[Murgesha]

Kanuni - pjesa qendrore e mbijetesës shqiptare
Shqiptarët njihen gjerësisht si banorët më të vjetër të Evropës Juglindore. Ata janë pasardhës të ilirëve, bërthamës së popullsisë parahelenike që shtrihej nga Greqia deri në Itali. Ilirët i rezistuan asimilimit gjatë gjashtë shekujve të sundimit romak mbi Ilirinë, i ruajtën normat e tyre kanunore e ligjore dhe e ruajtën kulturën dhe gjuhën e tyre, që të dy këto veçori që dallojnë dukshëm nga kultura dhe gjuha e fqinjëve të tyre në Evropën Juglindore. Ilirët e sotëm janë shqiptarët, që përdorin alfabetin latin, ndërsa fqinjët e tyre janë sllavët të cilët përdorin alfabetin cirilik. Shqiptarët janë myslimanë, katolikë dhe të krishterë ortodoks që kanë jetuar përkrah njëri-tjetrit në harmoni për shekuj të tërë me radhë. Kanuni ka qenë themeli qendror i mbijetesës shqiptare të gjendur përballë okupimit dhe gjenocidit shekullor. Si i tillë, Kanuni është formë e mbamendjes kolektive, e identitetit kulturor dhe e rezistencës. Besohet se disa nga traditat që përshkruan Kanuni burojnë që nga lashtësia. Ato ishin bartur në rrugë gojore nga brezi në brez, me të dhëna e shtesa nga autorë të ndryshëm. Së fundi, teksti i Kanunit (për të cilin ne në anglishte e përdorim fjalën “Canon”) i atribuohet Lekë Dukagjinit, princit shqiptar që jetoi në shekullin e pesëmbëdhjetë (1410 deri në vitin 1481). I arsimuar dhe edukuar në vendlindjen e tij, Shkodër të Shqipërisë dhe në Venedik të Italisë, Dukagjini më pas shndërrohet në lider të rezistencës shqiptare kundër turqve otomanë, të cilët e pushtuan gadishullin ballkanik në gjysmën e dytë të shekullit të katërmbëdhjetë. Dukagjini ishte bashkëkohës dhe bashkatdhetarë e shok i armëve i Gjergj Kastriot Skënderbeut, heroi kombëtar i shqiptarëve dhe figura qendrore e shekullit të pesëmbëdhjetë që luftoi kundër otomanëve 25 vjet rresht dhe ua pamundësoi atyre ta pushtonin Evropën. Megjithëse Dukagjini vazhdoi të luftonte kundër dominimit otoman edhe një dekadë pas vdekjes së natyrshme të Skënderbeut në janar të vitit 1468, ai shquhet për kodifikimin e ligjeve e të rregullave, që më pas do të merrnin njiheshin si Kanun. Linguisti i ndjerë shqiptar, Martin Camaj, ka theksuar se “forma natyrore e këtij ligji të pashkruar ngelet e ngulitur në shpirtin dhe mbamendjen e një populli të lashtë me tradita përherë në kontakt dhe në konflikt dhe ligjet e të tjerëve që vinin si pushtues”. “Rregullat e Kanunit”, thoshte ai, “qenë të paprekshme. Ato kishin përparësi mbi të gjitha ligjet tjera”. – (Martin Camaj, Foreword to The Code of Leke Dukagjini, op. cit., p. xv. Parathënie Kanunit të Lekë Dukagjinit). Këto rregulla janë ilustruar në mënyrë dramatike gjatë 500 vjetëve të rezistencës që shqiptarët i bënë okupimit turk, nga shekulli i pesëmbëdhjetë deri në fillim të shekullit të njëzet. Sipas asaj që shkruan Leonard Foks (Fox) në parathënien e botimit anglisht të Kanunit të Lekë Dukagjinit, faqe 17, Syrja Pupovci në parathënien e tij bërë ribotimit të Kanunit në në vitin 1972, shkruan se ruajtja e Kanunit “ishte njëri ndër elementët më të rëndësishëm që e ndihmuan popullin shqiptar ta ruante individualitetin e tij nën pushtimin e gjatë turk”. Kur otomanët i pushtuan tokat shqiptare, shoqëria shqiptare kishte një sistem të përcaktuar mirë të organizimit klanor dhe të gjithë shqiptarët ishin të krishterë, katolikë dhe ortodoksë. Otomanët vendosën që t’i shkatërronin këto klane nëpërmjet konvertimit të detyruar në islam dhe pranimit të detyruar të ligjeve islamike. Megjithëse konvertimi masiv në islam ndodhi në shekullin e shtatëmbëdhjetë, kur zyrtarët otomanë rënduan popullsinë jomyslimane me taksa e të dhjeta të shumta, otomanët nuk ia dolën kurrë ta shkatërronin as sistemin klanor shqiptar, as fuqinë e Kanunit. Konvertimi në islam u bë vetëm sa për sy e faqe. Martesat e përziera midis myslimanëve dhe të krishterëve janë veprim i rëndomtë edhe sot e kësaj dite dhe religjioni pothuajse asnjëherë nuk është bazë konflikti, kjo për arsye se ai për identitetin shqiptar, individual dhe kolektiv qoftë, është dytësor. Sipas Kanunit, “nuk ka dallim midis këtij apo atij burri. Shpirti për shpirtin, të gjithë janë të barabartë para Zotit”.
Prifti françeskan, Shtjefen Gjeçovi
Njeriu që do ta kodifikonte Kanunin përfundimisht në formë të shkruar ishte prifti françeskan i lindur në Kosovë në vitin 1874, Shtjefen Gjeçovi. Gjeçovi ishte një shqiptar i zjarrtë që kishte marrë pjesë në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1912 kundër turqve, e cila filloi pasi që më parë një grup liderësh shqiptarë e shpallën pavarësinë e Shqipërisë në Prizren (që sot gjendet në Kosovë)