[GjIlAnAsI_cSi]

RUGOVA MEDITANS (Kritika letrare e Ibrahim Rugovës)


Shkruan: Kujtim M. Shala

1. Rugova meditans

L. Poradeci e quante Gj. Fishtёn poet meditans dhe militans, pёr ta karakterizuar dyfish, nё dy fusha: tё mendimit e tё veprimit.
Nё kёtё frymё, sintagma Rugova meditans, titull i tekstit tim, veçon I. Rugovёn mendimtar, nё fushё tё letrave shqipe, duke ditur se karakterizimi i dikurshёm i Lasgushit pёr Fishtёn, vlen po aq pёr Rugovёn, pёr mendimtarin e pёr prijёsin e shqiptarёve tё Kosovёs.
Me pёrjashtim tё vjershave tё shkruara herёt, e gjithё vepra e Rugovёs ёshtё diskursive.
Prapa Rugovёs meditans radhiten gjashtё tituj: Prekje lirike (1971), Kah teoria (1978), Strategjia e kuptimit (1980), Vepra e Bogdanit 1675-1685 (1982), Kahe dhe premisa tё kritikёs letrare shqiptare 1504-1983 (1986), Refuzimi estetik (1987).

Libri i parё, Prekje lirike, krejt i veçantё, ёshtё ndёrtuar nga tekste kritike qё rikrijojnё tekstet e interpretuara, pёr tё identifikuar, nё shumё pika, kritikёn letrare me letёrsinё. Kёtu, mendimi ka ikur nga retorika e vet, pёr te retorika e figurёs dhe e diskursit poetik pёrgjithёsisht. Sa pёr tё eksplikuar mё tej: Rugova, kur shkruan pёr Lorkёn, bёn tё vetin diskursin e Lorkёs dhe e kryqёzon atё me emocionin e vet tё leximit; kur shkruan pёr Lasgushin, diskursin e Lasgushit e kështu me radhë.
Diskursi i Rugovёs te ky libёr provon kritikёn letrare si vepёr letrare, si krijuese tё kuptimeve. Këtu Rugova ёshtё thellësisht subjektiv dhe subjektivizmi/subjektiviteti, i shpallur, i prekshёm, veti statutare/pёrcaktuese e diskursit tё tij.

Te Kah teoria, Rugova, tash mendimtar me retorikёn e mendimtarit, definon e karakterizon kritikёn letrare dhe mendimin për letёrsinё, pasi ka definuar e karakterizuar letёrsinё. Duke qenё letёrsia njё differentia specifica, krijim, edhe kritika letrare, si disiplinё me objekt letёrsinё, ёshtё krijim, qё mban pёrbrenda kritikёn si kategori (mjet shqyrtimi).
Objekti i dyfishtё: teoria e letёrsisё / teoria e kritikёs, Kah teoria e bёn libёr teorik/metakritik.
Vetё titulli (Kah teoria) jep orientimin e autorit e tё diskursit: Teoria.

Strategjia e kuptimit ёshtё libёr eseistik, kritik e teorizues. Duke iu referuar natyrёs sё trefishtё tё kёrkimit, autori ka strukturuar librin nё tri pjesё: I. Ese, II. Kritikё, III. Teori e poezisё shqipe.
Objekt i pёrbashkёt i librit ёshtё Kuptimi, ndёrsa strukturimi teksteve shenjon dominimin e tipit tё kёrkimit nё secilёn nga pjesёt: sё pari diskursi eseistik, nё tё cilin hapet e problematizohet çёshtja; sё dyti leximet kritike, vlerёsuese; sё treti vёshtrimi teorik, nё tё cilin problemi preket/vёshtrohet nga disa anё, si fenomen, dhe insistohet nё argumentime mё konkrete.
Vetё objekti themelor, Kuptimi, pёrpos qё krijon boshtin qё mban pjesёt e librit e tekstet qё bёjnё pjesёt, ka imponuar interpretimin semantik; njё produkt i “përkthimit” të modelit gjuhësor të N. Çomskit në model për kërkimet letrare.

Ndërkaq, Vepra e Bogdanit 1675-1685 ёshtё monografi. Projekti themelor i Rugovёs nё kёrkimet letrare. Aty, zbulohet e lexohet teksti i Bogdanit, duke u fshirё distanca kohore: teksti i djeshёm ringjallet nё leximin e sotёm.
Nga paraqitja e nga kёrkimi i gjenezёs sё veprёs sё Bogdanit, Rugova kalon te struktura e saj e tek interpetimi.
Nё planin e metodёs, Vepra e Bogdanit 1675-1685, nё esencё, ёshtё njё kёrkim struktural/semiotik: lexim i tekstit si sistem kodesh/shenjash tё mbushura mesazhe/kuptime. Rugova analizon strukturat. Hap kodet, pёr t’i hapur kuptimet. Lexon shenjat, pёr ta hapur universin e librit.
Nё fjalёn e mbajtur me rastin e shpalljes Doktor nderi (Honoris Causa) i Universitetit Parisi VIII, Sorbonё, Francё, mё 1996, Rugova e quante veten Nxёnёs tё vogёl tё Bartit tё madh. Nё aventurёn semiologjike te Vepra e Bogdanit 1675-1685 ai ёshtё Trashёgimtar i madh i Bartit tё madh.

