[doGzona]

REVISTA USHTARAKE 2/2005

Gjuha shqipe dhe detyrimet tona
në përdorimin e terminologjisë ushtarake
Prof. Dr. Hasan Çipuri
Ajet Nuellar

Dashuria për gjuhën amtare, për lulëzimin dhe zhvillimin e saj të vijueshëm, ka qenë dhe mbetet një karakteristikë e përhershme dalluese e popullit tonë dhe një forcë e madhe frymëzuese në jetën e tij shoqërore e kulturore, në luftën e tij për liri, pavarësi e përparim. Breza të tërë lëvruesish e studiuesish të gjuhës, arsimtarësh e atdhetarësh kanë punuar e janë përpjekur pareshtur për një gjuhë letrare kombëtare, kanë përkrahur prirjet për standardizimin e gjuhës dhe kanë kundërshtuar e kapërxyer qëndrimet e ngushta e lokaliste në politikën gjuhësore, gjë që po rishfaqen edhe në këtë periudhë kalimtare. Dashuria për gjuhën ndihmoi gjatë Rilindjes, krahas faktorëve të tjerë historikë, për të ngritur vetëdijen dhe krenarinë kombëtare të popullit tonë. Përparim i gjuhës së sotme letrare shqipe është kurorëzimi i një procesi të gjatë e të ndërlikuar të kristalizimit të strukturës së saj në të gjitha hallkat, në fonetikë, në gramatikë, në leksik dhe në fjalëformim. Gjuha shqipe ka arritur sot në atë fazë zhvillimi, që lejon të pohohet shkencërsisht se populli shqiptar ka tashmë një gjuhë standarde, që mbështetet gjerësisht në gjuhën e folur të popullit dhe përdoret si një mjet zhvillimi e përparimi në të gjitha fushat e veprimtarisë shtetërore e shoqërore dhe pothuajse nga të gjithë shqiptarët brenda dhe jashtë kufijve shtetërorë të Republikës së Shqipërisë, që flasin e shkruajnë shqip.
Për të mbështetur këtë ecuri të zhvillimit objektiv të gjuhës sonë standarde ne kemi sot edhe një bazë të shëndoshë e të gjerë studimore shkencore e praktike. Ne kemi tashmë vepra të rëndësishme, si Fjalori i gjuhës së sotme shqipe dhe Fjalori i shqipes së sotme (ribotim i vitit 2003), Fjalori sinonimik i gjuhës shqipe (2004), Fjalori për pastërtinë e gjuhës shqipe, Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipe (në përqasje me gjuhët ballkanike), Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe, Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Gjuha letrare shqipe për të gjithë, revistat “Studime Filologjike” e “Gjuha Jonë” etj. E gjithë kjo letërsi shkencore, të gjithë institucionet tona kulturore, kërkimore, shkencore e arsimore krijojnë mundësi shumë të mëdha për përosjen e mëtejshme të njohurive tona gjuhësore. Fjalori shpjegues i shqipes së sotme, Fjalori sinonimik i shqipes, Fjalori drejtshkrimor i shqipes dhe Fjalori për pastërtinë e gjuhës shqipe janë pothuaj libra tryeze për çdo shqiptar.
