[Zero Cool]

Me këtë festë si duket lidhet edhe festa e krishterizuar e Shën Vlashit (3 apo 11 shkurt), që është mbrojtës i tufave të bagëtive (R. Elsie), siç duket pikërisht për shkak të frikës së përhershme nga ujqit. Një ritual që mund të ketë lidhje të vjetër me këtë festë është edhe Todorja, e cila mbahet në fund të shkurtit, tek shqiptarët e krishterë të Rekës së Epërme (R. Elsie).

Në fund festa e pranverës që i bie më 21 mars (nata) dhe më 22 (dita). Kjo ka pësuar zhvendosje të shumta, më 1 mars, 14 mars, më 25 mars, të njohura me emrat: Dita e verës, Vangjelizmoi, Sulltan Nevruzi, Dita e Zojës, etj. Edhe kjo festë në zanafillë ka qenë në datën e lart-cekur. Kjo festë ka rëndësi të madhe në trevat mesdhetare shqiptare (Shqipëria politike, Opoja, Maqedonia etj), ndërsa në Kosovë vetëm kanë kujdes që të mos presin drurë në këtë ditë sepse është mëkat, ndërsa nuk njihet ndonjë festim.

Po japim dhe një listë të periudhave të vitit:

Kryet e Motmotit - 6-8 maj (tri ditë)
Veror - 9 maj deri 22 qershor.
Korrik - 23 qershor deri 6 gusht
Djegagur - 7 gusht deri 20 shtator
Vjeshtë - 21 shtator deri 4 nëntor
Mesi i Vitit - 5-6 nëntor (dy ditë)
Dimror - 7 nëntor deri më 21 dhjetor
Bryms - 22 dhjetor deri më 4 shkurt
Ngrijs - 5 shkurt deri më 21 mars
Pranverë - 22 mars deri më 5 maj

Vërejtje: Gjatë këtij punimi keni vërejtur se emrat e muajve të kalendarit të lashtë i kam shkruar me shkronjë fillestare të madhe dhe i kam futur në thonjëza, me qëllim që të dallohen emrat e muajve të kalendarit të lashtë nga emrat e kalendarit të ri, si p.sh. korrik, djegagur, që janë në të dy kalendarët, si dhe pranverë e vjeshtë që janë njëkohësisht edhe stinë në kalendarin e ri.


Kalendari maqedon

Ky ishte një kalendar i maqedonëve të lashtë, që në periudhën helenistike, adoptuan strukturën e kalendarit babilonas në mbretërinë e Seleukëve (W. W. Tarn), dhe strukturën e kalendarit egjiptian në mbretërinë e Ptolemejve, ndërsa ruajtën emrat e muajve maqedonë (L. Depuydt). Kalendari maqedon ka qenë kalendar i pastër diellor, një variant lokal i kalendarit të lashtë shqiptar, por gjatë shekujve IV p.e.s., tok me helenizimin sipërfaqësor të elitës maqedone, ndodhi dhe helenizimi i kalendarit, duke e futur në përdorim edhe ciklin hënor (lunar), kështu kalendari u kthye në luni-solar (E. Greswell). Ndikimi helen shihet edhe në emrat e disa muajve si artemision sipas hyjneshës Artemida, muaji panemos që gjendet edhe në kalendarët e ndryshëm të poliseve helene, etj. Përshtatja me kalendarët aziatikë ka ndodhur ende më vonë pas pushtimeve të Lekës së Madh. Neve na interesojnë emrat e muajve, një pjesë e të cilëve gjejnë shpjegim në shqip ose me emrat e muajve të kalendarit shqiptar.

