[yllbardh]

vazhdim......
Rëndësinë 600-vjetorit ia shtojnë edhe burimet e reja arkivistike që Arkivi Qendror Shtetëror ka mundur të sigurojë, si dhe letërsia dokumentare burimore që vjen për herë të parë në bibliografinë albanologjike prej kërkuesve të lirë, midis të cilëve do të veçoja kolanën e prof. Kristo Frashërit, që përbëhet nga 10 vëllime, kryesisht dokumente, pjesa më e madhe e pabotuar. Tre vëllimet e parë të kësaj kolane i përkasin periudhës para se Marin Barleti të shkruante historinë e tij të jetës dhe bëma të Skënderbeut. Arkivi Qendror Shtetëror gjithashtu gjatë këtij jubileu ka siguruar për herë të parë kopje dokumentesh të rralla, thuajse nga të gjitha arkivat, bibliotekat dhe muzeumet europiane. Në fillim të këtij viti Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave iu drejtua me një manifest solidariteti të gjitha këtyre institucioneve dhe prej pjesës më të madhe të tyre kemi marrë jo vetëm informacion për dokumentet që na interesojnë, por edhe kopje të tyre, të cilat, nga pikëpamja shkencore, kanë të njëjtën vlerë si dhe origjinali. Vetëm nga arkivat spanjole bashkëpunëtorët tonë kanë siguruar rreth njëmijë fletë dokumente të mikrofilmuara që i takojnë periudhës sa Gjergj Kastrioti qe gjallë. Vetëm ky fakt ka një rëndësi të jashtëzakonshme. Pa hyrë në përmbajtjen e tyre, ne mësojmë se në kanceleritë e mbretërisë së Pirenejve emri i heroit kombëtar të shqiptarëve ishte emri i një protagonisti të historisë, që e kishte fituar përmasën e vet ndërkombëtare ende pa hyrë në librat e historisë. Qindra, për të mos thënë mijëra dokumente të një rëndësie të dorës së parë kanë ardhur nga Arkivi Sekret i Vatikanit, nga arkivat e Romës, të Napolit, të Venecias, të Firences, nga Biblioteca Laurenziana dhe Museo Correr, nga biblioteka e Grotaferrata-s, nga arkivat dhe bibliotekat kroate, hungareze, austriake. Të gjitha këto burime e dokumenta të reja, që vijnë në shërbim të shkencës jo rastësisht në këtë 600-vjetor, do të shërbejnë për të hedhur më shumë dritë në lidhje me figurën e Skënderbeut, madje do të guxoja të thoshja për të njohur anë të mbetura në hije të personalitetit të shumanshëm të kësaj figure.