Me gjithë këto arritje, sot të gjithë jemi dëshmitarë se normat e gjuhës standarde shqipe po prishen në mënyrë flagrante, se fjalët e huaja a barbarizmat po vërshojnë në gjuhën tonë në mënyrë të papërmbajtur, sidomos në terminologji, që është pjesa më e prekshme e leksikut. Problemi edhe pse në dukje është thjesht gjuhësor, është i lidhur drejtpërdrejtë me situatën e jashtëgjuhësore të shqipes. Prej rreth 15 vjetësh shoqëria shqiptare po përjeton ndryshime të mëdha, të cilave u’a hapi rrugën përmbysja e sistemit të mëparshëm politik. Pasojë e këtyre ndryshimeve ishte edhe lëvizja e lirë e njerëzve, që i zgjeroi kontaktet e shqiptarëve, në këtë mjedis edhe të ushtarakëve, me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë. Natyrisht jo vetëm ndër ne, por si kudo marrëdhëniet ndërgjuhësore dhe ndërkulturalizmi po shfaqen me një dinamizëm e vrull të paparë. Është përparimi i jashtëzakonshëm teknologjik, sidomos ai i teknologjisë së informacionit a mikroelektronikës (televizioni satelitor, telefonia celulare, intrneti, dixhitali etj), por edhe masivizimi i arsimit, shndërrimi i anglishtes në një gjuhë ndërkombëtare etj., ndër faktorët kryesore të këtyre ndryshimeve. Në rrethana të tilla është plotësisht e kuptueshme situata e re në gjuhën shqipe, ku për nevoja nga më të ndryshmet dhe për mungesa të theksuara të njohjes së saj nga bartësit, po depërtojnë me qindra fjalë prej gjuhësh të tjera e po shfaqen çdo ditë, sidomos* në shtyp në televizion dhe në veprimtaritë e organeve të larta të pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, përfshirë dhe Forcat e Armatosura.
Një dukuri krejt e papëlqyeshme po vihet re në dhjetëvjeçarin e fundit në terminologjiinë ushtarake të shqipes ku përdorimi i termave të huaj vend e pa vend, me kuptim e pa kuptim (veçanërisht i angliçizmave) vërehet në mënyrë të tepëruar, çka është me pasoja të dëmshme për gjuhen standarde. Kjo bie në sy si në komunikimin e përditshëm në Forcat tona të Armatosura, ashtu edhe në organet e shtypit ushtarak (në gazetë dhe në revista), në dokumentet zyrtare dhe në të gjitha llojet e botimeve ushtarake.Ç’është e nevojshme të përdorim terma të huaj kur kemi fjalët tona shqipe të bukura, të thjeshta e të kuptueshme nga të gjithë.
Për shëmbull, përse të përdorim termin operacional,-e (drejtori operacionale, zyrë operacionale, aftësi operacionale, detyrë operacionale etj), kur në ushtrinë tonë me dekada të tëra është përdorur termi operativ,-e (drejtori operative, art operativ etj). Kjo fjalë rrjedh nga latine operativo-veprim, veprues, në italisht operativo, në rusisht opertivnyj dhe në të gjitha gjuhët e tjera sllave e ballkanike përdoret po kështu. Në Fjalorin Anglisht-Shqip të Prof. Ilia Stefanllarit dhe Pavli Qeskut, që janë nga më të mirët sot, fjalët anglisht operate dhe operational janë përkthyer përkatësisht veproj dhe veprues,-e e operativ,-e. Po ashtu, në të gjithë fjalorët tanë të gjertanishëm të terminologjisë ushtarake, përfshirë Fjalorin e termave ushtarakë të NATO-s anglisht-fërngjisht-shqip (Tiranë, 1997).
Fjalorin e shkurtesave dhe akronimeve të NATO-s (Tiranë, 1999) dhe Fjalorin e termave operativë anglisht-shqip (Tiranë, 2001), fjala operational është përkthyer operativ,-e (këtë e tregon vetë titulli i fjalorit të fundit). Atëhere përse u dashka që për hir të ndonjë përkthyesi jospecialist, jolinguist, që nuk ka zotëruar mirë gjuhën standarde shqipe, e përktheu pa u menduar mirë nga anglishtja termin operational me operacional,-e edhe kur nuk bëhej fjalë fare për operacion ushtarak (si nocion) apo operacion kirurgjikal, operacion i gjelbërt etj. Në këto raste është e domosdoshme tërheqja e mendimit të gjuhëtarëve, veçanërisht e terminologëve profesionistë, të cilët nuk mungojnë as në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë, as në institucionet shkencore ushtarake.
