këpucë që i mbanin me gozhda, e me
këmbën tjetër i binin në kokë, duke e gjakosur. “More
rrugaç, do heqësh dorë ti nga kjo vajzë, apo do që të të
bëjmë të vdekur”. Vajza e shikonte dhe vetëm qante, duke
thënë: “Nuk më vjen më zor, se unë e dua!”.
Pra dashuria mes dy të rinjve vazhdonte ende edhe pas kësaj
situate të rënduar?
Hetuesi “privat” i Kadaresë, Riza Icka, i thoshte gjithnjë
vajzës së Ismailit: “Thuaj që Renatua më ka kapur me zor!”.
Por ajo nuk e pranonte një gjë të tillë. Ata duheshin aq
shumë, sa thurnin ëndrrat e tyre për të ardhmen. Një natë,
Renaton e rrahën aq shumë, sa e mbajtën nja 3 ditë në rajon
pa ndjenja, e thoshin: “Në qoftë se vdes, do thoni që i ra
murit vetë me kokë”. O Zot çfarë ka hequr ky djalë!
Nuk mund ta harroj ditën që djali ruante pas derës së
shtëpisë së Kadaresë sepse kujtoi se e rrihnin vajzën, por
dëgjoi që ai i bërtiste dhe i thoshte: “Ti nuk ke për ta
parë më atë djalë, se ne do t’i internojmë si familje”.
Hetuesi Icka, e pa Renaton dhe ata e morën prapë në polici.
Duke vazhduar të rrahurat, i thanë se do të na internonin
dhe do të na zhduknin. Djali erdhi atë natë në shtëpi dyllë
i verdhë dhe me shenja. U mbyll në dhomën poshtë, ku rrinte
gjithmonë me të dashurën e vet dhe piu ilaçin e “Flibolit”,
që mbanim për mizat. E pashë që u vonua dhe shkova poshtë,
por ç’të shihja...? I dilte shkumë nga goja. Erdhi
ambulanca dhe e mori. Mendova në ato momente se Renaton nuk
do ta shihja më. Ashtu e egërsuar me dashurinë e nënës për
djalin, i shkova në shtëpi Kadaresë. I rashë derës dhe më
doli Helena dhe hetuesi Rizai: “Ta dish o Ismail Kadare, -
i thashë, - më vdes djali sonte, unë po s’ta vura benzinën
që të habitet bota!”. Helena më mori pak mënjanë që të më
qetësonte. Më tha se dhe ajo kish vrapuar mbas vajzës për
ta ndaluar që të hidhej nga taraca. Më shkoi mendja te
tragjedia e Shekspirit. E paskan vendosur dhe bërë me fjalë
që të dy të vdisnin. “Mos u mërzit, - thoshte Helena, - se
ne nuk i kemi bërë gjë Renatos”. Me shumë edukatë, që më
dukej shumë falso, më tregoi se vetë ajo, i kishte vajtur
në zyrë Hekuran Isait, duke i thënë që të na burgosnin e jo
të na internonin. Ç’ironi!
Si rrodhën ngjarjet deri në internimin tuaj?
Duke qenë se u bë bujë nga kjo ngjarje, Kadareja i
shkruajti një letër Nexhmijes dhe Enver Hoxhës, duke
denoncuar me shpifjet nga më të ndryshme. Mesa kam marrë
vesh shkruhej deri se “kjo familje më shqetëson, se unë dua
të përgatitem të shkruaj për në Kongres e nuk mundem të
shkruaj për Partinë”, etj, dhe në fund, “kërkoj ndihmë nga
ju”. Kështu, ata kaq deshën, sa të thoshte Enveri: “Të
shikohet kjo çështje!”
Foto Çami bashkë me Hekuran Isain dhe Manush Myftiun, që në
atë kohë firmoste për dëbim-internimet, vendosën të na
internojnë me pretendimin se nuk e linim të qetë
shkrimtarin e madh Kadare. Në orën 5 të mëngjesit, më datë
26 Prill 1984, e gjithë rrugica u rrethua me policë, me
njerëz civilë të hipur në makinë me rimorkio dhe nja 7 a 8
gaza të Ministrisë së Brendshme. Shpejt e shpejt, sikur të
ishim si në kohën e skllevërve, na futën në një makinë të
madhe me gjithë rimorkio. Në derë hynë tre persona bashkë
me kryetarin e Frontit të Lagjes Nr.4. Lexuan urdhrin e
internimit për 5 vjet në Kosovë të Lushnjës, ku atje ishte
dhe burgu i grave të Shqipërisë. Nga ai tmerr, vajza ime që
atëherë ishte 7 vjeçe, akoma dhe sot në gjumë i del një
psherëtimë, kurse Renato gjithmonë hesht; nuk do t’i
kujtojë më ato tmerre që hoqi. Në internim pamë shumë
gjëra, të internuar që kishin dhe 40 vjet. Të gjithë na u
afruan më vone, se në fillim kishin frikë; familja e
Xhevdet Mustafës, familja e Tefta e Vera Dumes, familja
Urani, familja Leka, kunata e Mehmet Shehut dhe familja e
Ali Ohrit. Dëshira Ohri, e cila na ndihmoi në mënyrë të
jashtëzakonshme, të paktën çdo të shtunë na vinte ujë në
zjarr të laheshim, se do të kishim marrë ndonjë sëmundje,
pasi një copë kasolle ku na futën; pa ujë, pa banjë e
minjtë na vinin natën nga penxherja.
