[Zero Cool]

Vula sekrete e Skënderbeut
Ilia S. Karanxha

Të flasësh për artin në kohën e Skënderbeut do të thotë të ndodhesh për ballë një argumenti të vështirë. Kjo për faktin e mirënjohur të ngjarjeve politike e më tej se gjurmët e drejtpërdrejta artistike të lidhura me atë periudhë për momentin janë vetëm grimca dokumentare. Megjithatë edhe pse ndodhemi në një situatë të tillë nuk mund të themi se tema e artit nuk mund të trajtohet fare dhe se ajo ka qenë e huaj për Skënderbeun siç është shprehur At Vinçenc Malaj.

Në këto kushte të disfavorshme tërheq vëmendjen gjurma e një objekti sa të vogël po aq edhe domethënës. Bëhet fjalë për vulën e vogël të Skënderbeut sigillum annulare ku ishte gdhendur legjenda e famshme e ‘dashurisë së Ledës me mjelmën’.

Një studim të veçantë nga pikpamja fizike mbi gjurmën e kësaj vulë ka bërë Tefik Gecaj dhe kalimthi është folur edhe në Historia e Shqipërisë(T. 2002, p.) pra fakti nuk është i pa njohur në shkencën albanologjike vetëm se ajo nuk është parë në kontekstin e kulturës rilindase evropiane apo asaj ballkanike. Nga përmasat që ka nxjerrë T. Gecaj rezulton se ajo kishte pasur formën e elipsit të ndarë nga rrathë shumëkëndësh. Rrethi që kufizon legjendën ka përmasat 9 mm horizontal, 11 mm vertikal dhe 28 mm perimetri. Shumëkëndëshi i jashtëm: 13 mm horizontal, 16 mm vertikal dhe perimetri 45 mm.

Legjenda e lindur në truallin e lashtë pellazgjik u transmetua për shekuj me radhë si nga veprat e autorëve antikë (Homeri: Odisea (II, 298-304), Euripidi: Ifixhenia (Helena 17-21, 214-257), Straborni: Gjeografia (10, 2.24), Apollodari: Biblioteka (I, 7.10, 3,10. 5-7) etj.) po ashtu edhe në aspektin ikonografik që reflektonte me variante të ndryshme në zbukurime vazosh, në skalitjet mbi rrasa varri por edhe në skulptura që u trashëgua nga antikiteti. Një skulpturë tepër e veçantë dhe shumë e bukur ndodhej edhe në koleksionin Albani (sot Muzeu Capitolino- Roma) e cila e paraqet Ledën në një pozicion të ulur me vështrimin e kthyer nga e majta ku me njërën dorë mban të ngritur lart një pelerinë dhe me tjetrën e ka të mbështetur tek mjellma që i qëndron e mbështetur tek gjunjët. Kritika e artit e shpije realizimin e këtij varianti tek shkolla antike e Timotheos që u realizuan më 360 para K. për tempullin Asklepios në Epidauros (Peloponez) e më pas pati mjaft kopje. Varianti i koleksionit Albani mbahet si një nga më të hershmit.

Sipas legjendës Leda, e bija e Testios mbretit të Etolisë, ishte gruaja e Tindareos mbretit të Spartës. Ajo u dashurua nga Zeusi pellazg i Dodonës që ju shfaq asaj si një mjellmë e bardhë afër ujërave të lumit Eurota. Mjelma u bashkua me Ledën e si frut i kësaj dashurie lindën binjakët qiellorë nga hapja e dy vezëve Kastori e Pelluksi dhe Helena e Trojës me Klitemnestrën. Mbi numrin e fëmijëve hyjnorë e tokësorë ( d.m.th. të vdekshëm) të Ledës ekzistojnë edhe variante të tjera nga autorët antikë.

