[Zero Cool]

Ky kalendar ka qenë i përhapur edhe në Kosovë dhe gjurmë të tij vërehen edhe në ditët tona. Kështu dimri i ka dy pjesë karakteristike: arbain dhe hamsin. Sipas të vjetërve në fshatrat e vendit tonë: arbaini është pjesa e dimrit nga 22 dhjetori deri më 4 shkurt, ndërsa hamsini nga 5 shkurti deri më 21 mars kur fillon pranvera. Emrat arbain dhe hamsin janë numërorë në gjuhën arabe. Por ndërsa emrat janë ndikim i huaj nga koha osmane, përkundrazi muajt janë pjesë e kalendarit të lashtë shqiptar. Janë po këta muaj që në vise tjera njihen si bryms dhe ngrijs. Edhe legjenda e plakës tek ne tregohet me këta dy muaj. Pjesa më e rrezikshme e dimrit janë ato tri ditë që arbaini i dha hua hamsinit, kur e ngriu plakën "me çka ka". Ai iu lut: "Arbain o vëlla, më jep tri ditë hua, t'a ngrij plakën me çka ka". Nuk po e japim legjendën e plotë meqënëse nuk ka ndonjë veçanti tjetër përveç që ndërrojnë emrat e muajve. Tri ditët e ftohta sipas legjendës janë tri ditët e para të "Ngrijsit" (hamsin). Si duket nga kjo edhe e merr emrin pasiqë pjesa e dytë e këtij muaji, më afër pranverës, njihet si kohë e ngrohjes graduale të motit.

Ka pasur tendenca që disa nga këto festa të vendosen 13 ditë më herët se që janë, në emër të reformës gregoriane. Këto tendenca janë të hershme që nga koha kur papa Gregori XIII e bëri reformën. Për këtë na informon Marin Bici më 1610:

"Tash gjatë dasmës, gjatë bisedave që i bëmë në tavolinë, unë vërejta që njerëzit aty kishin qenë të pakënaqur me korrektimin e kalendarit, përkatësisht me reduktimin e dhjetë ditëve të bëra nga Gregori XIII. Ata pohuan se ata besojnë se kjo është thjesht një kapriço dhe kishin përshtypjen që ata do të vuajnë shumë dëme dhe në veçanti humbje në të korra, të cilat që nga kohëra të lashta kishin qenë të mjafta." (M. Tirta)

Pra siç shihet malësorët në Mirditë për të cilët flet Marin Bici, nuk kanë pasur ndonjë bestytni, por kalendari i tyre ka qenë bazuar pikë së pari në dukuri astronomike të cilat fshatari i asaj kohe ka ditur t'i vëzhgojë shumë herë më mirë e më saktë se sa qytetari i ditëve tona. Po të zbatohej reforma gregoriane, fshatarët do ti bënin punët bujqësore gjithnjë disa ditë më herët, dhe kështu do të kishte pasoja në rendimente.

E vërteta është se reforma gregoriane nuk ka të bëjë asgjë me kalendarin e lashtë shqiptar por është ndërmarrë vetëm për kalendarin julian. Kjo reformë nuk e përfshin kalendarin islamik, kinez, hindus, e kuptohet që nuk e përfshin as kalendarin shqiptar. Siç thotë edhe Rrok Zojzi shqiptarët matnin kohën me anë shenjash duke shfrytëzuar diellin, prandaj ndërrimet e herë-pas-hershme i bënin vetë duke u bazuar në këto dukuri të natyrës.

Pastaj nëse ne i lozim disa data për 13 ditë më herët, atëherë ato nuk do të përfaqësojnë dukuritë e natyrës të cilat i kanë përfaqësuar deri tani. Si mundemi p.sh. ta vendosim Shëngjergjin më 23 prill, kur ai në të vërtetë sipas traditës gjendet në largësi të barabartë mes ekuinoksit pranveror dhe solsticit veror? Pra i bie në datat 6, 7 e 8 maj, dhe nuk mund të vendoset më 23 prill siç ka bërë kisha katolike.

Prandaj ne mendojmë se festat duhet të mbesin ashtu siç kanë qenë në kalendarin e lashtë shqiptar, duke mos iu nënshtruar reformës së panevojshme gregoriane.

Ditët e javës, rëndom thuhet se janë shpikur në Babiloni. Mirëpo, java duke qenë një e katërta e muajit hënor, është dukuri astronomike dhe si e tillë është shpikur si njësi kohore në vende të ndryshme pavarësisht nga njëri tjetri. Deri te java është arritur lehtë. Cikli hënor prej 29 ditësh është ndarë në dy pjesë, njëra nga hëna e re tek e plota, dhe tjetra nga hëna e plotë tek hëna e re. Më pas edhe këto dy pjesë janë ndarë përgjysmë duke marrë për pikë ndarjeje gjysmëhënën. Kështu ka ardhur deri tek java shtatë ditëshe (7 x 4 = 28), që nuk përputhet plotësisht me ciklin hënor, por që është më së afërmi me të. Këto gjëra duhet të jenë kryer herët, kur nuk kishte shkrim.

