[ARVANITI]

Riorganizimi i Perandorisë

Zyrtarizimi i fesë së krishterë krijoi një frymë lehtësimi pas atyre përndjekjeve të përgjakshme. i famshmi “Dekret i së Dielës” i Konstandinit, në vitin 321 pas Kr., e sanksionoi ditën e shenjtë të krishterë si ditë të shenjtë zyrtare të perandorisë dhe u dha të krishterëve një status të pazakontë. Por ndryshimet sociale do të vinin më ngadalë. Gjatë shekullit të katërt ndeshjet e përgjakshme në amfiteatër u ndaluan. Menjëherë galeritë e amfiteatrit të njohur të Durrësit ndryshuan funksion; njëra u kthye në një kishëz me mozaikë muralë të stilit bizantin. Gërmimet arkeologjike të vitit 1987 zbuluan një tjetër galeri të përshtatur për adhurimin e krishterë. Në mure dalloheshin katër figura njerzore, të pikturuara mbi suva me bojëra uji. Njëra prej tyre paraqiste një vajzë me kurorë mbretërore mbi kokë, të veshur me një rrobë të stolisur. Në anën e djathtë të pikturës së dëmtuar keqas ndodhet një mbishkrim në greqisht, që lexon: “Shën…”, kurse emri është i palexueshëm.(70)

Gjatë shek.IV sistemi skllavopronar nisi të kalbëzohej, duke sjellë si pasojë rrënimin e qyteteve. Kjo ishte më se e vërtetë për qytetet gjatë brigjeve të Adriatikut, ky ndalim i punës së skllevërve çoi në rënien e prodhimit të mallrave, që solli si pasojë pakësimin e shkëmbimeve tregtare. Qytete të tilla si Apolonia, Antigonea e Zgërdheshi, afër Krujës, dalëngadalë u braktisën. Qytetet e tjera, me një pozitë më të favorshme gjeografike, si Shkodra, Lezha, Durrësi dhe Antipatrea (Berati) i përforcuan fortifikimet e tyre dhe mbetën qendra të rëndësishme. Megjithtë, në shumë treva ilire u vërejt një rritje e dukshme e vendbanimeve fshatare. Arkeologët njoftojnë për një numër shumë më të madh të veglave bujqësore të gjetura në nekropolet e këtyre banimeve rurale. Sistemi skllavopronar i punës kishte çuar në mardhënie të gjera tregtare, që tani dukej se kishin ngecur në vend. Prodhimi i zejeve ishte në një shkallë më të vogël dhe kishte për synim kryesisht konsumin lokal. Format e artit tradicional romak u zhdukën dhe, në vend të tyre, zuri të ripërtrihej arti tradicional lokal ilir, që pasqyronte zejtarët, bujqit dhe veçanërisht figurat dhe kostumet tipike ilire.(71)

Vendosja e fesë së krishterë shpejt nxori në pah problem të reja. Njëmbëdhjet vjet më vonë Kostandini e dramatizoi largimin e tij nga Roma pagane, duke përkushtuar Kostandinopojën perandorake si një Romë të Re. Ai vendosi një mardhënie “simfonike” midis Shtetit të ri dhe Kishës së Krishterë. Ai njohu autonominë e Kishës, me autoritetin e saj përfundimtar mbi çështjet doktrinore, ndërsa shteti kishte për detyrë që ta mbronte Kishën dhe të ruante uniformitetin. Në mardhëniet me kishën Kostandini e quante veten si “peshkop i jashtëm” i saj. Në këtë mënyrë ai përcaktoi karakterin e veçantë të Kishës Lindore, të kryesuar nga Peshkopi i Kostandinopojës. Afrimi i Kishës me oborrin mbretëror solli molepsjen e saj nga grindjet dhe intrigat e oborrit. Kleri zuri të karakterizohej nga ambicie të ulta dhe nga servilizmi ndaj njerëzve të kësaj bote. Ndërsa në Perëndim, Kisha u shqua për qëndrueshmërinë në karakterin e saj; largësia nga patronazhi perandorak e mbronte nga rreziqet. Mirëpo perandori i krishterë, i cili me anë të dekreteve të tij dhe këshillit ekumenik ishte përpjekur për unifikimin e Krishterimit, duke krijuar Romën e Re i dha shkas një rivaliteti, i cili do të ushtronte një ndikim thellësisht negativ në përgatitjen e Kishës për të përballuar pushtimet e ardhshme myslimane.

