[Dilaver]

Se kjo fjalë ka hyrë në shqipen në periudhën e para ngulitjes së sllavëve në Ballkan, jo në kuptimin e pëllumbit por vetëm të shkurres kulumbri nga fjala latine columbarium e popullatës ilire të romanizuar e tregon mbase në rend të parë mungesa e kësaj fjale latine në serbishten e në bullgarishten. Në këto gjuhë, shkurrja kulumbri nuk ka ndonjë emërtim tjetër përpos shprehjes vetëm me nocionin trn „therrë” khs. për këtë serb. kroat. trnina;[ sipas Gustav Šamšalović, Njemačko - hrvatskosrpski rječnik, Zagreb, 1968, fq. 822.] rus. klaljuçaja, tjorn. [sipas Ilia Mitrushi, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1965, fq.148.] bullg. trănka.[ sipas Rumănsko - bălgarski rečnik / Dicţionar român - bulgar, Sofia - Bucureşti - 1972, fq. 309] të cilët emra e shenjojnë shkurren Prunus spinosa. Nocionin therrë të këtij emri e përmbajnë si pjesë të dytë, përshkruese, edhe gjerm. Schlehdorn, [Sipas Ilia Mitrushi, Drurët …, fq. 148] Schlehenstrauch „shkurre e kulumbrisë” e Schwarzdorn [sipas Der große Brockhaus, Bd. 15, Leipzig 1933, fq. 194] „therrë e zezë” dhe nënvarianti kosovar therrë kulumrije i shënuar vetëm në tri katunde të krahinës së Llapit.[ sipas Sh. Sejdiu ..., Fjalorth etnobotanik ..., fq. 190]

Është për t’u vërejtur që as në rumanishten nuk qenka huazuar fjala latine columba sepse as në këtë gjuhë nuk ka një emër të veçantë për shkurren e kulumbrisë që do ta kishte për bazë latinizmën columba, sepse në rumanishten kjo shkurre quhet me emrin e pullumbit, përkatësisht porumb.„pëllumb”. Ndryshe qëndron puna në gjuhë të tjera romane. Kështu, në frengjishten kjo shkurre quhet Prunier épinieux (Prunellier) „Trup kumbulle” dhe në italishten Prugnolo dhe që të dyja lidhen me lat. prunum; „fryti i kumbullës” dhe prunus - „druri i kumbullës” angl. Blamkthorn. Kjo fjalë e latinishtes do të ketë hyrë në shqipen ndoshta krahas me fjalën palumbes „pëllumb i egër” sepse zhvillimi fonetik që e ka pësuar kjo fjalë është në përputhje me reflekset shqiptare të zanoreve të patheksuara të latinishtes. Përkitazi me reflektimin e o -së së patheksuar latine të huazimeve të shqipes ka dy mendime të ndryshme. Sipas A. Thumb o -ja pastonike e latinishtes reflektohet në shqipen rregullisht në u : khs. lat. lepore(m) shq. lepur; lat. dracone(m) shq. drangua dhe lat. daemōn e greq. daímon shq. geg. djemën.

