[amari]

HISTORIA E SHQIPTARËVE, NGA ILIRËT E LASHTË, NË ERËN E ISLAMIT



NGA: A. K. BOGDAN

New York,


Shqiptarët i përkasin njërit prej kombeve më të vjetër të Evropës. Nga viti 1250 p.e.s. dhe deri në vitin 168 p.e.s., Shqipëria është banuar nga 14 konfederata të fiseve pellazge, të udhëhequra nga mbreter që e shikonin para-ardhjen e tyre nga Akili. Këtu është nje rishikim i shkurtër i rrugës komplekse të historisë shqiptare, që nga kohët e hershme e deri në mes të shekullit të 19të.


Mbretëria e ilirëve arriti kulmin e saj në shekullin e IV p.e.s., në kohën e mbretërisë së Bardhylit (Ylli i Bardhë). Më vonë mbretëria e tij do të mundej dhe aneksohet nga Filipi i II-të, babai i Aleksandrit të Madh, në 358 p.e.s. Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, iliret u çuan kundër maqedonëve dhe grekëve. Në 312 p.e.s. mbreti ilir, Glausi dëboi kolonizatorët grekë nga ishujt e Korfuzit dhe Epidamnusi (apo Durrachion, Durazzi, Dyrrahium, apo Durres). Gjatë dy luftërave me ilirët ndërmjet viteve 229 dhe 219-të p.e.s., romakët mundën të aneksojnë pjesën më të madhe të Ballkanit Perëndimor. Megjithatë mbreteria ilire mbijetoi deri më 180 p.e.s. kur dalmatet deklaruan veten të pamvarur dhe krijuan republikën e tyre, e cila do të pushtohej nga perandori Augustus në vitin 9 e.s., në të njëjtin vit kur legjionet romake në Gjermani u thyen nga Herman Saksoni.

Në 171 p.e.s. mbreti i fundit ilir, Genti u zu rob në rrethinat e Skutarit (Shkodrës) dhe u dërgua si skllav në Romë. Pas kësaj mbretëria e tij u nda ndërmjet tre provincave romake të Dalmacisë, Maqedonisë dhe Epirit. Gjatë historisë së Romës, pesë perandorë roman – Diokleciani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probusi dhe Konstandini i I kishin origjinë ilire.

* * *

Shqiptarët e hershëm të mesjetës dolën nga kaosi i shkatërrimit te Perandorisë Perëndimore Romake si pasardhës të fiseve të dardanëve dhe feonëve, që jetuan ne Ilirinë e Sipërme dhe Trakë, deri në kohët e pushtimeve masive të gotëve gjerman, që u zhvilluan në trojet shqiptare gjatë shekullit të katërt të erës sonë. Në fund të shekullit të gjashte, trako – ilirët u çvendosën nga dyndjet e avarëve, antëve dhe fiseve bullgare turko – ugrike të sllavizuarva.

Vendi i fundit ku ilirët gjetën strehë gjatë këtyre dyndjesh barbare ishin malet e Epirit, Thesalisë, Maqedonisë Perëndimore dhe Dalmacisë. Në 535, ushtritë e Perandorit Bizantin Justinian pushtuan Ilirinë dhe Moesinë dhe dëbuan gotët, lombardët dhe gepidët nga trojet ilire. Por 100 vite më vonë, perandor Herakli i II-të ftoi fiset gjysëm të egra të “sorbianëve” (srbi, serbët) dhe “khrobates” (hrvati, kroatët) nga Kiskarpathia, të cilët të udhëhequr nga prijësit e tyre pushtuan territoret e Silezisë së sotme dhe të Polonisë Jugore, vende që ishin braktisur nga vandalët gjermanë dhe ostrogotët. Perandori bizantin i vendosi sllavët edhe në Ballkanin Perëndimor si mbrojtës të Konstandinopojës nga avarët.[1]

Pas kesaj, serbët, kroatët dhe fise te tjera sllave, shumë shpejt dyndën Moesinë, Trakën, Maqedoninë dhe Greqinë, ndërsa sulmuan edhe Kretën. Megjithatë bizantinët arritën t’i nënshtrojnë ata. Pas kësaj bullgaret (bolgars, volgars), një rracë e krijuar nga miksja e turqëve altaikë dhe racës urgike të bashkëkohësve të tyre mordovinë dhe çuvashevë në Rusinë Veriore, arritën të nënshtrojnë serbët në fund të shekullit të nëntë. Cari i tyre, Simoni i Madh (893 – 927), i konvertuar në krishterimin ortodoks, e zgjeroi mbretërinë e tij nga malet karpate deri në detin Adriatik, duke përfshirë këtu Shqipërinë, Kosovën, Sërbinë dhe Malin e Zi të ditëve tona.

