[Zero Cool]

Kriza e familjes dhe kaosi urban


Nga Artan Fuga





Një nga dukuritë më karakteristike të zhvillimeve sasiore urbane në këto dhjetë vitet e fundit, sidomos në hapësirën e Tiranës, por edhe në qytete të tjera të rëndësishme të vendit, është fshirja nga themelet, rrafshimi, i vilave me tullë, i shtëpive me qerpiç, i ndërtesave familjare hedhur me gurë, të ndërtuara përgjatë dekadave të para të shekullit të XX, para Luftës së Dytë Botërore dhe zëvendësimi i tyre me pallate që në studimet urbanistike quhen "miniera me kokë lart", pallate me shumë kate, me hapësira pothuajse minimale banimi për familje, hekur e beton, me arkitekturë minimale, që "mbinë" tamam në qendrat urbane.
Kështu, në qendrat urbane pati një prirje edhe në qytete të tjera ku të transformohet krejtësisht në mënyrë negative vetë qendra e qyteteve. Dikur me vila familjare, me një arkitekturë të spikatur për kohën kur kanë qenë konceptuar dhe ndërtuar, me një fizionomi të një qyteti mesdhetar, tepër funksionale për një jetë të qetë urbane, me hapësira intime dhe familjare krejt të vlerësuara pas mureve të gurta a të qerpiçta, këto qendra urbane u kthyen gradualisht në zona ku u "populluan" shumëkatëshet që nga pikëpamja arkitekturore nuk janë asgjë më shumë sesa ndërtesa sociale për familje e individë me të ardhura të pakta, të ndërtuara në Perëndim në vitet '60. Moderniteti shqiptar urban në këtë rast nuk ishte asgjë më shumë sesa një kopje e keqe e margjinalitetit perëndimor të viteve të "Luftës së Ftohtë".
Shumë mund të arsyetohet se përse na ndodhi ky përçudnim. Dikush mund të flasë për një presion demografik mbi ndërtimet, dikush tjetër për etjen për fitim që tejnxehu industrinë e ndërtimit, dikush për dobësitë e forcës publike dhe të pushtetit lokal, e kështu me radhë. Të gjithë këta faktorë dhe të tjerë mund të radhiten dhe për ta kemi folur. Por, sado që të analizohen ata, nuk mund të lihet mënjanë edhe një faktor i mirëfilltë social, me natyrë strukturore, sikurse është kriza e familjes tradicionale të popullsive që kanë jetuar në zemër të qendrave urbane, të Tiranës, veçanërisht. Pa këtë krizë, as nuk bëhet fjalë që transformimi i peizazhit urban mbështetur te shtëpitë përdhese ose dykatëshe, me qerpiç, gurë, tullë, dhe zëvendësimi i tyre me ndërtesat qiklopike të quajtura "miniera me kokën lart", nuk do të kishte ndodhur.
Prandaj, në nivelin e analizave shoqërore, një pyetje kapitale ka lindur dhe vazhdon të mbetet e ngritur. Përse e pranuan kryefamiljarët autoktonë që t'iu prishen ndërtesat familjare, për ta dhënë oborret e tyre si truall për ndërtime shumëkatëshe? Përse pra pranuan popullsitë autoktone që të prishet peizazhi i bukur tradicional i qyteteve të tyre duke u standardizuar nga një park i pafundmë ndërtesash shumëkatëshe pa asnjë estetikë dhe specifikë lokale?
Nuk mund të thuhet se këto popullsi në Tiranë, Durrës, Shkodër, Vlorë, a gjetkë, ishin pa kujtesë kolektive. Përkundrazi. Ata janë karakterizuar nga një respekt pa anë e pa fund ndaj përpjekjeve të brezave të kaluar në fushën e ndërtimeve, të pasurisë, të zejtarisë, etj. Bile, mund të thuhet për to se ndofta kanë qenë paksa konservatore në këtë respekt ndaj tradicionales. Kanë qenë të detyruara të jenë disi të tilla meqë përgjatë viteve socialiste, një popullsi rurale, sidomos e ardhur nga zonat e Jugut, vërshoi në këto hapësira duke prishur qetësinë e tyre ndofta shekullore.
