[egi]

Nga »panilirizmi« tek »ilirofobia«
Burimet e shkruara të lashtësive greke dhe romake na japin një tablo të plotë e madje dhe koherente të shtrirjes së ilirëve në hapësirë e në kohë. Të shqyrtuara në tërësinë e tyre, konceptet e Herodotit, të Strabonit, të Plinit, t'e P.Melas, të Apianit e deri te Stefan Bizantini krijojnë një tablo të tillë të shtrirjës territoriale të ilirëve: ky popull zinte pjesën perëndimore të siujdhesës ballkanike, duke u kufizuar nga perëndimi me detet Jon dhe Adriatik, në jug me gjirin e Ambrakisë, në lindje përmes kreshtave të vagmaleve të Pindit, luginës së Vardarit e Moravës, kurse në veri me lumin Sava në Gadishullin e Istrias.

Në mbështetje të njoftimeve të autorëve të lashtë grekë dhe romakë rreth shtrirjes territoriale të ilirëve erdhën edhe të dhëna të tjera të karakterit gjuhësor, arkeologjik, etnografik etj. Prej këtyre të dhënave duhen vequar si posaqërisht të rëndësishme të dhënat e shumta gjuhësore nga fusha e antroponimisë e toponimisë që gjenden në veprat e indoevropianistit të shquar të shekullit tonë, Hans Krahe, në të cilat emrat e njerëzve dhe emrat e vendeve të tërë territorit klasik të ilirëve (me kufi verior Danubin e në lindje me trakët e maqedonët) formojnë një unitet, në ndryshim të theksuar nga territoret fqinje trake, greke, kelte dhe italike.

Një studim analitik i Radoslav Katiqiqit, gjuhëtarit të shquar kroat, rreth antroponimisë së lashtë ilire (Die neusten Forschungen über die enheimische Sprachsicht in den ilyrischen Provinzen), nxori përsëri në dritë këtë unitet etnik të tërë territorit klasik të ilirëve për të cilin bëme fjalë. Edhe të dhënat arkeologjike të arkeologëve jugosllavë, si Stane Gabrovec, Mate Suič, Alojz Benac etj. përputhen me konceptin e derisotëm rreth shtrirjes territoriale të ilirëve, duke e caktuar kufirin verior të tyre përkatësisht në kulturën e Halshtatit (pjesa veriore e Sllovenisë) e kufirin veriperëndimor të tyre deri në lumin Timavus.

Por, në vitin 1084, në menyrë të papritur e të menjëhershme arkeologu serb Milutin Garashanin parashtroi një pikëpamje të re, që revizionte rrënjësisht konceptin e pranuar përgjithësisht rreth shtrirjes territoriale të ilirëve. Tani e tutje ai do të linte jashtë trojeve etnike të ilirëve dhe japodet, liburnët, panonet, dardanët dhe dalmatët.

Meqë kjo përpjekje e tij dhe e studiusve të tjerë serbë është përligjur edhe me nevojën e kapërcimit të konceptit të »panilirizmit«, duhet bërë e qartë se qdo identifikim i »panilirizmit« me konceptin klasik të shtrirjes territoriale të ilirëve do të ishte një shtrembërim i madh, sepse dihet që me »panilirizmin« është kuptuar ajo prirje e zhvilluar në vitet 30-50 që i njohu ilirëve një shtrirje jo vetëm ballkanike, por edhe mbarëevropiane, në tërë Evropën Perëndimore e deri në Spanjë.

Së dyti, kthesa e këtij simpoziumi të Akademisë së shkencave dhe arteve të Serbisë për një revizionim të tillë rrënjësor të kufijve etnikë të Ilirisë bie në kundërshtim të hapët me simpoziumet e mëparshme të Sarajevës, ku me një mirëkuptim të plotë shkenca jugosllave konfirmonte kufijtë klasike të ilirëve. Por Milutin Garashanini, duke injoruar tërë rezultatet e derisotme të kërkimeve historike, gjuhësore dhe etnologjike që flasin për një përkatësi etnike ilire të dardanëve, edhe një fakt të tillë arkeologjik të lidhjes së kulturës ilire të Matit me atë të Dardanisë, mundohet ta shpjegonte me një deus ex machina, me lëvizjen e barinjve shtegtarë. Duke mohuar ta shpjegojë konceptin fillestar të vetin mbi përkatësinë etnike ilire të dardanëve, por pa sjellë asgjë bindëse për këtë ndryshim, ai arrin në përfundim se iliret zinin 1/3 e territorit të Dardanisë në sajë të një dyndjeje të fisit ilir të autariatëve.

Asnjë të dhënë binëse, qoftë dhe vetëm arkeologjike, nuk ka sjellë për të përjashtuar teorritoret e japodëve, liburnëve, dalmatëve, panonëve dhe pelagonëve nga territori i përbashkët i ilirëve.

Tërë gjurmët e kulturës materiale ilire në Panoni, Japodi, Liburni, Dardani etj. ai përpiqet t'i shpjegonë me të ashtuquajtura »enklava ilire«, duke e shndërruar tërë pjesën perëndimore të Balkanit të lashtë në një lloj »arkipelagu« ilir në trojet e popullsive fqinje.

Përpjekja për të mbështetur pikëpamjen e tij me kërkimet gjuhësore të Katiqiqit e të Fanula Papazoglusë kanë dështuar, sepse dihet që Katiqiqi ka provuar me ato të dhëna praninë e një etnosi të përbashkët ilir, brenda të cilit dallon grupe etnikisht me të lidhura. Kështu është interpretuar studimi gjuhësor i Katiqiqit në po këtë vëlim edhe nga ilirologia Papazoglu. Garashanini është përpjekur të shpjegojë faktin që të gjithë përfaqësuesit e dinastisë dardane kanë emra ilir'e me një »infiltrim ilir« në Dardani, por në rrethanat e lashtësisë dardane asnjë infiltrim që nuk do të shpinte në përmbysjen e raporteve ndëretnike në favor të infiltruesve nuk mund të shpinte në themelimin e një dinastie ardhësisht ilirë (madje as të një mbreti të vetëm ilir). Mund të konsiderohet me vlerë të posaqme për identifikim etnik të ilirëve edhe fakti që në kohën e tyre, perandorë Justini e Justiniani i Madh, të lindur në Dardani, quheshin perandorë ilirë. Baza empirike arkeologjike që ai sjell për të mbështetur këtë koncept të ri të tij, është njëkohësisht e dyshimtë dhe shumë më e vogël se korpusi i të dhënave arkeologjike që vërtetojnë unitetin etnik ilir të të gjitha fiseve të atij territori në jug të Danubit.

Përse atëherë duhet ngritur një hipotezë e panevojshme dhe e paqëndrueshme? Përgjija që u dha në atë simpozium se koncepti klasik u shërben interesave të politikës shqipëtaromadhe, është ekstrashkencore dhe fantastike.