[Preshevar]

...


Karl Topia, pinjoll i derës së Topiajve, e quan veten "Dominus Albaniae", kurse zotimet e tij shtriheshin prej detit në viset e Elbasanit e deri në Ohër[31]. Më 1368, ai pushtoi Durrësin të cilin ja morën Balshajt katër vjetë më vonë dhe ai e shtiu prapë në dorë më 1385. Karli e mbante veten prej derës frënge, sepse e ëma ishte bijë ilegjetime e Robertit Anzhu të Napolit. Cila ishte feja e tij, nuk mund të themi! Në veprën e Gjergj Harmalotit, quhet i besimit ortodoks[32]. Familja e tij më 1392, përmendet si "Catolicus", sepse pati aderuar skiizmin Prendimorë[33], por as me Papën nuk e çonte mirë[34]. Sipas një jetëshkrimi të Gjon Vladimirit, të botuar greqisht në Venedik, nga tregtari Elbasanas Jani Pipa, më 1690, botime që kishin për qëllim frenimin e islamizimit të shqiptarëve, paraqitet si një anti-heretik[35].
Në kohen e Car Ivan Aleksandrit, që ndezi luftën e ashpër anti-heretike, në gjithë Shqipërinë kishte heretikë[36]. Ata herë në grupe më të mëdha e herë më të vogla, të kërcënuar nga çfarosjet e organizuara të "gjuetisë së shtrigave", mbijetuan deri me ardhjen e islamit. Me të parë se mësimet islame kishin ngjajshmëri të madhe me mësimet e tyre, shumica u islamizuan. Disa që mbeten, të fundit, në dokumentet e i ndeshim në mesin e shekullit e XVII-të, përkatësisht në vitin 1640, atëherë kur arqipeshkvi i Durrësit – Mark Skurra, ktheu në katolicizëm rreth 1050 shpirtëra të fshatit Mirakë e Polis të qarkut të Elbasanit[37].
Ndeshjet fetare në Shqipëri asnjëherë nuk pushonin midis kishave të huaja duke sjellë dëme të vazhdueshme dhe duke shkaktuar trazira të shumëta. Ndjekja dhe persekutimi i parreshtur që kisha trinitare u bënte këtyre grupacioneve të akuzuar për heretizëm, bënte që ato të lëviznin prej një vendi në tjetrin në gjithë Perandorinë dhe në kontakte me popujt e tjerë, të formonin komunitete, të përhapnin mësimet e Jezusit dhe të jetonin me stilin e jetës që ai kishte jetuar.
Persekutimet e heretikëve shqiptarë
Persekutimi i parë i madh i herezisë së re nga Bizantinët nisi në Thrakë (1081-1118). Në krye të heretikëve nuk ishte vetëm një Vasil, të cilin e dogjën të gjallë në vitin 1111, por edhe një Lekë (1078-1079), për të cilin thuhet se ishte shqiptar. Përndjekje të pashembullta do të bëhen në kohen e perandorit Manuel Komenti (1143-1180), që do të shoqërohen me shpërngulje të përndjekurish heretikë shqiptarë në Itali[38]. Sakoni mendon se këto "heretikët shqiptarë", kishin ardhë aty së paku në shekullin XII-të, ose siç thotë Kozmai, që në shekullin X-të, por gjithsesi, në shekujt XII-XIII-të, ata (Albanesi) kishin formuar "një grup" me një kishë që mbante emrin e tyre "Ecclesia Albanese" (kishë shqiptare), ndërsa në vitin 1199, në Brindisi kishin edhe kryepriftin e tyre.
Reiner Sakoni, që shkroi "Katarët", një vepër mbi heretikët e prendimit, rreth vitit 1230-1232[39], sjell dëshmitë e një italiani tjetër të kohës Giovanni de Luggio, që janë dëshmi të njëjta për herezinë, e për heretikët. Por ndjekja e tyre nuk pushoi as në shekujt XVI-XVII-të[40], deri kur do t'i nënshtrohen kishës katolike ose do të islamizohen në masë të madhe.