Kështu duhen zëvendësuar pa asnjë ngurimn edhe fjalët e huaja: brifing me trajtesë, informim, informacion; impakt 1. ndikim; 2. goditje; lidership-udhëheqje, drejtim; lider-udhëheqës, drejtues; implementoj 1. kryej, përmbush, zbatoj; 2. pajis me vegla; implementim-vënie në jetë, zbatim; përmbushje, kryerje; staf-shtab, organ, ekip; menaxhim e menaxher-administrim e administrator; taks force-forcë operative; pool of forces-ortakëri forcash; kamping-fushim; parking-parkim; interoperabilitet e interaktivitet-ndërveprim; fokusim-vatërzim, përqëndrim (forcash etj); obligim-detyrim; primar parësor prioritet përparësi; komponent-përbërës; konfuzion-pshtjellim, rrëmujë; superioritet epërsi; rezistencë-qëndresë; influencoj-ndikoj; prezencë-prani, prezent-i pranishëm; fleksibël-elastik; koordinim-bashkërendim; dimension-përmasë; multinacional,-e-shumëkombësh,-e; marrë konsideratë-marr parasysh; infiltrim-ndërfutje, depërtim e dhjetra fjalë të tjera të panevojshme. Apo ka raste që fjalët e huaja si për shëmbull baçkground, që përkthehet nga anglishtja në shqip, sfond, errësirë, hije, shume autore e përdorin gabim, duke e zëvendësuar me fjalën në shqip si biogafi, po kështu dhe mjaft fjalë të tjera si kjo, që nuk janë aspak të sakta. Konstatojmë se këto vitet e fundit ka një mani të madhe që të përdoren sa më shumë fjalë të huaja, të gjuhëve e kombeve të ndryshme, ka pasur raste që autorë të ndryshëm në shkrimet e tyre 3-4 faqesh të kenë mbi 50 fjalë të tilla; ku me të vërtetë nuk kupton dot në se autori mendon se rrit cilësinë e shkrimit apo ka harruar fjalët shqipe.
Na vijnë dorëshkrime me gabime gjuhësore a thjesht gramatikore, siç ka dhe mjaft përkthyes që ndonëse njohin disa gjuhë të huaja nuk dinë t’i shprehin në shqip qoftë nga ana semantike apo dhe sintaksore, të cilat patjetër kërkojnë redaktim të plotë. Mendojmë se duhet t’u pritet rruga fjalëve të huaja, qofshin këto teknike, qofshin të përdorimit të përditshëm, kur nuk janë të nevojshme dhe kemi fjalët tona kuptimplote. Nuk do të përdornim pa vend fjalë të huaja si preformancë, në vend shfaqje, suport, por në vend mbështetje, apo aks, në vend të bosht, komunikoj në vend të njoftoj, insistoj në vend ngul këmbë etj. Kështu nuk do të biem në gabime të rëndomta duke shkrojtur për shëmbull: kanë fituar një emër dhe nam të madh … por vetëm kanë fituar emër, pasi fjala nam, që është turqisht në këtë rast nuk do të thotë veçse të njëjtën gjë. Me shembulla të tillë mund të vazhdohet, por këtu dhamë pak nga të shumtat, vetëm sa për orientim.
Këto terma e shumë të tjera nuk janë as ndërkombëtarizma, as të karakterit teknik e teknologjik për të cilët do të mund të ndihej nevoja në terminologji, si bie fjala radar, lazer, sonar, televizion satelitor, kompjuter, internet, bit, celular, dixhital etj
Një rol të rëndësishëm në mbrojtjen dhe pastërtinë e gjuhës standarde luajnë seminaret kombëtare të kulturës, gjuhës dhe letërsisë shqiptare, që zhvillohen pothuaj çdo vit në Shqipëri dhe Kosovë.