Nga pikëpamja artistike është rasti të përmendim këtu edhe statujën madhështore që u zbulua në fillim të shekullit të XVI gjatë gërmimeve arkeologjike në Foro di Nerva (Romë).(Lancani, R., Storia degli scavi di Roma…. 1990) Ajo u gjend e coptuar koka nga trupi e përmendet për herë të parë më 1512 me emrin ‘Pirro ose Marte Kapitolino’. Në shek. e XVI u njoh më shumë si statuja e Pirros së Epirit ndërsa arkeologët e sotëm preferojnë më shumë ta quajnë e Marsit (pra Perëndia e Luftës). Ky është një problem më vete që mund të shikohet më vonë. Në këtë rast na intereson më shumë përshkrimi që i është bërë monumentit e në veçanti bazamentit të kësaj statuje më 1556 nga Ulisse Aldorandi në veprën e tij mbi sklupturat antike në Romë. Ai mes të tjerash shkruan: …. Poshtë Pirros është një Leda lakuriq, që del nga banja, dhe me dorën e majtë mban këmishën e saj, dhe me të djathtën një mollë. Nga një anë ka një Kupid (fëmijë ëngjëlolor I.K.)të bukur që përqafon një mjellmë. Që të dyja këto statuja janë bërë nga i njëjti mermer, e qëndrojnë mbi një bazament që e rrethon përqark…. Leda për shkak të bukurisë së saj u dashurua dhe u rrëmbye nga Zeusi në shëmbëlltyrën e Mjellmës, prej nga mbeti shtatzanë, lindi pastaj dy vezë, nga njëra lindi Kastori dhe Polluçi, nga tjetra Helena e Klitenestra që u martuan, e para me Menelaun, tjetra me Agamamnonin Mbretin e Greqisë”

Përsa i përket paraqitjeve ikonografike më të hershme në mesjetën italiane të kësaj legjende përmendet Guido delle Collone(1210-1287) ndërsa si pikënisje në rilindje konsiderohet realizimi në baso-reliev në një nga portat prej bronzi në katedralen e Shën Pietrit në Romë nga skulptori e arkitekti italian Antonio di Pietro Arverlino (ndryshe i njohur si ‘Filarete’) (1400-1469) të realizuar në vitet 1433-1445 në kohën e papatit të Eugjenios të IV . Pra Filarete ishte nismëtari që riktheu në rilindjen italiane mitin e Ledës.
Përsa i përket vlerës simbologjike që ju jepet subjekteve të paraqitura ka mendime të ndryshme. Pranohet më shumë ideja e Ledës si përfaqësuese e natyrës, pjesë e tokës mëmë dhe fertilitetit. Transmetuese e jetës së amëshuar dhe asaj tokësore. Si pikënisje e gjinisë humane. Ndërsa tek Mjellma hyjnore shikohet ajri dhe qielli. Fryma e zjarrtë e dashurisë nga bashkimi i të cilave krijohet amëshimi.

Mirëpo nga mbarë studiuesit e ndryshëm, të cilët e kanë blerë e na e kanë transmetuar gratis për një legjendë puro greke harrohet elementi më i rëndësishëm në interpretimin e saj: simbioza e popujve që banonin në Ballkan. Ata jetonin bashkërisht në kohë lufte e në kohë paqe. Urreheshin e dashuroheshin. Grindeshin e pajtoheshin në aleanca me njëri tjetrin. Etolët, spartanët, akejtë, kryeperëndia e epirotëve Zeusi i kudogjendur, gjeneruesi i jetës së amëshuar dhe asaj tokësore janë humusi që kanë krijuar aty popujt më të vjetër. Ata që trashëguan atë gadishull ku inatet, grindjet e miqësitë nuk janë reshtur kurrë.
Varianti që paraqitet nga gjurma e unazës të Skënderbeut, një shkëndijë rilindase në artin mesjetar shqiptar, mjaft i thjeshtëzuar dhe origjinal, duhet të ketë qenë gjithashtu një nga më të hershmet që ka qarkulluar nga mesi i shek. XV. Kuptohet akoma pak i njohur për derisa u zgjodh për një destinacion kaq të veçantë si imazh i një vule sekrete “sigillum secretum”. Nuk mund të themi se Skënderbeu u nxit për zgjedhjen e këtij motivi nga paraqitja ikonografike e Filarte-s mbasi ato paraqiten të stilizuara në aspekte krejt të ndryshme. Por ama janë realizuar gati në të njëjtën kohë. Vula sekrete e Skënderbeut dokumentohet për herë të parë në një dokumet të vitit 1450 pra realizimi i saj është para kësaj date dhe afrohet mjaft me përshkrimin ikonografik të legjendës që lexuam më sipër tek monumenti i Pirros të Epirit në Romë. Kështu fakti tek unaza e Skënderbeut na prezantohet si një shëmbëlltyrë me vlera historike, mitologjike po aq edhe artistike, edhe pse në miniaturë, tregon si më sipër se Skënderbeu jo vetëm që nuk qëndronte jashtë mentaliteteve të reja të kohës por është edhe një nismëtar i pavarur në këtë drejtim derisa rikthen në jetën e përditshme në dokumente kancelareske një imazh që lidhej me truallin pellazgjik të cilit ai i përkiste duke ja transmetuar faktin nëpërmjet imazhit princave evropianë.