Kjo perandori e re bullgare do të shkatërrohej në betejën e Kleidonit në 1014 nga perandori Bizantin Basili i II, i cili urdhëroi masakrimin e 10.000 bullgarëve të zënë robër lufte, duke i qërruar nga sytë.

* * *

Kronikat Islamike të mesjetës të parët e shqiptarëve i kanë identifikuar me fiset arabe të krishtera që emigruan në zemër të Bizantit pas islamizimit të hershëm të Sirisë, Palestinës, Jordanisë dhe Hixhazit. Shkrimtarët e hershëm arabë të periudhës klasike islame i njihnin shumë mirë ndarjet gjeografike të Ptolemeut të Aleksandrisë, i cili fiset ilire “Albanoi” i përshkruante si banorë agresivë që jetojnë ndërmjet Dyrrahut-Roman dhe Albanopolisit. Muslimanët e Andaluzisë (në Spanjën pas-vandalike) gjatë shekullit të nëntë, dhe Siçilisë, i njihnin shumë mirë edhe sakalibët apo sllavët, të cilët si skllevër militantë dhe aleat të avarëve pushtuan pjesen ilirike të Ballkanit në shekullin e shtatë të erës sonë.

Sllavët nomadë dhe fiset e sllavizuara kroate sëbashku me serbët, i detyruan barinjtë shqiptarë të braktisin vendet e tyre antike në Arbanon, në veri të Liqenit Ohër. Si pasojë fiset shqiptare u fortifikuan në kodrat e Ilirisë jug-perëndimore. Mundësia ekziston që disa arabë të krishterë të kenë emigruar nga Siria dhe jetuar në Maqedoni gjatë shekullit të shtatë të erës sonë. Këta arabë duhet t’iu jenë bashkangjitur shqiptarëve në ngujimet e tyre në Epir, Thesali dhe Shqipërinë e sipërme. Burimet bizantine të kohës, konfirmojnë se fisi i krishtërizuar arab i Banu Ghasanëve (ghasanidëve) i udhëhequr nga Xhabal bin Al-Ahyan i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria pas marrjes së Sirisë nga muslimanët dhe u prit nga Perandori Kostandin II në Maqedoni. Disa historianë kanë spekulluar se Perandori Nikoforus i I që sundoi në Kostandinopojë ndërmjet viteve 802 dhe 811, të ishte vetë pasardhës i Xhabalit, të fundit të fisit të ghasanidëve.

Gjatë periudhës së halifit të famshëm abasid, Harun al-Rashid në Bagdad, edhe shkollarët më seriozë arabë besonin se arnautët e Shqipërisë ishin arabë ghasanidë nga Siria apo berberë nga Afrika Veriore, të cilët “të vërbuar nga xhahiliteti para-islamik” u kthyen në të krishterë. Ata kaluan detin Mesdhe dhe u vendosën në tokën e romakëve.[2]

Pas rënies se shtetit islamik të Siçilisë, shumë muslimanë arabë dhe berberë, rrefugjatë të luftës, kaluan detin e ngushtë të Adriatikut dhe gjetën strehim në Shqipëri via Raguzes (Dubrovnikut). Sesa është numri i të shpëtuarve nga masakra fetare kundër muslimanëve të shpërngulur nga qyteti Pulian i Lucerës (A.D. 1300) të cilët për të shpëtuar nga shpata e krishterë, gjetën strehim në malet e Shqipërisë është subjekt i hapur ndaj debatit.[3] Megjithatë disa nga të arratisurit muslimanë nga “safe heaven-i” (zona e sigurisë) mesjetare të Lucerës arritën të vendosen dhe strehoen në republikën e pavarur të Raguzës, e cila në të kaluarën kishte patur marrëdhenie mjaft të mira tregtare me Siçilinë Islamike. Nëse gjenerata e tretë e këtyre rrefugjatësh muslimanë nga Siçilia dhe Pulia arriti të mbijetojnë si muslimane apo kripto-muslimane në malet shqiptare, ata do të kenë qënë në mesin e atyre shqiptarësh që pritën me entuziazëm ardhjen e trupave turke të udhëhequra nga Jakut Pasha dhe nga Firouz hoxha, në kryeqytetin shqiptar të Krujës (Akça Hisar) në 1396.