Rëndësi të veçantë pati Konferenca shkencore “Shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot”, që u zhvillua në nëntor të vitit 2002 në Tiranë. Kjo konferencë miratoi njëzëri një thirrje drejtuar qeverisë shqiptare, qeverisë së Kosovës, institucioneve akademike dhe universitare shqiptare, gjuhësisë shqiptare, medias dhe organizmave të tjerë gjuhësorë, që të përpiqen më shumë për të mbrojtur gjuhën standarde.
Konferenca i bëri thirrje qeverisë shqiptare, që në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe me Ministrinë e Arsimit e të Shkencës të vënë në jetë dispozitën e Kushtetutës së Republikës të Shqipërisë lidhur me mbrojtjen e gjuhës shqipe nga shteti, duke nxjerrë akte ligjore përkatëse dhe duke krijuar një komision të posaçëm pranë Këshillit të Ministrave, që të ketë si synim kryesor ngritjen në mënyrë të ndjeshme të kulturës gjuhësore. Kjo thirrje i drejtohej gjithashtu qeverisë së Kosovës dhe institucioneve të tjera shoqërore e kulturore, që t’i kushtojnë çështjes së gjuhës së shqipe vëmendjen e duhur dhe të përfshijnë në programet e tyre të punës masa të nevojshme e të përshtatshme për të ngritur nivelin e kulturës gjuhësore në veprimtaritë publike, kulturore etj., ndërsa institucioneve akademike dhe universitare që të krijojnë një Këshill gjuhësor kombëtar, i cili do të japë porosi normative për probleme të gjuhës standarde shqipe.
Thirrja i drejtohej medias së shkruar dhe elektronike që ta vlerësojnë ruajtjen e vlerave të gjuhës shqipe dhe kulturën gjuhësore si detyrim profesional e qytetar dhe të shmangin fjalët e huaja të panevojshme, ndërtimet e parregullta sintaksore, gabimet drejtshkrimore e morfologjike, duke treguar kujdesin më të lartë për kulturën e gjuhës; shtëpive dhe enteve botuese që të sigurojnë nivelin e nevojshëm të kulturës gjuhësore në botimet e tyre.
Gjithashtu u bëhej thirrje shkrimtarëve, intelektualëve, politikanëve, ushtarakëve, personave publikë, njerëzve të kulturës, të artit e të jetës shoqërore, që të zbatojnë normën letrare dhe me shëmbullin e tyr të ngrenë prestigjin e shqipes standarde. Thirrja u drejtohej po ashtu organizmave përkatës qeveritarë dhe joqeveritarë në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë e në Maqedoni, që të përkrahin fuqimisht me të gjitha mjetet dëshirën e ligjshme të familjeve shqiptare në mërgim për t’u mësuar fëmijëve gjuhën shqipe në pajtim me të drejtat e njohura me akte ndërkombëtare, si dhe të përkrahet mësimi i gjuhës shqipe në diasporën shqiptare dhe të shtohen marrëdhëniet kulturore me ta.
Në përgjigje të thirrjes së Konferencës shkencore ndërkombëtare “Shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot”, të nëntorit 2002, kohë më parë, në mbledhjen e Këshillit të Ministrave është miratuar projektligji “Për gjuhën shqipe”, që do të marrë formën e ligjit pas miratimit në Parlament. Këtë projektligj e hartuan një grup gjuhëtarësh të cilët u nisën nga disa dukuri që dëmtojnë gjuhën shqipe. Projektligji synon zhvillimin e qëndrueshëm e të studiuar të shqipes dhe ndërgjegjësimin e shoqërisë për mbrojtjen e gjuhës, si një nga vlerat më të* mëdha të kulturës shpirtërore dhe si shprehëse e identitetit kombëtar të shqiptarëve. Kjo nismë buron në radhë të parë nga vetë Kushtetuta e Shqipërisë, sipas nenit 59 të së cilës thuhet: “Shteti brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve që disponon, si dhe në plotësimin e nismës dhe përgjegjësisë private synon mbrojtjen e trashëgimisë kombëtare kulturore dhe kujdesin e vecantë për gjuhën shqipe.”