Më 1567, një Sinod Katolik në Benovento i godiste arbëreshët si: "ndjekës të blasfemive të grekëve skizmatikë". Por, Rodotai, thotë se shqiptarët arbëreshë të Italisë, kishin besime që nuk shkonin me ritin ortodoks, por kishin "një krishterim të korruptuar nga herezia", të infektuar me 'gabimet' e bogomilëve (paulicianëve) , ose nga kontakti me muslimanët e me grekët e lindjes[41]. Radotai vazhdon se shqiptarët arbëresh nuk ndiqeshin pse ishin ortodoksë a skizmatikë, por pse "kishin deformuar ritin grek". Edhe autori arbëresh Primaldo Koka, shkruan se "ata nuk ishin ortodoksë të pastër", se nuk zbatonin Dekretet e Koncilit të Tranit në çështjet doktrinalethonë se arbëreshët kishin adoptuar "maksimat e bullgarëve të Dibrës së Epërme", për të cilët Barleti shton se "kanë qenë gjithmonë besëkotë, por edhe heretikë" dhe për këtë ai i lë fajin ortodoksisë që ai e quan "besëkotë"[42].
Më 1096 kryqzatorët e "Luftës së Shenjtë"[43] që ja kishin mësy lindjes, kaluan nëpër Shqipëri përmes rrugës 'Via Egnatia', ku në Jug të Shqipërisë dogjën fshatra heretikësh (Paulicijanë) dhe për shkak të qëndresës, invaduesve iu desh shtatë javë që të arrijnë Kosturin[44]. Kur heretikët "Albigjezë" ndiqeshin në Francë, Papa Inocenti i III-të (1198-1216) do të drejtojë kryqëzatën e katërt (1203), rruga e së cilës kalonte sërish nëpër viset shqiptare, duke mos i lënë mënjanë edhe ndjekjet heretizmit nëpër këto vise[45].
Grupi Galilean që përfshinte Nazaretë dhe galeotë, ishin të obliguar me një taksë të veçantë vjetore, kurse nën përgjegjësinë e Neros, u dogjën në zjarrin e madh të Romës. Theodosiusi që vendosi edhe zyrat inkuizicioniste krijoj metoda efektive për persekutimet e arianëve e donatistëve, ndërsa tempujt dhe literaturën e tyre ua eleminoi pamëshirshëm[46]. Gotët u ndoqën e u eleminuan, ndërsa literatura e tyre u zhduk. Në kredon Justiniane, vrasja e hereretikut (pabesimtarit) nuk konsiderohej vrasje[47] dhe si rezultat të gjithe u vrane ose u perjashtuan.
Kanuni i Stefan Nemanjës, i cili pa dyshim ndeshte edhe shqiptarët heretikë, parashikonte: "Dhe në qoftë se ndodhë që ndonjë heretik (jo ortodoks) të jetojë në mes të pravosllavëve, të damkoset me hekur të skuqur në fëtyrë dhe të përzihet. Dhe nëqoftëse gjendet dikush që i jep strehim, edhe ai të damkoset..." [48]
Conybeare shkruan se do të duheshin qindra libra, për të regjistruar "mrekullitë e persekutimeve", në "emrin e Zotit të mëshirës" në eleminimin e atyre që i kishin akuzuar për 'heretikë' [49]. Persekutimet e perandoreshës Theodora (v.842), ndikuan në bashkimin e paulicianëve dhe armenasve Thrakas në mbrojtje nga trinitarët, shkak për të forcuar aleancë me muslimanët. Shumë prej tyre u bënë muslimanë, ndërsa të tjerët mbeten në krishterizmin unitarianë. Shpresa e vetme e lirisë së 'heretikëve' dhe çifutëve të mbetur të Spanjës, ishte ardhja e muslimanëve të njohur në histroi për tolerancë.
Mësimet heretike u ngjanin mësimeve islame!
