[rilinda]

I madhi zot ju ka bërë
Një fëmijë të pandarë,
Sa flisni shqypëjen të tërë
Edhe quhi shqypëtarë.

dhe pastaj shtonte:

Lini besët perëndisë
Le t'i ndreqnj ay q'i ka bërë,
Jini bijt e Shqypërisë
Vëllezër mëme një terë.

Duke i trajtuar çështjet nga një aspekt i këtillë iluminist, të mbrujtur edhe me idealin e interesave të veçanta kombëtare, në poezinë e Mitkos doli i paevitueshëm edhe konflikti me klerikët e huaj, veçanërisht me ata të Patrikanës greke, që e luftuan me tërbim gjuhën dhe shkollën shqipe. Së këndejmi, në këtë vjershë, qortohen shqiptarët që lënë pas dore gjuhën e tyre të ëmbël dhe i thërret të mos u besojnë „apostujve" që si farisenjtë me fjalë të buta, por me thonjë të fshehur, duan t'ua mbushin mendjen ta lënë shqipen dhe ta përvetësojnë gjuhën e tyre „të mirë" që kështu, më në fund, t'u humbin kombësinë dhe t'i shuajnë fare.

Është për t'u theksuar, më në fund, se kjo vjershë e Mitkos me fyrmëmarrje të gjerë mbyllet me besimin e plotë se çështja e drejtë e popullit do të fitojë. Ky optimizëm është i kushtëzuar pjesërisht edhe me faktorët e jashtëm, sepse disa nga rilindësit mendonin asohere se qëllimet tona kombëtare nuk mund të arrihen vetëm me përpjekje të brendshme, pa përkrahje nga jashtë. Së këndejmi Mitkoja kishte të drejtë kur aspiratat çlirimtare të popullit tonë i lidhte me ato të popujve liridashës evropianë, por në të njëjtën kohë ushqente edhe iluzione të gabuara, sepse, duke i besuar politikës imperialiste italiane që shprehej nën maskën „Ballkani-ballkanasve", e konsideronte Italinë, si fuqi të madhe, mbrojtëse të vërtetë të interesave tona kombëtare. Megjithëkëtë, optimizmi i kësaj vjershe motivohet kryekreje me vetë aftësitë dhe forcat e popullit tonë për t'i dalë zot vetes. Nga gjiri i tij, vazhdon të rrëfejë poeti, kanë dalë gjatë shekujve shumë njerëz të njohur të penës e të pushkës, dashamirë të arsimit e mirëbërës të mëdhenj si Zhapa, Arsaqi, Kristo Vito e tjerë, të cilët për gjuhën e tyre japin „Jo para po edhe krerë"; por mbi të gjitha besimin për të ardhmen e lumtur të atdheut e motivon me faktin se në krye të vendit ka dalë e po prin Prizreni, ai vend mentarësh e bujarësh, ku janë mbledhur burrat më të shquar për t'i treguar botës se do ta mbrojnë atdheun e tyre me çdo kusht e sakrificë.

Derisa në poezitë e Mitkos e të Naimit ngjarjet e Lidhjes së Prizrenit u reflektuan dhe u përjetuan më tepër në planin e kërkesave arsimore, në vjershën „O moj Shqypni!" të Pashko Vasës dhe në atë „Zogu në kafas të horiatit" të de Martinos, ato jehojnë në menyrë më të drejtpërdrejtë, përjetohen më thellë dhe tingëllojnë si zë i fuqishëm kushtrimi për luftë.

E strukturuar sipas parimit të kontrasteve të forta, vjersha burrërore dhe energjike e Pashko Vasës ballafaqon dy gjendje të kundërta të Shqipërisë në dy periudha të ndryshme: në të kaluarën, kur ishte zonjë e rëndë, më e mira ndër shoqe, si mal me borë, dhe në të tanishmen kur e kanë qitur „me krye në hi" dhe kur shklet bota sipri saj si mbi një lis të „rxuem për dhe" pa i folur asnjë fjalë të ëmbël. Kështu, në këtë mënyrë të strukturimit kontrastiv, gërshetoheshin po ashtu dy gjendje kontrastive emocionale: krenaria për të kaluarën e idealizuar në mënyrë romantike dhe dhimbja e thellë për gjendjen e mjeruar të së tanishmes e përshkruar me ngjyra të theksuara realiste. Gjithë ajo që kishte pasur të mirë dhe të virtytshme në të kaluarën: gjë e vend shumë, ara e bashtina, burra trima e gra të dlira, besëlidhje e burrëri, emër e nder, ishte zëvendesuar tani me varfëri e vese të liga: me vrasje e përçarje fetare, me pabesi e të këqia morale, me degradim fizik e shpirtëror të njeriut. Ndryshe nga Mitkoja e Naimi, që në poezitë e tyre e lidhnin mjerimin e vendit me mungesën e arsimit, Pashko Vasa e paraqet këtë gjendje dhe e kupton drejtë si pasojë të pushtimit të huaj dhe të përçarjeve e të dobësive të tjera të brendshme të vetë popullit tonë, prandaj edhe i drejtohet atdheut:

Si mal me borë, si fushë me lule
Ke pas ken' veshun, sot je nder crule,
e s'të ka mbetun as em'n as besë;
vet'i ke prishun për faqe t'zezë.