Sipas projektligjit “Për gjuhën shqipe”, të gjitha organet shtetërore, mediat, shkollat publike e private, duhet të respektojnë rregullat e shqipes standarde. Në marrëdhëniet ndërshtetërore, dokumentet përkatëse duhet të shkruhen edhe në gjuhën shqipe. Përsa i përket dialekteve, ato nuk mund të përdoren në subjektet e mësipërme. Projektligji ka një nen të veçantë edhe për tabelat e emërtimet e subjekteve private. Pas miratimit të ligjit do të hartohen dhe aktet nënligjore, ku do të sqarohet edhe mënyra e të shkruarit të fjalëve të përveçme të huaja. Për shkelësit e normave gjuhësore, do të ketë edhe sanksione administrative, të cilat do të përcaktohen në akte nënligjore. Gjithashtu, për kontrollin, zgjerimin e zhvillimin e gjuhës, do të ngrhen struktura të posaçme.
Është parashikuar ngritja e një Këshilli Akademik, të përbërë nga gjuhëtarë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia e zona arbëreshe, mes të cilëve akademikët Shaban Demiraj dhe Idriz Ajeti nga Prishtina. Gjithashtu do të ngrihet edhe një Komision pranë Këshillit të Ministrave, i cili do të merret me anën administrative, zbatimin e normave e saksionet.
Qëllimi i ligjit të sipërpërmëndur është të sigurojë një zhvillim të qëndrueshëm e të studiuar të shqipes, duke luftuar disa dukuri që e dëmtojnë karakterin e saj kombëtar, orgjinalitetin e saj, nga dukuri që janë shfaqur sidomos në përdorimet publike. Ky ligj synon të vlerësojë saktësinë e shprehjes, si pjesë përbërëse e kulturës së një kombi dhe të etikës qytetare. Ligji nënkupton që me akte nënligjore të detyrojë subjektet përkatëse që në veprimtaritë e tyre shtetërore dhe publike, të zbatohen rregullat e shqipes standarde dhe t’u vihet fre shpërdorimeve e dukurive, që janë shfaqur në të gjitha rrafshet e gjuhës, në drejtshkrim, morfologji, leksik, përdorimin e fjalëve të huaja të panevojshme, por edhe në rrafshin e sintaksës. Ky ligj do të shërbejë gjithashtu edhe për ngritjen e prestigjit të gjuhës shqipe përkrah gjuhëve të tjera të huaja.
Literatura:
-Konferenca Shkencore dhe Ndërkombëtare “Shqipja standarde dhe shoqëria shqiptare sot’’, Tiranë, 11-12 nëntor 2002.
-Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, Tiranë, 1973.
-Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Tiranë, 197.
-Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë,1980.
-Fjalori i shqipes së sotme, Tiranë, (ribotim i vitit 2003).
-Fjalori për pastërtinë e gjuhës shqipe,Tiranë, 1998.
-Fjalori sinonimik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2004.
-Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2002.
-Revistat “Studime Filologjike” dhe “Gjuha Jonë”.
-Detyrimet me ligj ndaj shqipes, Gazeta “Shekulli”, datë 22. 2. 2005.
-Prof. dr. Ali Dhrima: “Pse u degradua gjuha jonë kombëtare”.
-Prof. dr. Mehmet Çeliku “Gjuha shqipe përsëri”, Gazeta Republika, datë 9. 9. 2003.
-Prof. dr. Giuseppe Catapano, Gjuha shqipe-çelsi njerëzimit, Gazeta “Ushtria”, datë 7. 3. 2003.
-Bashkim Kopliku, Gjuha dhe Komunizmi, Gazeta “Panorama”, datë 13. 2. 2005.
-Prof. dr. Emil Lafe: “Gjuha dhe Kompleksi i Adhamudhit”, Gazeta Albania, datë 4. 5. 2002