Për shumë kohë, Bosnja kishte qenë arenë e betejave ndërmjet kishave latine e greke, ndërsa boshnjakët ishin të lidhur me grupin heretik të paulicianëve të njohur me emrin "bogomil" sipas priftit Teodor Bogomilit, që u dogj në vitin 1110. Kaq i egër qe persekutimi i bogomilistëve[50] si nga kisha lindore ashtu edhe nga ajo prendimore, sa boshnjakët do të ishin shumë të kënaqur po të shihnin një islam tolerant. Për këtë arsye, shumë kështjellarë boshnjakë ua hapen portat osmanëve[56] (1463-1482). Këtu ishte edhe fillimi i konflikteve ballkanike. Por ajo që shtyri të islamizohen në masë boshnjakët, nuk ishte vetëm toleranca islame, por edhe besimi shumë identik me besimin e tyre[52]. Ka shumë të ngjarë që edhe në Shqipëri, veç rrezikut sllav për dominim në Arbëri, ishte edhe prezenca e heretizmit, që disa princër shqiptarë iu bashkun Perandorisë Osmane.
Paulicianët, që u ndeshën në Shqipëri me kryqzatorët e Kryqëzatës së parë[53], ishin pasues të Palit nga Samosata, një nazarenas që transmetonte mësimet origjinale të Jezusit. Ata ishin të përhapur në Azi, por mbijetuesit e të ndjekurve, të persekutuarve e të eleminuarve, arritën edhe në viset e Shqipërisë. Ata kishin librin e tyre me përmbledhje të tradicioneve të ruajtura gojore, që u zbulua në fundin e shekullit XIX-të[54]. Sipas këtyre tradicioneve të tubuara, urdhër i parë ishte "besimi në njësinë e Zotit... se Zoti është Një, Krijues e organizues i të gjithave, që krijoj krijesat prej asgjëje...". Ata besonin se Jezusi ka qenë njeri - profet. Kanë refuzuar ditëlindjen e Jezusit të përcaktuar nga trinitarët (25 dhjetor) dhe kanë refuzuar doktrinën e inkarnimit[55]. Ata (sipas spjegimit të Barnabës) nuk kanë besuar se ka qenë Jezusi ai që është kryqëzuar, nuk kanë pranuar doktrinën e mëkatit të trashëguar, nuk e kanë pranuar kryqin për simbol fetarë as nuk kanë pranuar imazhet e Jezusit dhe nënës së tij, një kontradiktë e hapur në "Testamentin e Vjeter". Siç shihet, ata ishin shumë largë besimeve pagane, por meqenëse kishin një besim krejt të ndryshëm prej asaj katolike e ortodokse, u shpallën 'heretike' dhe u ndoqën. Vëllezërit e tyre shpirtërorë, që i kishin në Armeni, në shekullin VII-të, kur u njohën me mësimet islame që përputheshin me ato të Jezusit, shumica përvetësuan islamin për fe të tyre. Concybeare thotë se në kryqëzatat latine, disa shekuj më vonë, kishte gjetur se paulicianët gjithmonë luftojnë në anën e muslimanëve. Dhe, ne duke e dijtur edhe një grup shqiptarësh në kontaktet e para me muslimanët luftuan në anën e tyre, ka të ngjarë që një pjesë e tyre të ishin paulicianë. Papa Klementi, kur i drejtohet Charls-it të V-stë, i shkruan se: "Religjioni i Palit nga Samosata, ka qenë asgjë tjeter veç se muhamedanizëm i pastër..."[56].
Ariusi, që ishte prijësi shpirtëror i grupit heretik të unitarianëve të Aleksandrisë, që u helmua në Konstantinopol, thoshte se: "Jezusi ishte krijesë njerzore që Zoti e kishte pajisur me misionin profetik.... Vetëm Zoti është i përjetshëm dhe i pandryshueshë m..."[57]. Ndërsa Ulfilasi, lider shpirtëror i Visigotëve, para vdekjes lutej: "Besoj me zemer e pohoj me gojë, ekziston një Zot i vetëm, vetëm Ati, i pafillim dhe i padukshëm..."[58]. Në vititn 754, në Sinodin e Konstantinopolit, të 338-të priftërinj nga Evropa e Anatolia (asnjë trinitarë) miratuan vendimin se simbolet e dukëshme të Jezusit janë blasfemira dhe se adhurimi i imazheve është korruptim i krishterimit dhe një kthesë drejtë paganizmit[59].
