[egi]

U romanizuan ndonjëherë ilirët e jugut?
Pikëpamja e shprehur në simpoziumin e Akademisë Serbe të shkencave dhe arteve lidhur me fatin e popullsisë iliro-jugore është se ajo u »romanizua« të paktër qysh në shekullin e gjasht, duke kuptuar, me romanizim atë proces skajor të asimilimit etnik, që do të arrihej kur kjo popullsi të humbiste vetëdijen etnike dhe gjuhen e saj, duke folur një dialekt të latinishtës vulgare.

Q'prova u sollën në simpozium për të vërtetuar këtë romanizim të ilirëve të jugut?

I vetmi fakt empirik i përmendurar aty ishte gjetja në Shqipëri e mbishkrimeve latine me emra vetjakë latinë. Por do të ishte me të vërtetë naive që ta konsideroje këtë si provë të romanizimit të Ilirisë së Jugut.

Së pari, se Iliria e Jugut është vendi me numrin më të vogël të mbishkrimeve latine të zbuluara, në kontrast të theksuar me zonat e njohura si të romanizuara (nga 23 mijë mbishkrime latine, 9500 i përkasin bregdetit dalmat, rreth 7000 pellgut të Danubit të mesëm -Hungari dhe Austri - , 5500 pellgut të Danubit të poshtëm – Serbi, Bullgari Veriore e Daki – 800 mbishkrime në Ilirinë e Jugut, në Traki dhe Maqedoni. Nga këto, në territorin e sotëm të Shqipëtareve janë gjetur 200 mbishkrime latine, duke filluar nga shekulli 1, nga të cilat gjysma në Durres – ishkoloni romake - dhe zonen përreth, ndërkohë që ka shum krahina, në të cilat nuk është gjetur ndonjë mbishkrim i tillë. Vet kjo analiz sasiore flet kundër qdo procesi intensiv romanizimi në trojet e sotme shqipfolëse (sepse, edhe sikur të gjitha ato të janë mbishkrime dedikuar latinëve, numri i tyre është aq i paktë, saqë mund të lidhen vetëm me perfaqësuesit e administratës romake në Iliri).

Së dyti, emrat latinë të njerzve që ndeshen në këto mbishkrime, nuk mund të shërbejn si kriter i përkatësise etnike të atyre të cilëve u kushtohen mbishkrimet, sepse dihet që antroponimet (emrat e njerzve) e huaja mund të përvetësohen nga një popull edhe pa ndodhur ndonjë ndryshim ne perbërjen etnike të tij.

Së treti, në një territor të romanizuar nuk mund të ndosh që, menjëherë pas ndarjes së perandorisë në pjesën lindore e perëndimore, të futej si gjuh mbishkrimesh qreqishtja, siq ka ndodhur në trojet Shqiëtare.

Të gjitha këto fakte kanë një forcë të mjaftueshme argumentuese për të bindur qdo hetues të paanshëm se asnjë proces romanizimi, ne kuptimin e parashtruar mësiper, nuk mund të ketë ndodhur në Ilirin e Jugut (në trojet e sotme shqipfolëse), siq ndodhi në Dalmaci, ku folësi i fundit i dalmatishtës (një latinishte vulgare) jetoi deri në vitin 1898, në Austri dhe Hungari, ku një latinishte vulgare është folur deri në shekuj IX – X, e në Daki, ku sot flitet rumanishtja si një gjuh romane.

Nga pikëpamja metodologjike, Vlladisllav Popoviqi, i cili trajtoi problemin e romanizimit në këtë simpozium, ka proceduar në një mënyrë tepër të dyshimtë. Pa provuar ose argumentuar fare se në kolonitë greko – romake të bregdetit të Ilirisë së Jugut flitet vetëm latinisht (ose greqisht), pa provuar se në qytetet ilire fliteshin këto gjuh të huaja, shpreh shqetësimin dr »..Ne nuk kemi ndonjë mënyrë të drejtpërdrejtë për të mësuar se në q'shkallë ilirishtja flitej ende, apo nëse ajo nuk flitetj më fare në vendbanimet me të vogla të fushës dhe luginave të lumenjve.« Popoviqi këtu braktis atë që është e domosdoshme, metodën induktive, që do ta bënte të besueshëm përfundimin e tij se »gjuha qe flitej në vendbanimet në veri të rrugës Egnatia, paradyndjeve të mëdha sllave, ka qen në rradhë të parë latinishtja«.

Ai ka arritur në këtë përfundim nëpër një rrugë »të leht«, duke deduktuar gjuhen e banorëve nga gjuha e mbishkrimeve dhe emrave të njerëzve që gjejn në to, ndonëse ato janë , siq pohon vet »në numër të vogël«. Po t'i përmbahej me konsekuencë këtij arsyetimi, Popoviqi do të duhej të pranonte se, pas pushtimit osman duhet të ketë ndodhur një emigrim masiv i një popullsie turke, mbishkrimet e së cilës arabo-osmane kanë vazhduar të shkruhen deri në shekullin tonë. Ja absurditetët në të cilat mund të shpjerë premisa e gabuar logjike se » Gjuha e mbishkrimeve përcakton karakterin etnik të një popullsie«.