Ata u detyruan të lënë shtëpitë e tyre karakteristike dhe të jetojnë tanimë nëpër apartamente relativisht të vegjël të marrë si shkëmbim.
Jeta e tyre intime mbaroi me kaq.
U prishën kopshtie që pa frikë mund të thuhet se ende edhe në vitet '70 të shekullit të kaluar ishin vepra të vërteta arti në fushën e florës së tyre. Mijëra pemë frutore të shkatërruara, dhjetëra hektarë hije manash, hardhish, lisash, fiqsh, pjeshkësh, etj., u prenë pa pikë mëshire. As caracat e famshme tiranase nuk patën mundësinë të mbijetojnë, palé hurmat farëzeza, mushmollat, pemët me ide, të gjitha pemë të rralla që kam frikë se brezat e rinj nuk i njohin edhe po t'i shohim tashmë në librat enciklopedikë që i paraqesin në fotografi.
Me qindra e mijëra metra katrorë të mbjella apo të mbuluara me bar u shndërruan në sheshe ndërtimi dhe u betonuan.
Bashkë me to edhe qindra mijëra kokë dhenë humbën mundësitë për t'u rritur brenda tyre. Ato ishin zhdukur për shkaqe ideologjike qysh nga vitet 70, por në kushtet e reja të demokratizimit, kjo pasuri e faunës mund të ishte rifutur në zonat e bukura tradicionale duke bërë të mundur atë perlë të urbanistikës së sotme që me vështirësi gjen hapësirë në Perëndim, por aq shumë kërkohet: "fshatin brenda qytetit", "zonën rurale brenda zonës urbane".
Qyteti shkatërroi kështu jo vetëm raportet e fqinjësisë tradicionale që ndofta kishte mbijetuar prej dy shekujsh brez pas brezi, por edhe ato që quhen "mushkëri" të qytetit, të gjendura mu në mes të tij, jeshillëkun e oborreve - vepra të vërteta arti - të shtëpive tradicionale që ekskavatori i rrafshoi pa pikë mëshire duke i kthyer në sheshe ndërtimi pallatesh standarde shumëkatëshe që i vodhën qytetarëve diellin, hënën, ajrin, qetësinë, peizazhin etj.
Palè po të masësh anën ekonomike, humbjet e tmerrshme ekonomike që pësoi familja urbane sepse tërë atë prodhim të oborrit familjar tani detyrohet ta blejë në tregun e mallrave me cilësi shumë të ulët, mallra të dyshimta, dhe të mbushura me lëndë kimike.
Një hall i madh do t'i ketë detyruar kryefamiljarët që administronin familjet e këtyre zonave urbane saqë i shtyu t'i binin të mirës së tyre me shkelm. Nuk mund të thuhet se i detyroi njeri, nuk ia mori askush me zor tokën e lënë trashëgim nga etërit dhe gjyshërit e ditur dhe të urtë për t'ia u dhënë industrialistëve të ndërtimit duke braktisur në mënyrën më të padrejtë dhe gabimisht fatale një traditë të vjetër që nuk do të ishte dashur kurrë të braktisej.
Vetë ranë dakord për të ikur nga parajsa e zonave urbane tradicionale për t'ia lënë vendin dhe shkuar të jetojnë në ferrin e betonit dhe të hekurit, të rrugës dhe të monotonisë urbane, për t'i ikur kulturës biologjike dhe për të rënë kokë e këmbë në kulturën e pesticideve.
Një hall i madh.
Deri tani ka mbetur një mister, një sekret, pikërisht ajo që i shtyu ta bëjnë këtë gjëmë, ta lënë qytetin e tyre të shkojë drejt së panjohurës.


vijon