Emrat e muajve maqedonë (Calendars in Antiquity...):

Hyperberetaios
Dios
Apellaios
Audnaios
Peritios
Dystros
Xanthikos
Artemisios
Daisios
Panemos
Loos
Gorpiaios

Nga këta emra po veçojmë ata që mund të lidhen me shqipen:

Hyperberetaios është kompozitë ku pjesa e dytë beretaios ka lidhje etimologjike me emrin shqip britmi (C. Malte-Brun). Në kalendarin e ri shqiptar përdoren muajt britmi i parë (shtator), britmi i dytë (tetor) dhe britmi i tretë (nëntor). Muaji hyperberetaios i bie nga fundi i shtatorit deri në fund të tetorit.

Dios është një emër i lashtë ilir për Zeusin (Aristidh Kolja e lidh me fjalën shqipe ditë). Kjo shihet edhe tek emri Diona, grua e Zeusit, kulti i së cilës në Epir ishte kult shtetëror, dhe shihet në faktin që Dios ishte një muaj autokton në kalendarin e fisit ilir të Perrhebëve (A. E. Samuel).

Peritios i bie në janar-shkurt. Edhe ky është një variant i emrit britëm (C. Malte-Brun).

Dystros është një muaj që nuk figuron tek kalendarët grekë, prandaj mund të ketë lidhje me shqipen "dyst" = rrafsh apo shesh, por se tani nuk mund të japim ndonjë shpjegim për këtë emërtim.

Daisios (maj-qershor) është emër mjaft i përhapur ndër ilirë, dhe ka kuptimin "dash". Ndoshta ka lidhje me flijimet e bëra në atë kohë.

Loos (korrik-gusht), sipas Malte-Brunit shpjegohet me emrin Lonar që e përdorin shqiptarët për korrikun në kalendarin e ri.

Gorpiaios (gusht-shtator), duhet të ketë lidhje me fjalën shqipe 'gjarpër', 'gjarpij'.

Malte-Bruni përmend dhe një shprehje të fshatarëve maqedonë 'Krios' të cilën ai e lidh etimologjikisht me muajin shqip 'qershor'.

Kalendari iliro-epirot

Ky ishte varianti iliro-epirot i kalendarit lunisolar grek. Ky kalendar përdorej në Ilirinë jugore, Epir dhe në ishullin e Korfuzit. Mekanizmi më i vjetër llogaritës i quajtur "mekanizmi i Antikytherës" nga shekulli I p.e.s. që shërbente si kalkulator mekanik për njehësimin e kohës, i gjetur në detin Egje, punonte sipas këtij kalendari. Muaji i parë është emërtuar sipas qytetit epirot Phoinike (sot Finiqi afër Sarandës).

Lista e muajve:
1. Phoinikaios
2. Kraneios
3. Lanotropios
4. Machaneus
5. Dodekateus
6. Eukleios
7. Artemisios
8. Psydreis
9. Gameilios
10. Agrianios
11. Panamos
12. Apellaios

Në regjionin ku përdorej ky kalendar, gjendej dhe Dodona, ku mbaheshin çdo katër vjet lojërat sportive të quajtura Naa (R. Hannah).


Kalendari romak (Kalendari i ri apo i sotëm)

Kalendari që ne përdorim sot është kalendar romak. Në bazë të evoluimit të disa emrave si april-prill dhe august-gusht, ku shihet rënia e a-së nga emrat antikë, dukuri që ka ndodhur në gjuhën shqipe (E. Çabej), mund të thuhet se ky kalendar është përdorur nga një pjesë e popullit shqiptar që nga koha romake, pa ndërprerje. Muajt e këtij kalendari kanë vetëm 28, 29, 30 apo 31 ditë. Në zanafillë kanë qenë muaj hënorë dhe zgjasnin 29.5 ditë. Ndryshimet e mëvonshme gjatë kohës antike, kanë bërë që muajt e këtij viti të mos kenë paralelizëm të plotë me ciklin hënor, duke qenë për 1-2 ditë më të gjatë (R. Hysa).