Papa Inocenti i III-të, organizon sulm masakrues kundër paulicianëve të Francës, ku pamëshirshëm lënë për vdekje 20.000 njerëz, që ishte edhe fundi i tyre këtu[60]. Për to Shën Bernardi thoshte: "Çka flasin ato e zbatojnë në vepra, moralisht asnjërin nuk mashtrojnë, asnjërin nuk sulmojnë, kalojnë jetën në agjërim, nuk hanë ushqim që nuk e meritojnë, jetën e sigurojnë me punën e tyre..."[61].
Një grup palicianësh ishin vendosur në Gjermani me emrin 'Kathari', deri në Jug të Francës, në Italinë Veriore, Venedik e Sicili. Ka mundësi të ketë pasur edhe në Angli, pasiqë anglia ishte e fundit që ra në ndikimin e kishës trinitare. Tolandi, në vepren "Nazarenus" thotë se të krishterët e Irlandës kanë refuzuar trinitetin, ata kanë besuar "Një Zot të Vetëm". Nuk kanë patur imazhe në tempujt e tyre. Ungjilli i tyre ka qenë i refuzuar prej kishës trinitare. Liderët e tyre kanë qenë të martuar dhe kanë pasur familje. Kanë agjërua shumë kohë, dhe zakonisht janë ushqyer një herë në ditë. Kishën e kanë konsiderue vetëm si shtëpi lutjeje, jo si organizatë a perandori politike. Veten e kane konsiderue si "bijt e kishës". Këto bijt e kishës, do tu vijë më pas kryemisionari trinitar 'i shënjti' i quajtur Patrick (390-460), i cili u bë përgjegjës për shkatërrimin e kishës unitariane kelte të Irlandës, kurse pasardhësit e "bijve të kishës' e mbajnë për apostul të shenjtë të Irlandës[62].
Heretikët përkthenin ungjijt në gjuhët e tyre, ndërsa kisha katolike ndalonte perkthimin e ungjijve, sepse i takonin vetëm shtresës priftërore. Aq më tepër që ungjijt e përkthyer prej heretikëve nuk ishin prej ungjijve zyrtarë. Në këtë vështrim, në sytë e kishës trinitare, ata ishin heretikë, jo "adhurues të Zotit", por "të pa Zot"[63]. Historia na i paraqet si 'barbarë' por në të vërtetë ata kanë lënë namë për moral të pastër, për respektin e femrës, familjen, shoqërinë, ligjin, lirinë individuale, për sinqeritetin e diturinë[64].
Shpesh, të persekutuar, të shtypur, të vrarë e të zhdukur në masa të mëdha, këto grupe "heretike" u revoltuan dhe disa herë mundën shtypësit, por për aq kohë sa mbanin të tjerët nën sundimin e tyre, ishin shembuj të tolerancës për besimet që nuk ngjanin me të tyret[65].
Një studim më i thukët i çështjes heretike ndër shqiptarët, por edhe më gjërë, do të mundësonte të dalin në dritë dy dëshmi të forta të çështjes së historisë. Fillimisht do të argumentonte bindshëm se përhapja e krishterimit ndër shqiptarët nuk u bë "me dyzen", siç mund të parapëlqejë e të trumpetojë ndonjëri. Por edhe do të dëshmonte se ishin pikërisht këto "heretikë", që nga njëra anë të persekutuar nga kisha zyrtare e nga ana tjeter me një ngjajshmëri të madhe ndërmjet mësimeve të tyre dhe mësimeve islame, u islamizuan.
Siç u cek, heretikët ishin grupe që zbatonin mësimet monoteiste të Jezusit dhe praktikën fundamentale të Mojsiut. Ata faleshin në senagoga në kohë të caktuar. Agjëronin siç kishte agjërua Jezusi. Jepshin të dhjetën e pasurisë nevojqarëve. Festonin sabathin (të shtundën) dhe festat që kishte festuar Jezusi. Praktikonin synetinë. Vetë Jezusi[66] dhe Gjon Pagëzuesi[67] ishin bërë synet. Ata prenin bagëtitë e lejuara në emrin e Krijuesit[68]. Ata nuk pagëzoheshin[69]. Ata kishin mësimet e pakorruptuara të monoteizmit të Jezusit, që gjasonin në mësimet islame.