A është libri “Historia e Skënderbeut”, shkruar nga Marin Barleti një panoramë e plotë dhe e qartë mbi figurën e Skënderbeut apo ka edhe ajo mangësitë e veta?
Diskutimit nuk i ka shpëtuar edhe vlera e librit monumental të Barletit, madje tani së voni ka dalë edhe një diskutim i ri, nëse Marin Barleti është vetë arbër apo një prift kronikan misionar i Perëndimit, një vizitator apostolik, një baiulus-delegat i kancelerive të shteteve të krishtera. Ata që e shtrojnë këtë pyetje përmendin faktin se në librin e tij Barleti flet për “tanët” dhe “kundërshtarët”, por ai nuk shprehet drejtpërsëdrejti nëse me “tanët” nënkupton “arbërit”, shqiptarët, apo në tekstin e tij “tanët” ka kuptimin “të krishterët”. Prej këndej ka nisur dhe diskutimi nëse Marin Barleti ishte shqiptar apo i huaj. Sa i takon veprës së Barletit, ajo është shkruajtur tërësisht në stil dhe frymë humaniste, në stilin e letërsisë heroike monumentale të Rilindjes Europiane, mbështetur në kultin e njeriut të fuqishëm, të atij lloj heroi që e ka fatin e tij në dorë, që e bën vetë fatin e tij. Për letërsinë historike të asaj kohe Skënderbeu ishte personazhi i gatshëm i përkryer. Ai mishëronte të gjitha tiparet që i duheshin një vepre të shkruar në frymën e humanizmit. Pikërisht kjo është edhe arsyeja e përmasës së jashtëzakonshme europiane dhe ndërkombëtare që mori kjo vepër me shpejtësi të paparë në Perëndim. Me veprën e Barletit për herë të parë letërsia shqiptare mori një përmasë të tillë ndërkombëtare dhe për këtë njerëzit shqiptarë duhet t’i jenë mirënjohës. Ajo vepër ishte tipike humaniste dhe Skënderbeu ishte një hero tipik humanist. Do të duhej të kalonin rreth pesë shekuj që letrat shqipe të njihnin një rikthim të suksesshëm të kësaj përmase në Europë dhe në botë, kësaj radhe me anë të veprës së I. Kadaresë. Ka pasur edhe shqiptarë të tjerë të famshëm, por në pjesën më të madhe të rasteve kanë ndritur si fenomene të një kulture të madhe, jo të trashëgimisë shpirtërore të njerëzimit. Aleksandër Moisiu, për shembull, u bë një model i kulturës gjermanike, sikurse Sami Frashëri ishte për dekada të tëra dhe mbetet edhe sot një princ i orientalistikës. Roli i Barletit në europeizimin e figurës së Skënderbeut është i padiskutueshëm. Shumë të tjerë që do të shkruanin më pas për Skënderbeun do të mbështeteshin te Barleti. Edhe Noli, në librin e tij monografik, me të cilin mbrojti titullin “doktor në shkencat historike”, përgjithësisht ndjek Barletin (ndërsa në poemën simfonike kushtuar Skënderbeut sundojnë motivet liturgjike të Ungjillit sipas Mateut). Nëse do të flisnim edhe për “dëme” që vepra e Marin Barletit mund të ketë shkaktuar, këto “dëme” do të shiheshin në faktin se një farë mënyre ai jo vetëm e dominoi dhe vazhdon ta dominojë mendimin historiografik për këtë figurë, por madje “e ngriu” atë në një performancë fikse. Europa e njeh Skënderbeun sipas imazhit që Barleti krijoi dhe këtë imazh është vështirë ta modifikosh. Për mendimin tim, “dëmi” më i madh që i ka ardhur ndërgjegjes shqiptare prej Barletit është mënyra se si është përshtatur për shkollën dhe arsimin. Grekët e vjetër kaluan prej “kultit të fuqisë” tek “kulti i mençurisë” qysh në luftën e Trojës. Fitorja e akejve arriti mbasi kishte dështuar simboli i fuqisë trupore, Akili. Atëherë i erdhi radha heroit të dijes, Odiseut, dhe Troja u pushtua. Kalimi prej heroit model të kultit të fuqisë fizike tek heroi model i kultit të mençurisë përfaqësojnë shkallë të njëpasnjëshme të progresit të mendësisë njerëzore. Tek eposi shqiptar i kreshnikëve Muji zgjedh fuqinë, por heroi i dytë, Halili, është simbol i bukurisë. Në figurën e Gjergj Kastriotit shkolla dhe arsimi kanë kërkuar dhe vazhdojnë të kërkojnë heroin që me një të luajtur të shpatës “njiqind krena i ka pre”. Në të vërtetë heroi kombëtar i shqiptarëve e arriti lavdinë e tij me zotësinë për të ndërtuar aleanca të brendshme e të jashtme, për të bërë politikë me të gjithë faktorët që mund të vinin në konvergjencë. Në romanin e tij “Kështjella” I. Kadare pikërisht këtë mendësi synoi t’u ofronte shqiptarëve. Ai shkroi romanin e “heroit të papranishëm”, romanin ku Skënderbeu nuk shihej gjëkundi të vringëllinte shpatën, dhe megjithatë arbërit arrinin të ishin fitimtarë. Ajo që i bënte ata të fitonin ishte fryma e tij përbashkuese, që ne e kemi edhe në himnin kombëtar.
Vijon nr tjetër...

intervistoi: Albert Hitoaliaj