Te Kahe dhe premisa tё kritikёs letrare shqiptare 1504-1983 Rugova rishtas ka pёr objekt kritikёn letrare. Kёtu, teoria kthehet nё praktikё kёrkimi. Kahe dhe premisa... ёshtё njё tipologji teorike/historike, esencialisht pёrshkruese e komentuese, e kritikёs shqiptare; pёrshkrimet/komentet bёjnё qё tipologjia tё mos sforcohet.
Duke qenё i pёrbёrё edhe nga njё Bibliografi e gjerё, e komentuar, e teksteve kritike, libri merr edhe status udhёzuesi nё fushёn e metakritikës. Ndërsa, metodiciteti i kërkimit e bën shumë të përdorshëm.

Edhe pse ndёrmjet janё dy librat monografikё (Vepra e Bogdanit... e Kahe dhe premisa...), Refuzimi estetik vijon Strategjinё e kuptimit, qoftё nё planin e fushёs sё interpetimit, qoftё nё atё tё strukturimit. Refuzimi estetik pёrbёhet nga shkrime tё viteve 1980-1986 dhe pёr referencё/objekt themelor ka letёrsinё bashkёkohёse. Tё shkruara nё kohёn e botimit tё veprave qё kanё pёr objekt, tekstet e kёtij libri i dominon vlerёsimi. Rugova komunikon gjallё me veprat e me fenomenet dhe vlerёson nё tipin e avangardёs estetike, siç e pёrcakton vetё.
Duke lexuar veprat e kohёs nёn vetёdijen mbi refuzimin estetik, Rugova provon vlerёn dhe funksonin e veçantё tё letёrsisё (si qenёsi pёrballё idesё e kёrkesёs pёr letёrsi nё funksion social: ideologjik, politik etj.).
Rugova vlerёson autorёt bashkёkohorё dhe bashkёkohёsinё, gjithnjё duke patur vetёdijen pёr vёshtirёsitё e vlerёsimit tё parё, nё distancё tё vogёl ose nё mungesё distance. Procesualiteti ёshtё veti themelore e Strategjisё sё kuptimit dhe e Refuzimit estetik. Duke shmangur kurthet e procesualitetit, edhe pse vlerёsues i parё, Rugova ёshtё vlerёsues i thellё. Nё shumё kuptime, koha i dha tё drejtё, duke i bёrё vlerёsimet e tij pjesё të rëndësishme tё traditёs sё leximit dhe orientuese/determinuese të kërkimeve letrare. Vlerësimet e tij tashmë jetojnë edhe në vlerësimet e të tjerëve për librat e njëjtë.


2. Teoria:
Letërsia / Kërkimet

Shkrimin diskursiv të Rugovës përherë e shoqëron vetëdija mbi letërsinë si differentia specifica (aktivitet krijues i veçantë). Në përputhje me objektin (letërsia), edhe kërkimi bëhet i veçantë, i brendshëm, me burim vetë letërsinë. Rugova, edhe kur pranon ndihmën e disiplinave të tjera për studimin e letërsisë, njeh për themelore shkencën letrare.
Leximi i letërsisë si model i veçantë, i vetes, kur zbresim nga teoria tek empiria letrare shqipe, problematizohet vetiu, duke qenë e njohur natyra e thellë ideologjike e një pjese të madhe të saj, prandaj marria e funksioneve të jashtme, vënia në shërbim të ideologemave. Rugova kërkon e zbulon daljen relative nga kjo skemë te moderniteti shqiptar e, pёrfundimisht, te letërsia bashkëkohore e Kosovës. Letërsia në Shqipëri vijon të jetë fytyrë e ideologjisë, prandaj në funksion të saj.

Koncepti pёr letërsinë si differentia specifica, në diskurs teorik, është shtruar, trajtuar e provuar te Letërisa si differentia specifica. Koncepti i tillë, me një pikëprerje me estetikën ontologjike/fenomenologjike, me pikëpamjen e Hegelit mbi statusin/funksionin e artit e me teorinë e J. Lotmanit mbi artin si informacion artistik, ndërtohet duke njohur empirikisht ndërrimin e statusit të letërsisë e tё arteve nga misionare, nëpёrmjet procesit të transformimit/diferencimit, në veprimtari krijuese. Duke gjykuar përbrenda letërsisë shqipe, diferencimi i tillё nënkupton fundin e letërsisë së mitit nacional dhe lindjen e letërsisë për vete. Ky transformim, në fushë të studimit, kërkon leximin e letërsisë si medium që nuk pasqyron, por që krijon botën e vet. Kjo shpie te kërkimi i modeleve letrare/tekstore, duke i njohur si të veçanta; si struktura që prodhojnë e mbajnë botën e veprës.
Diferencimi i letërsisë dhe i arteve kushtëzohet e shoqërohet nga natyra e hapur e tyre. Duke pasur referencë të deklaruar teorinë estetike e semiotike të U. Ekos (Vepra e hapur), Rugova afrimon leximin/receptimin si zgjedhje të lirë të receptuesit. Vepra e hapur është produkt i poetikave të avangardës ose i poetikave personale jonormative; receptimi i saj esencializon receptuesin përkrah autorit/krijuesit. Vepra e hapur ndërton recepientin, duke e aktivizuar atë në principin e apertativitetit.
Duke pranuar e afirmuar artin e recepientin e tillë, Rugova pranon e afirmon Individin, mendimin individual, përballë kolektivitetit. Kjo është shenjë e madhe, e përhershme, e modernitetit.

