[Psikologu]

KOHA E VJTËR

Sipas të dhënave arkeologjike vërtetojnë se në territorin e Kosovës, njerëzimi ishte prezent që ne kohen e gurit. Por gërmimet e mëvonshme arkeologjike vërtetojnë se në Kosovë ma vonë kanë jetuar Ilirët. Duke e ditur se Ilirët një ndër popujt më të vjetër të Gadishullit ballkanik, dhe se Ilirët ne Ballkan ishin të ndarë në fise, kishte rreth shtatëdhjetë fise Ilire të cilat ishin ndarë në fise më të mëdha, të mesme dhe të vogla, por kishte edhe lidhje fisesh. Një ndër fiset më të mëdha ishin edhe Dardanët të cilët ndodheshin në Dardani e cila shtrihet nga Serbia jugperëndimore, gjer në Moravë, në Kosovë në pjesën veriore të Maqedonisë e gjer të Titov Veles.

Avdyl Hoxha Junik
Eveli Çelebi
Nasim Vala. Vështrim demogjeografik, Përparimi 1968
Dr. Ali Hadri, Historia e Popullit Shqiptar, Prishtinë 1971, f 15

Nga kjo del se banorët e lashtë të Kosovës ishin të fisit Dardan të cilët kanë jetuar në një territor të gjerë të quajtur Dardania. Bashkimi i fiseve Ilire ka filluar nga shekulli VII-të para erës së re si pasojë e sulmeve nga jashtë me qellim bashkimi dhe mbrojtjes nga ekspeditat luftarake që bënin fqinjët për të plaçkitur dhe zgjeruar territoret e tyre. Por kishte lidhje fisesh, që u shndërruan në shtete. Si në shekullin V-të para erës së re u formuan shteti i Taulantëve, në shekullin IV-ër, shteti Enkeljëve. Kurse si shtet më rëndësi ishte ai i Ardianëve i cili ishte i fuqishëm nga mesi i shekullit III-të para erës së re. dardanët gjithashtu formuan shtetin e tyre të quajtur Dardania, i cili shtet ka një rëndësi për Kosovën. Sa i përket ekonomisë së Ilirëve, pra edhe të shteti të Dardanëve në kohën e bronzit ishte bujqësia, blegtoria, gjuetia dhe zejtaria. Kurse hovë më të madhe i të gjitha degëve të ekonomisë të Ilirët, zhvillohen në kohen e hekurit do të thotë në njëmijë vjeçarin e parë para erës së re. Paralelisht me zhvillimin ekonomik dhe shoqëror u zhvillua edhe kultura Ilire, që vërehet në zhvillimin e artit , arkitekturës, gjuhës, mënyrës së jetesës dhe besimit. Si Ilirët dhe fiset Dardane flisnin gjuhen e tyre-ilirishten, por gjurmë me shkrim të kësaj gjuhe janë të pakta. Që nga shekulli III-të para erës së re, romaket pushtuan disa pjesë të territorit Ilirë, e më vonë gati tërë territorin e Ilirisë. Pushtimi romak, e keqësoj jetën e Ilirëve, sepse pësoi ndryshime të mëdha si në lëmin ekonomike- shoqërore ashtu edhe politike, kulturore dhe fetare. E tëra kjo situatë ishte edhe në Dardani me dardanët.

Pas shtrirjes totale të romakëve në territoret ilire, me një shpejtësi të madhe sundimi romak zhvilloi marrëdhëniet ekonomike-shoqërore skllavopronare. Ky sundim, dhe kushtet e krijuar për ketë, të Ilirët në kohen romake u bënë shumë të vështira e posaçërisht në kohën kur e kaploi kriza Perandorinë Romake, e cila u ç, faq në mënyrë të dukshme prej shekullit të III-të erës së re. Kjo gjendje e vështirë e Ilirëve që të çlirohen nga shtypja dhe shfrytëzimi romak. Arkeologjia gjatë punës së saj, ka zbuluar shumë gjurma të kulturës materiale Ilire dhe romake ne territorin e Ballkanit, por ka zbuluar edhe shumë lokalitete Ilire në Kosovë. Sa i përket Junikut dhe rrethinës, fatkeqësisht ashtu si shumë treva tjera të Kosovës, që janë hulumtuar pakë, ose aspak, edhe kjo trevë ka pasur këtë fat dhe bën pjesë në ato treva ku më se paku janë të bëra hulumtime arkeologjike e për gërmime sistematike bëhet fjalë fare pak. Materiale arkeologjike pothuaj i tëri ashtë i zbuluar me gjetje të rastit dhe me rekognoscim të tërthortë të ternit.....

Për historinë antike të Junikut me rrethinë, rendësi të madhe janë lokalitetet antike në grykën e malit të madh i quajtur " Gradina", që padyshim paraqet vazhdimësinë e vendbanimit të mëparshëm Dardan, që ka vazhduar të ekzistoi edhe gjatë shekullit të parë të sundimit romak. Prezencën e toponimit Gradinë në qytezat të cilat kanë pushuar së ekzistuari rreth 1000 vjet para ardhjes së sllavëve në Ballkan. Duke pasur parasysh se vendbanimet më të hershme kodrinore ishin të rrethuara dhe të ruajtur deri më sot përmes gjuhës shqipe, përkatësisht përmes banorëve të hershëm autoktonë të këtyre trojeve.

Kur ashtë fjala për termin Gradinë-a, kjo thirrje e pastër Ilire që ka gjetur përhapjen e gjerë ndër gjuhet latine, greke dhe sllave. Veç materialit epigrafik në këtë vendbanim është edhe një numër objektesh arkeologjike që na shtyjnë të kontaktojmë se këtu ka qenë vendbanim Ilirë. Toponimet e disa vendeve në Junik dhe rrethinë si : Çuka e Hereqit në Fshatin Hereq në parahistori deri në mesjetë, shtresa parahistorike do të duhej të kishte edhe Kalaja mbi fshatin Botushë. Kalaja e madhe dhe Kalaja e vogël në Botushë, lokaliteti Murana, në Junik Gradina, Fushë, Livadhi i Madh, Kalldrëma, Kishëza, Kroi i Priftit, Badra Firzë, Ulzë janë emra të lokaliteteve më të cilat duket se toponimet e verifikuara dhe qe janë ende prezentë. Disa mbeturina antike janë gjetur edhe ne rrafshin aluival të Erenikut, Pitosi (Gypi). Pra vendi ku shtrihet Juniku, u takuar Ilirëve qysh në kohen parahistorike, prandaj ky rajon renditet në vendin amë të Ilirëve. Të dhënat janë të pa sakta , por edhe pse të pa sakta flasin bindshëm për faktin se kjo trevë ka qenë e banuar që në kohën antike, natyrisht me Ilirë.

Ibrahim Zherka, ta njohim të kalueren tonë, Rilindja nëntor dhe dhjetor 1989
Janar 1960