Për ta intimizuar dhe dendësuar emocionalisht poezinë, për ta shtuar efektin e saj si mjet edukimi të ndjenjes së dashurisë dhe të detyrës ndaj atdheut tek lexuesi, poeti e parafytyron këtë si një nënë të vejë "që s'pat djelm kurr", si një trimëreshë të mbetur shkretë që pret të vdesë nën këmbë të të huajve, për të përfunduar pastaj me vargjet e njohura mirë:

Kujt i ban zemra m'e lanë me dekë
Ket far' trimneshet, që sot asht mekë?
Këtë nan' të dashtun a do ta lamë
që njeri i hiiaj ta shklas' me kambë?
Nuk, nuk! kët marre askush s'e do,
ket faqe t'zezë gjithkush e dro.

Pas kësaj vjershe të Pashko Vasës, si dhe atyre të Eftimi Mitkos parafytyrimi kështu i atdheut si nënë bëhet një figurë shumë e preferuar që e hasim dendur në letërsinë tonë, e edhe në organet publicistike, sidomos të fazës së fundit të Rilindjes. Për mënyrën e konceptimit të drejtë dhe të disponimit shpirtëror, kjo vjershë u bë shumë popullore jo vetëm në kohën e Lidhjes së Prizrenit e në vitet qe e pasuan, por „mbeti gjer në ditët tona si një prej krijimeve më të fuqishme dhe më popullore të letërsisë se Rilindjes, pikërisht sepse mundi të shprehte, në më pak se njëqind vargje energjike, gjendjen shpirtërore dhe aspiratën historike të mbarë kombit në vitet e luftërave për liri".5

E ngjashme me vjershën e Pashko Vasës për konceptin dhe disponimin e përgjithshëm poetik është edhe vjersha „Zogu në Kafas t'horiatit" e Leonardo de Martinos. Në këtë vjershë de Mar-tinoja, duke e parafytyruar shqiptarin e robëruar si një zog të zënë në kurth, përjetoi sinqerisht fatin e tij të keq dhe shprehu në mënyrë alegorike gjendjen e tij të mjeruar e të poshtëruar:

Rash ne' kurth me tradhëtie
më kan' zanë e shti ktu mren
e pa nderë e po njerzie
zoti i shpisë më mba si qen.

Për të dalë nga kurthi i padëshiruar dhe nga ajo gjendje nënshtrimi shtazarak në lirinë e pakufizuar të një ambienti malor që aspironte, vjersha i sugjeronte zogut (shqiptarit të robëruar) thyerjen me çdo kusht të kafasit („Tash o pshtova, o po pelcas"), domethënë dhunën revolucionare. Është për t'u vënë re se për shkak të kësaj vjershe dhe të orientimit të tij të përgjithshëm patriotik e revolucionar, që binte ndesh me politikën e fuqive të mëdha për ruajtjen e gjendjes ekzistuese në Ballkan, ky prift arbëresh u dëbua kah fundi i shekullit të kaluar nga Shqipëria, i akuzuar nga eprorët e misionit katolik se gjoja ishte „ i pamoralshëm".6

Si përfundim po shtojmë se poezite e trajtuara këtu e posaçërisht ajo e Pashko Vases, e cila mund të merret edhe si model i një krijimi të vërtetë poetik, dëshmojmë se në përvojën tonë krijuese nuk mund të përvetësohet si plotësisht i drejtë e të përgjithësohet mendimi i lashtë sipas të cilit muzat heshtin kur jehon krisma e armëve. Përkundrazi, përvoja jonë tregon se në shumë raste, e kjo ka të bëje me momentet vendimtare të jetës së një popullit ose të njerëzimit, pushka dhe pena e ushqejnë drejtpërdrejtë dhe e ngrisin reciprokisht njëra tjetrën në pikëpamje cilësore. Kjo ndodh, mbase, 30 vetëm për arsye se në këso momentesh veprojnë më me guxim e në mënyrë të harmonizuar të gjitha gjymtyrët e një organizmi kombëtar, rrahin më me vrull zemrat dhe shprehet forca e gjykimit, por edhe pse në ato raste derdhet e koncentrohet në një pikë edhe përvoja e tërë shekujve të kaluar të jetës së një populli. Mu këtu, mendojmë,ne, lypset kërkuar edhe arsyen sepse letërsinë tonë të kohës se Lidhjes së Prizrenit e karakterizonte jo vetëm prirja e thjeshtë për të regjistruar ngjarjet dhe për t'iu përgjigjur flakë për flakë kërkesave të ditës, por edhe një forcë e veçantë përgjithësuese ideo-emocionale me porosi të mëdha jetësore. Një porosi të këtillë, të shkrirë në ngjyrën e kohës, ngërthejnë në vetvete edhe vjershat e shqyrtuara në këtë shkrim, sipas të cilave rrjedh përfundimi se ideali i një populli, që nxit përpjekjet e tij për të jetuar më vete i lirë, për t'u zhvilluar dhe për t'u afirmuar me vlerat e tij brenda familjes së madhe të njerëzimit, është i pathyeshëm.