Patët probleme e Sigurimin gjatë këtyre viteve të
internimit?
Mbaj mend një episod kur dy spiunë të Degës së Brendshme të
Elbasanit bënë sikur e njihnin Renaton në lice, e sikur iu
vinte keq për të. Një ditë i kishin thënë: “Renato, nuk
mund të jetohet këtu, e di ç’ke? Hajde me ne, se dhe ne e
urrejmë këtë regjim, do shkojmë në Jugosllavi se atje kam
një dajë gjeneral në UDB. Po të duash merr dhe mamanë!”, e
shumë gënjeshtra të tjera. “Mirë, - u tha Renatua, - po
shkoj t’i them mamasë”. Sa hyri, më tha: “Filluan
provokimet e më duket se do të na futin në burg”. -Rri
brenda, se vete e ua them unë përgjigjen! - Dal dhe nja 50
metra më poshtë, në një rrënjë ulliri po prisnin ata të dy.
Gazi i Elbasanit po vinte me nja 2 civile brenda. Fillova
duke iu bërtitur e duke iu thënë: “Kush ju ka futur të na
provokoni more maskarenj!,- Vazhdova duke u thënë: “Çoni
fjalë atij Kadaresë, se nuk na e prish mendjen jo, a morët
vesh.”
E çfarë t’i kujtojmë atij internimi të mallkuar! Punonim të
7 ditët e javës pa pushim, që nga mëngjesi në orën 6 e deri
në darkë. Renatua, rrëshqiti nga çizmet e llastikut, nga
maja e kodrës. U vra në këmbë derisa iu infektua e do t’i
bëhej gangrenë sepse nuk e merrnin as ta mjekonin apo ta
çonin në spital në Elbasan, por e lanë të vuante. Edhe sot
e ka kujtim nga ai internim shenjën që nuk i hiqet kurrë.
Njerëzit atje ishin shumë të mirë dhe e ndihmuan me ilaçe
popullore. Mbasi bëmë gjysmën e dënimit, i shkrova letër
drejtoreshës së ligjeve në Kuvendin Popullor z.Liri
Gjoliku, e cila bashkë me Ramiz Alinë na ndihmuan të na
lironin. “Ky internim, - tha Ramiz Alia, - është bërë i
njëanshëm, sepse familja Kadare dhe familja Rrapi kishin
një çështje të përbashkët”. Nuk do të thotë që të gjithë
komunistët të ishin të këqij. Unë dhe sot kam respekt për
disa që e kanë shikuar çështjen time me drejtësi si, Guro
Zeneli, Zef Loka, Jorgo Dhrami apo Drita Xhillari, e shumë
të tjerë.
Kur u kthyem nga internimi, menduam se u liruam dhe s’do të
kishim më pasoja, por makina e persekutimit, nuk harroi të
përgatiste tjetër skenar, një skenar që ishte i fundit për
ne e shumë tragjik.
Çfarë ndodhi pas kësaj ndërhyrjeje të Ramiz Alisë?
Nuk na jepnin shtëpi dhe nuk na bënin pasaportizimin që të
rrinim në Tiranë. Vinte policia prapë dhe na vinte afat që
të largoheshim. Kadareja, i frikësuar se mos vajza e tij
vazhdonte me Renaton, i kurdisi prapaskena bashkë me
hetuesin e tij “privat”. Kërkesës sime për të qëndruar në
Tiranë, Nexhmije Hoxha, nëpërmjet sekretares, Hejdije
Xhango, m’u përgjigj: “Dhe atje njerëz jetojnë, prandaj
shkoni prapë atje!”. I zura derën edhe Kryeministrisë dhe
me firmën e Adil Çarçanit u ndihmova që të rrinim në
Tiranë, por djalit iu mohua e drejta të shkonte në
Konservator, se thoshin që nuk i takon, se ka qenë i
internuar. Nuk kaloi shumë kohë dhe Renatos ia shpikën një
akuzë për ta larguar sërish nga Tirana. Një denoncim se
gjoja ai mbante thikë me vete dhe kërcënonte familjen
Kadare mjaftoi që djali të mbyllej në Spitalin Psikiatrik
të Elbasanit, me kurim të detyruar për një kohë të gjatë. E
shkatërruan me doza të larta aloperdoli dhe me elektroshok.
Mbase donin t’ia hiqnin kujtesën, që mos të mendonte më për
vajzën e Kadaresë. Edhe sot e kësaj dite Renatoja është
gjallë, por me çdo ndjenjë të vdekur. Pasojat po i vuaj
ende dhe sot me djalin e sëmurë dhe me shtëpinë në Tiranë
që ende nuk e marr dot. Shpresoj të paktën që kryeministrit
z.Sali Berisha të më ndihmojë me gjyqet që kam në gjykata
për kthimin e pronave.
Në fjalët tuaja ka ende shumë zemërim për Kadarenë. A do ta
falnit, pas kaq shumë vitesh?
Ai nuk ka dashur të përballet asnjëherë me mua. Nuk di ç’të
them mor bir. A do ta falja?!... Nuk e di...