Fakti se në Babiloni kishte shkrim më herët se në vende tjera nuk do të thotë se kishte edhe kalendar më herët se vendet tjera. E vërteta është se si në Babiloni ashtu edhe tek popujt tjerë semitë, ditët e javës emërtohen me numra rreshtorë. Ndërsa të vetmit popuj që emrat e ditëve të javës i emërojnë sipas planetëve apo perëndive, janë: shqiptarët, romakët, grekët antikë, keltët, gjermanikët dhe indusët. Madje në të gjithë këta kalendarë ditët e javës kanë të njëjtën radhitje dhe përputhshmëri në kuptimin e emrave mes ditëve të javës sa që duket sikur janë përkthyer nga njëra gjuhë në tjetrën.

Kështu e hëna në shqip vje nga 'hëna' pra dita që i kushtohej hënës; në latinisht 'dies lunae', në gjermanisht 'montag', në anglisht 'monday', në greqisht 'hemera Selenes'. E marta i kushtohet perëndisë së luftës (Areo-Martis-Dienstag-Tuesday), e mërkura perëndisë Mërkur (Hermeo-Mercuris-Odin-Mërkur), e enjtja perëndisë së rrufeve (Dios-Jovis-Thor-Enji), e premtja perëndeshës së bukurisë (Afrodite-Veneris-Freya-Prenda), e shtuna Saturnit (Kronou-Saturni-Saturday-Shtun), dhe e diela Diellit (Heliou-Solis-Sonntag-Sunday-Diell).

Përdorimi i parë i ditëve të javës me emra planetësh evidentohet tek dijetarët ballkanas në Aleksandri, pas pushtimeve të Lekës së Madh. Më pas Romakët hoqën dorë nga nundinet e veta (periudhë 9-ditëshe), dhe huazuan javën shtatë-ditëshe nga bota helenistike. Kjo ndodhi me futjen e kalendarit julian nga dijetari e Jul Cezarit, Sosigeni. Më pas romakët, ua shpërndanë të tjerëve javën së bashku me emrat. Gjermanët i përkthyen, pra i huazuan në formë kalkesh. Popujt neo-latinë dhe keltët poashtu i trashëguan ditët e javës nga latinishtja, si derivate fonetike (E. Zerubavel). Kështu emërtimet e ditëve të javës nuk u morën nga babilonasit apo ndonjë popull tjetër semit, meqë siç thamë semitët i emërtonin ditët me numra. Por a janë përdorur këto emërtime ditësh nga populli iliro-shqiptar edhe më parë, para kohës helenistike apo i morën nga bota helenistike më vonë kur kishte kontakte mes popullit ilir dhe asaj bote të zhvilluar (p.sh. Pirroja gjendej sa në pallatin e Glaukut sa në Aleksandri)? Ndryshe do të pyesnim: a ishte kjo traditë e lashtë pellazgo-ilire që maqedonët me pushtimet e veta e bartën në Aleksandri, apo i shpikën vetëm pasi shkuan atje? Që ka ndikime nga koha romake kjo shihet si në emrat e ditëve (martë, mërkurë, shtunë) e ndoshta edhe tek emri "javë" si derivat fonetik nga latinishtja i fjalës "jovis", por kjo nuk vulos asgjë më shumë. Kjo çështje do një studim më të thellë, por ne vetëm do të japim disa fakte që e lënë hapur mundësinë që këto emërtime të ditëve të javës të jenë një traditë e hershme ballkanike.

Në favor të origjinës ilire të emrave të ditëve të javës flet bestytnia e fortë që kanë shqiptarët në lidhje me ditët e javës. Robert Elsie tregon se dita e martë konsiderohej si dita më terse ndër ditët e javës, se të enjteve ishte zakon të bëheshin dasmat; dikush parapëlqente të priste thonjtë në këtë ditë por askush nuk guxonte të qepte ndonjëgjë sepse mund të verboheshin nga krijesa të mbinatyrshme. Profesor Ukë Xhemaj tregon për "tri të enjte të bardha" para Shëngjergjit, gjatë të cilave nuk punonte askush; këto mbaheshin si ditë pushimi. Spiro Shkurti thotë se konsideroheshin terse ato ditë jave që përmbanin shkronjën 'r' brenda emrit të tyre si e martë, e mërkurë dhe e premte. Sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, kumbaria dhe vëllazërimi nuk mund të lidheshin as të martën as të premten vetëm në ditët tjera të javës. Mark Tirta citon relatorin e Papës, Kerubinin të ketë shkruar më 1638: "... në çfarëdo dite tjetër që u ndodhte ndonjë rrezik, po n'atë ditë mbanin dhe mbajnë festë, dhe thonë: në këtë ditë më ka ndodhë kjo e keqe etj; dhe kështu shumë ditë të tjera të javës i mbanin dhe i mbajnë festë si të martën, të enjten etj". Edhe Anton Çetta ka vjelur në Drenicë një legjendë me "tri të Martet" dhe "Martin e madh", të cilët shitojnë ata që punojnë ditën e martë. Këta ishin vetëm pak shembuj që ne sollëm këtu. Një pasuri kaq e madhe me tradita dhe misticizëm në lidhje me ditët e javës, lë të hapur mundësinë për një origjinë pellazgo-ilire (ballkanike) të emrave të ditëve të javës. Edhe Edvin Zhak (Edwin Jacques) ua mvesh pellazgëve shpikjen e emrave të ditëve të javës në shqip. Po këta emra të ditëve të javës kanë arritur edhe në Indi gjatë periudhës helenistike ku janë përkthyer në gjuhën vendëse (E. Zerubavel).