Tani mund të shtrohet çështja për këtë argument në se ishte Skënderbeu në Krujë apo Fillarete në Romë që i ra ndërmend të parit të rimerrte e të pasqyronte në artin evropian legjendën e Ledës. Për Skënderbeun duhet të përjashtojmë mundësinë e zotërimit të saj si një plaçkë lufte apo si dhuratë mbasi në këtë rast mungonte kondita e karakterit të saj special e sekret. Nga ana tjetër mund të themi me siguri që as njëri nuk u influencua nga tjetri e secili eci në mënyrë të pavarur. Midis të dyve ka edhe një ndryshim mjaft të rëndësishëm. Ndërsa tek Skënderbeu legjenda, historia dhe arti kanë një funksion të dobishëm e të përditshëm tek Filarete legjenda rimerret kryesisht në funksionin artistik. I pari është pjesë e jeton me legjendën pellazgjike veçse duke qenë ajo një imazh sekret nuk ka funksione publike e propaganduese të karakterit popullor ndërsa i dyti, d.m.th. Fillarete, e huazon atë nga origjinat e lashta pellazgjike dhe e ve atë në funksion të publikut.

Pra këtu ka rëndësi jo destinacioni i njërit apo tjetrit prezantim ikonografik por mentaliteti i lidhur me legjendën. Fillarete ishte ideator dhe realizues i saj ndërsa Skënderbeu vetëm ideator. Realizimin duhet ta ketë bërë ndonjë gdhendës i shquar, ndoshta brenda Shqipërisë, për ne sot akoma i panjohur.
Në Itali realizimet e tjera ikonografike pas Filaretes janë shumë më të vonshme. Në fund të shek. XV e gjatë shekullit të XVI duket një eksplodim i këtij kulti. Me radhë mund të përmendim Francesco Colona(1433-1527) në një ksilografi në veprën Hypnerotomachia Poliphili( Ëndrra e Polifilit) Venedik 1499, Giorgione(1477-1510) pikturë “Leda dhe mjellma”(1505-1510)Muzeu Civil Padova; Baldasare Peruzzi(1481-1536) Leda dhe mjellma me Kastorin e Polluksin(1510-1511), pikturë murale në tavan. Vila Farnezina- Romë, Leonardo da Vinçit(1452-1519) Leda (dhe mjellma me Kastorin e Poluksin, Klemenstrën dhe Helenën) e realizuar rreth viteve 1510-151? e cila ka humbur. Trashëgohet një numër i madh kopjesh. Subjekti është trajtuar edhe nga Mikelanxho Buonarotit(1475-1564) mirëpo veprat origjinale edhe këtu kanë humbur. Ruhen disa dizenjo parapregatitore dhe kopje të pikturës që ju atribuohen artistëve të ndryshëm. Lista e këtyre artistëve është e gjatë por edhe studiuesit që janë marrë me këtë argument nuk janë të pakët. (Veçojmë: Reid, J.D., The Oxford guide to Classical Mythology .. Rossini, E., Il Bianco e dolce Cigno…, ; Calvesi, M. Leonardo La Pittura, etj).

Fatet e Shqipërisë pas vdekjes të Skënderbeut janë të njohura e nuk mund të pretendohej më që aty të rritej ndonjë piktor i madh që të rimerrte e të zhvillonte në art gjithë legjendat që jetonin në këtë truall. Ajo që mungoi në art reflektoi në letërsi në veprën Hymnet e Natyrës të Mikele Marulo Tarkanjotës e ndoshta edhe në poemën e pabotuar dhe të humbur të Marin Beçikemit (Barletit) Shtegtimi dhe vdekja e Jasonit të cilat u shkrojtën në Itali.

Skënderbeu nga ana e vet edhe pse njeri i luftës nuk ishte i izoluar apo indiferent kundrejt artit, mitologjisë dhe historisë. Me gjithë kushtet që jetonte Shqipëria, nga pikëpamja artistike ai qëndronte në pikënisjen e të njëjtës rrugë, që u zhvillua dhe lulëzoi në artin rilindas italian e atë evropian. (Në J. D. Reid: The Oxford guide.., janë rreshtuar 153 artistë të ndryshëm nga Evropa që kanë trajtuar këtë subjekt. ) Duke u rikthyer tek zanafillat e kësaj legjende të famshme pellazgjike , të ashtuquajtur greke, me Zeusin e Dodonës brenda saj ajo ishte po aq edhe shqiptare. E thënë me fjalë të varfra, pa zbukurimet klasike të antikitetit, ka qenë një martesë e shquar greko- shqiptare që u trashëgua me shumë fëmijë.

Firenze, 5.VI.2011