Mbi bazën e shembujve që më vonë kishin sjellur dijetarë të tjerë, N. Jokl e relativizonte këtë qëndrim të Thumb -it dhe konstatonte se të gjitha zanoret e patheksuara latine po u reflektuakan në shqipen (edhe) në -ë. [Norbert Jokl,: Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin, 1923, fq. 18 - 19] Jokl -i sjell për këtë edhe shembujt: lat. cónsocer shq. krushk, fjalë e zhvilluar përmes shkallëve të mundshme *kushkr, përkatësisht *kushkër; lat lepore(m) shq. lepur e lepër dhe lat. palumbes shq. pullumb e pëllumb. Sido që të jetë, derisa për lat. palumbes në shqipen ka lëkundje përsa i bie reflektimit si u e si ë të vokalit latin a të patheksuar, tek kulumbri / kulumri e kemi refleksin -u si tek shembujt që i sillte A. Thumb të cilët, po qe se ky autor ka të drejtë, do të ishin gjithsesi karakteristike për fonetikën e shqipes shumë kohë para ardhjes me dhunë të sllavëve në Dardani e në pjesë të tjera të banuara nga „ilirët e mirëfilltë” dhe nga ilirë të tjerë. Një mundësi e sqarimit të mungesës së dëshmar të këtij kalimi do të gjendej tek një trajtë *kolumbri e cila në të folmen dialektore të shqiptarëvë të Dardanisë antike do të ketë kaluar në kulumbri - kulumri. I pandashëm me emrin kulumbri / kulumri të shkurres është mbase emri homonim i shpendit kulumbri, -a / kumri,-a zool. Streptoelia decaocto [Sistematizimi sipas botimit gjermanisht Atlas der Vogelwelt nga bot. Unipart Verlag GmbH, Remseck bei Stuttgart, 1994, fq. 137 të librit anglisht të botuar nga Sir Peter Scott e të tjerë] që gjermanisht po u quajka Türkentaube „pëllumb i turqëve”. Në gjermanishten për këtë shpend ka edhe një emër tjetër përkatësisht Lachtaube (këtu me emrin e sistematizimit zool. Columba risoria).[sipas Gustav Šamšačović, Njemačko-hrvatskosrpsik rječnik, Zagreb, 1968, fq. 643] Në fjalorin shqip - gjermanist të Buchholz - Fiedler - Uhlisch,[ Khs. Wörterbuch albanisch-deutsch, Langenscheidt, Leipzig-Berlin etj., 1993, fq. 260] emri i këtij shpendi është shënuar në variantet kulumbri,-a dhe kumri, -a (pa emrin e sistematizimit zoologjik) dhe është barazuar me korrespondenten gjermane Lachtaube. Në Fjalor i gjuhës shqipe [bot. Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letërsisë, Tianë 1954, fq. 248] dhe Fjalor shqip-greqisht, [autor Niko Gjini, Tiranë 1971, fq. 216] kulumbri quhet shpendi kumri,-a; në qytete të Kosovës kumria quhet edhe gugutkë, ndërsa nëpër katunde edhe gugujsuf. Në asnjërin nga fjalorët e mësipërm nuk jepet emri i sistematizimit zoologjik i këtij shpendi e as nuk është marrë si njësi më vete emri kulumbri i shkurres. Kulumbria / kumria po u kosideruaka shpendi më i ri në Europën Juglindore. Ky shpend paska ardhur këndej në fillim të shek. 20 nga Azia së pari në Bullgari. U shumëzua shumë shpejt, me shpejtësi prej ere, dhe së shpejti e populloi gjithë kontinentin e Europës. Në vitin 1955 ky shpend arriti edhe në ishujt britanikë. Në Gjermani paska arritur në vitet ’20 të shekullit 20. Shkaku kryesor i përhapjes kaqë shpejt është se ky shpend çel nga dy zogj 4 - 6 herë në vit. Strofullin e bën edhe nëpër drunj halorë dhe ushqehet me korra frytesh dhe me drithëra, [Sipas Atlas der Vogelwelt ... fq. 137] mbase pra edhe me kokrra të drizës kulumbri,-a.

Në drtën e këtyre të dhënave të besueshme jashtëgjuhësore mund të pohohet me plotë gojë që emri kulumbri, kumri i këti shpendi është një emër i ri për një shpend të ardhur rishtaz (edhe) në hapsirën etnolinguistike të shqipes me emrin tanimë të njohur të shkurres kulumbri. Emërtimi i shpendit, kështu më duket mua, do të jetë motivuar ose nga ngjashmëria e ngjyrës së fryteve të shkurres apo pse edhe shpendi kulumbria, si edhe pëllumbi, pëllumbi i egër e ndonjë tjetër shpend ushqehet (edhe) me frytet e kësaj shkurrje. Nga sa di deri sot, në asnjërën nga gjuhët sllave të Ballkanit emri i shpendit kulumbri, kumri nuk lidhet me emrin e shkurres kulumbri: në të gjitha këto gjuhë emri i kësaj shkurrje është i motivuar me therrë, drizë, ndërsa shpendin e quajnë bullg. carevica; serb.e kroat grlica kumrija. Kjo që u tha më parë ka mundësi të vlej edhe përkundër paravendimit që në serbishten e në sllovenishten e re është dëshmuar apelativi kolobar lat. circulus, orbis „rreth, rruzull” dhe folja kolobariti, kolobarim „sillem rrotull, lat. circulo, rotundo, bëj rreth circulum facio” për të cilën Duridanov thotë se „sigurisht që nuk janë fjalë ilire”, por që lidhen me lat. columbarium me tërrnim kuptimi si „kafaz pöllumbash”, vend në të cilin pëllumbat sillen rretherrotull; që fluturojnë në rreth”dhe në përgjithësi „rreth”.[ Illyrische Flussnamen in Serbien ..., fq. 105] Vetëm variantet rumune porùmb, porumbel pestriţ eparumbişte janë semantikisht diç më të afërta me shqipen, përkatësisht janë emërtime të këtij shpendi që lidhen me nocionin e pëllumbit porumb në përgjithësi, por që kështu: porumb emërtohet edhe shkurrja e kulumbrisë.