Kritika letrare, në përgjithësimin teorik të Rugovës, është aktivitet që vë komunikimin e parë me veprën letrare. Ajo është tjetër nga Teoria, Historia e letërsisë dhe Estetika. Kritika rri ndërmjet Teorisë e Praktikës, Shkencës e Artit, dhe, së pari, ka karakter vlerësues. Realisht, ky është një tip i kritikës.
Autori ynë niset nga etimologjia e fjalës kritikë, skicon historinë e konceptit kritikë, paraqet, komenton e vlerëson metodat e kërkimit, për të arritur përgjithësimet për kritikën letrare si disiplinë.
Duke përgjithësuar lidhur me metodat e kërkimit, Rugova nënvizon ”dy baza metodologjike nga të cilat niset kritika letrare”: 1. vepra letrare produkt i jashtësisë dhe 2. vepra letrare produkt absolut artistik, d.m.th. vepra letrare si mimesis, vepra letrare si poiesis.

Te teksti me titullin Mjeti kritikë Rugova diferencon pikëpamjen e vet mbi kritikën letrare (disiplinë), duke e definuar atë si krijm që aplikon kategorinë kritikë, e cila është formë e njohjes, proces/mjet. Aplikimi i drejtë i kategorisë, prodhon kritikën shkencore, mendon teoricieni ynë.
Rugova mbron natyrën dyfishe të kritikës letrare: statusi njohës (gnoseologjik) dhe vlerësues (aksiologjik). Principi kritik përmbushet duke kaluar nga njohja te vlerësimi.

Kritika letrare atribuon kuptimet. Çdo interpretim është një mundësi interpretimi. Kuptimi i prodhuar (vepra) dhe kuptimi i atribuuar (interpretimi) s´kanë si të përputhen në të gjitha pikat. Vepra hesht, Intereptimi bëhet zë i saj. Kritika moderne, duke njohur fiaskon e kritikës tradicionale në kërkimin ekskluziv të kuptimit të implikuar, bëhet atribuuese. Argumentimi i referohet atribuimit e jo kuptimit të implikuar. Argumentimi shpie te konceptet “që përfaqësojnë përvojën interpretuese dhe përvojën krijuese”. Pra, përvoja interpretuese del nga përvoja krijuese në procesin e atribuimit të argumentuar të kuptimeve.
Atribuimi, në esencë, është produkt i leximit të gjuhës në planin e dytë (si konotacion) dhe i aktivizimit të strukturës së thellë të tekstit, i mbushjes së kësaj strukture me kuptime. Kritika, e kryqëzuar me semantikën, kërkon e interpreton fushën e konotimit tekstor.

Jeta e kritikës është e barabartë me lirinë e kritikut, me shumësinë e kërkimeve. Rugova gjykon monizmin në kërkimet letrare, si skematizim që pamundëson individualitetin.
Mjeti kritikë përgjithëson dijen mbi kritikën në e përtej kritikës letrare. Kritika (kategori) është karakterizuesja themelore e kërkimit letrar dhe e kërkimit të shkencave humane përgjithësisht.
Të kritikosh, do të thotë të vësh në krizë. Vënia në krizë prodhon debatin. Debati siguron thyerjen e skemave, përjashton normativitetin final, shtyn dijet përpara. “Është e vërtetë shikuar në aspektin sociokulturor se kritika është treguesi më i mirë për stabilitetin e një shoqërie. Pra aty ku ka liri, ka edhe kritikë, e ku ka kritikë ka edhe liri. Dhe, shoqëritë e meset e ndryshme që janë të ndieshme ndaj kritikës, dëshmojnë se ende nuk janë të zhvilluara në frymën e tolerancës dhe kufizojnë me dogmatizmin. Prandaj duhet kuptuar njëherë e përgjithmonë se gjërat dhe çështjet e ndryshme duhet të shikohen në mënyrë më demokratike. Për ta përforcuar këtë po shprehemi me një mendim paradoksal të Roman Jaboksonit se, uniteti i shkencës, me këtë rast edhe i kritikës, qëndron në diversitet, e jo në pajtimësi siç qëndron uniteti politik, çfarë do të thotë se fusha e parë hulumton e kërkon, kurse fusha e dytë gjendet në veprim aktual, ku pajtimësia është e domosdoshme. Rezulton: nuk duhet të frikohemi nga mospajtimet e argumentuara në fushën e mendimit, sepse na pasurojnë, po të frikohemi nga pajtimet servile, që sjellin inkuadrimin e të paaftëve në fushën letrare e kulturore.”, konkludon Rugova te Strategjia e kuptimit.


vazhdon..