Shqipëria e vjetër e madhe, e kohëve të mesjetës ndahej në dy grupe linguistike kryesore: në Gegërinë dhe Toskërinë, ndërsa banorët e tyre njiheshin si gegë dhe toskë. Emri i të parëve i përket shqiptarëve të veriut të Shqipërisë, ndërsa i dyti jugorëve. Gegët janë malësorë që jetojnë në zonat e Shkodrës, në Kosovë, në Dibër dhe në kryeqytetin e Maqedonisë në Uskub (Shkup). Ata ndoshta janë, pasardhës të fiseve ilire të Penestit dhe Linkestit. Disa nga fiset gege të Mirditës, Grudës, Kelmendit dhe Kastratit janë katolikë sipërfaqësorë. Megjithatë shumica e gegëve nisën të pranojnë islamin në mënyrë graduale pas shekullit të 15të. Gegët muslimanë dhe të krishterë kanë një traditë të gjatë hakmarrjesh me rituale të vjetra që kërkojnë gjak për çdo të vrarë, për rrëmbim femre apo qoftë edhe fyerje. Gjakmarrja (në mesin e gegëve) është e sanksionuar nga ligji para-islamik i Lekë Dukagjinit i njohur si “Ligji i Vjetër.” Sipas ligjit të Lekës, burri shqiptar është totalisht i përgjegjshëm për sigurinë e miqve te tij. Dhe vrasësi, i cili e kryen këtë akt në mbrojtje të nderit, sipas Ligjit te Vjetër nuk mund të shihet si vrasësi që e nis gjakësinë. Gjakësori, apo vrasësi, zakonisht penalizohet duke i’a djegur shtëpinë.



* * *

Në fillimet e shekullit të 20të më shumë se 75% e gegëve shqiptarë ishin muslimanë synitë, ndërsa rreth 10% e tyre ishin ndjekës të kultit të dervishëve bektashianë. Toskët e jugut të Shqipërisë kanë jetuar në zonat pranë Janinës (Epiri i Vjeter) dhe Prevezë, dhe në zonat pranë Përmetit. Në shekullin e 14të, mercenarët shqiptarë në shërbim të pronarëve të tyre latinë, emigruan drejt Greqisë për në Epir dhe infiltruan deri në Thesali, More dhe në shumë ishuj të Egjeut, ku u vendosën dhe themeluan një numër kolonishë.

Këto koloni shqiptarësh të cilat u helenizuan në mënyrë të ndjeshme gëzonin privilegje speciale nga turqit. Megjithatë shumë prej tyre migruan drejt Pulias, Kalabrisë dhe Siçilisë, ku ju bashkuan katolikëve të egër arbëreshë, që u larguan nga Shqipëria e Mesme pas rënies së rebelimit të Skënderbeut.[4] Pas kësaj shumica e toskëve, u konvertuan në Islam në fillimet e shekullit të 15të. Megjithatë shumica e tyre, islamin e pranoi shumë kohë përpara pushtimit turk të Shqipërisë së poshtme.

Në Evropën mesjetarë të krishterë, ndërrimi i fesë nuk ishte ndonjë problem i madh teologjik për shumicën e njerëzve të thjeshtë, të cilët islamin dhe krishtërimin nuk i trajtonin si dy religjione të kundërta në doktrinë. Për masat e krishterizuara të Evropës, islami dhe krishtërimi, ashtu si edhe ortodoksia dhe katoliçizmi, apo më vonë katoliçizmi dhe protestantizmi, shiheshin më shumë si dy sisteme të ndryshme ritesh fetare. Për më tepër popullariteti i para-manikeanizmit dhe “herezive” semi-të krishtera të cilat lindën dhe rrezatuan në ballkan, dhe inspiruan shumë herezi të fuqishme në Perëndim kanë qënë një faktor i mos marrjes seriozisht të krishtërimit në Ballkan. Katharët [paraardhës të albigenzianëve] dhe paterensët ishin mjaft të përhapur në tokat e mesdheut ndërmjet maleve pirenej dhe rodope. Nga gjithë këto lëvizje fetare të mesjetës evropjane, nuk shpëtoi as Shqipëria. Një herezi shumë e njohur në Shqipëri ka qënë sekti i bogumilëve (theofilët) dhe babunëve. Nga radhët e këtyre heretikësh, dolën shumë shqiptarë të cilët i’u bashkangjitën disidentëve ballkanas që nuk pranonin të njohin autoritetin e peshkopeve katolikë dhe patriarkëve ortodoksë. Për më tepër, malet e Shqipërise ishin vendi më ideal për strehimin e të krishterëve disidentë që strehoeshin aty, për t’i shpëtuar dënimit të inkuizitorëve të Papës që i dënonin në zjarr. Për t’u përballur me disidencën e madhe në Shqipëri, urdhëri shpirtëror i franceskanëve dhe ndjekësit e Joakimit të Florës nga Kalabria- ku të fundit ishin të pabindur ndaj Papës Xhoni XXII – ndërtuan komunat e tyre në malet e Shqipërisë. Malet e Shqipërisë ishin një vend ideal për të strehuar mistikët dhe disidentët e kohërave të hershme.