I ndodhur midis këtyre dy gjigandëve rivalë, Iliriku u bë një mollë sherri. Vasaliteti i tij në njërën anë apo tjetrën u bë shkak i një armiqësie të gjatë midis Kostandinopojës dhe Romës, si viktima e intrigave të tyre të panumërta. Pjesërisht fajtore për këtë ishte mardhënia sinfonike që krijoi Kostandini midis Kishës dhe Shtetit; ashtu sikurse ishte pa vend edhe ndarja e papërshtatshme e Ilirikut. Riorganizimi i perandorisë nga ana e tij njihte katër ndarje të mëdha, të quajtura prefektura: atë të Galisë, të Italisë, të Ilirikut dhe të Lindjes. Më tej, ato ndaheshin në trembëdhjetë dioqeza, të cilat, nga ana e tyre, përfshinin 116 provinca. Mirëpo popujt e Ballkanit u ndanë në mënyrë krejt të panatyshme. Provincat e Maqedonisë, Thesalisë, Epirit, Hellasit, Kretës dhe Prevalisë (nga Dalmacia në jug deri në Epir) përbënin dioqezën e Maqedonisë, e cila, së bashku me dioqezën verilindore të Dakisë, formonte prefekturën e Ilirikut. Provincat veriperëndimore midis Dalmacisë dhe Danubit formonin dioqezën e Ilirikut nën prefekturën e Italisë. Kurse dioqeza ballkano-lindore e Trakës u vu nën prefekturën e Lindjes. Sipas këtij organizimi të pamatur, një pjesë e Ilirikut të vjetër romak iu bashkangjit Romës, pjesa tjetër e Kosdandinopojës, kurse trevat në mes të tyre mbetën “pre e grabitqarëve”. Si për ta thelluar më shumë fatkeqësinë, mardhënia simfonike (e Kostandinit) midis Kishës dhe Shtetit përcaktoi organizimin kishtar në bazë të organizimit politik. Për rrjedhojë, lëkundjet politike do të pasqyroheshin në organet kishtare. Dhe të tilla do të kishte me bollëk nga të dyja anët. Udhëheqësit fetarë në qendrat e mëdha zotëronin autoritet kishtar mbi udhëheqësit fetarë krahinorë, njësoj si autoritetet qytetare mbi zyrtarët krahinorë. Peshkopët e Kostandinopojës, Romës, Antiokut, Jerusalemit dhe Aleksandrisë haheshin midis tyre për supremaci, njësoj si homologët e tyre politikë.

Gjatë periudhës me trazira, pas Kostandinit, Theodosi I, i mbiquajtur “i Madh”, u bë perandor i prefekturës së Lindjes dhe mori vete barrën e vazhdimit të luftës kundër gotëve. Për arsye gjeografike dhe strategjike dy dioqezat e mëdha, ajo e Maqedonisë dhe e Dakisë, të cilat përbënin prefekturën e Ilirikut, iu bashkëngjitën përkohësisht zotërimeve të perandorisë Lindore. Pas vdekjes së Theodosit, më 395, perandoria romake u nda përgjithmonë e formalisht midis dy bijve të tij, Honorit dhe Arkadit, të cilët sunduan përkatësisht në Perandorinë Perëndimore dhe në atë Lindore. Provincat veriore ilire të Norikut, Panonisë dhe Dalmacisë ishin në dioqezën e Ilirikut dhe, si rrjedhojë, pjesë politike e kishtare e Perandorisë Perëndimore. Nga ana tjetër, provincat ilire që përbënin dioqezën e Maqedonisë, u bashkuan përfundimisht me Perandorinë Lindore. Por, çuditërisht, ndonëse këto provinca u vunë nën varsinë politike të Kostandinopojës, nga pikëpamja fetare ato prap mbetën nën juridiksionin e Kishës së Romës! Kjo mospërputhje fatkeqe midis juridiksionit politik dhe atij fetar në prefekturën e Ilirikut u dha rast të mirë peshkopëve rivalë që të shprehnin rivalitetin e tyre në rritje dhe të vinin në provë forcat. Kjo datë shënon kalimin nga historia e vjetër në atë mesjetare. Del fare qartë se kjo ndarje e vjetër fetare u bë pengesë për popullin shqiptar në përpjekjet e tij për të përballuar dyndjet osmane dhe për t’i mbijetuar pushtimit osman. Veç kësaj, më vonë, një ndarje e tillë fetare do t’i pajiste marksistët me ideologjinë e tyre për nxjerrjen jashtë ligji të fesë dhe zëvendësimin e saj me shqiptarizimin si alternativë unifikuese.