Muaji i parë i vitit, janari, në të kaluarën është quajtur kallnor, kallnduer, që duhet të vijë nga fjala 'kalendar' (Rr. Zojzi). Emri kollozhek që është ruajtur diku-diku, është huazim nga bullgarishtja. Emri kallndor është përdorur që nga koha antike.
Muaji i dytë, është quajtur gjithnjë fruer, fror, që rrjedh nga lat. februar. Edhe ky duke gjykuar në bazë të evoluimit të emrit, duhet të jetë përdorur nga koha antike.
Muaji i katërt, prilli, rrjedh nga emri i Afroditës. Kjo hyjneshë me prejardhje pellazge me kuptimin 'afron-ditën' (A. Kolja), tek mesapët dhe etruskët u quajt Aprodita (N. V. Falaski). Nga kjo muaji u quajt Aprilis në latinisht (W. O'Neil). Dita e parë (1 prill) i kushtohej po kësaj hyjneshe dhe quhej Veneralia (W. W. Fowler). Kjo nga ana tjetër tregon për një lidhje apo ngjashmëri mes kalendarit romak dhe kalendarit të lashtë shqiptar në kohën antike, meqenëse prilli është i vendosur tërësisht brenda periudhës kur është "Pranvera" në kalendarin e lashtë, që ne e shpjeguam se rrjedh nga emri i po të njëjtës hyjneshë (Prenda). Kjo dhe ngjashmëri tjera që i përmendëm, si p.sh ditët e ujqve në dimër dhe Luperkalia romake më 15 shkurt, Festa e Zanave më 6 gusht dhe e Dianës romake më 15 gusht, janë përkime që flasin për një zanafillë të përbashkët pellazgjike të këtyre kalendarëve, ose në të kundërt për një ndikim të fortë të ilirëve mbi kulturën romake.
Muaji romak 'jun', ose u shqipërua nga ana e popullit si qershor, në bazë të qershive, ose në të kundërt siç mendon Malte-Bruni do të ketë qenë përdorur që më parë nga iliro-maqedonët dhe vetëm i është mbivënë si emër muajit romak.
Muaji romak 'jul' tek shqiptarët u quajt korrik, sepse hynte i tëri brenda asaj periudhe, që në kalendarin e lashtë quhej "Korrik".
Muaji gusht është derivat fonetik i emrit August. Kjo tregon që ky muaj është përdorur nga shqiptarët pa ndërprerje që nga koha e sundimit romak. Edhe këtij iu dha emri shqip djegagur.
Muajt shtator, tetor dhe nëntor, ndryshe quhen edhe britmi i parë, britmi i dytë dhe britmi i tretë. Një formë tjetër është vjeshtë (e parë, e dytë, e tretë).
Tetori, nëntori dhe dhjetori, janë quajtur edhe me emra shenjtorësh: tetori - shmitri, nëntori - shëmhilli, dhjetori - shëndreu, sipas festave që mbaheshin në këta muaj nga ana e besimtarëve të krishterë.
Emërtime të tjera në shqip që janë përdorur: për dhjetorin - dimëror, nëntorin - brymuer apo brymor, etj.

Përfundim

Siç shihet kalendari romak nuk ka ndikuar aspak mbi kelandarin e lashtë shqiptar. Madje kjo shihet edhe në përdorimin e tyre paralel, si kalendari i lashtë me emra burimorë shqip (p.sh. Kryet e motmotit) dhe kalendari romak zakonisht me emra krishterë (p.sh. Shëngjergji). Në të vërtetë kalendari i lashtë, siç e shtjelluam më lart, ka ndikuar në kalendarin romak në përdorim brenda Shqipërisë, duke i dhënë emra shqip disa muajve. Rrjedhimisht, kalendari i lashtë në formën e pastër siç është ruajtur është një pasuri e madhe e folklorit dhe qytetërimit shqiptar. Ndërsa kalendarët e tjerë, iliro-epirot dhe maqedon, si dhe kalenari romak me ndikime nga folklori shqiptar, paraqesin gjithashtu një pasuri kulturore të së kaluarës iliro-shqiptare.