[amari]

Historia e lashtë e Shqipërisë ka marrë gjurmë të thella nga përhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishës Ortodokse dhe Katolike). Sipas tekstit të Testamentit të Ri (Romanët 15:19), Shën Pali fenë e re, apo Krishtërimin që ai krijoi, e predikoi në Durrachium (Durrës). Qytetet e Shkodrës (Scodra), Vlorës (Aulon, Avlona), dhe Prevezës (Nikopolis) u kthyen në dioqeza të peshkopëve ilirë. Megjithatë, ilirët në përgjithësi kanë qënë shumë armiqësor ndaj krishtërimit, dhe perandorët me origjinë dalmate, si Deciusi dhe Diokleciani persekutuan në formë shumë brutale ndjekësit e Palit. Në vitin 311 A.D., “emri krishtërim u zhduk” nga Epiri dhe Dalmacia.

Megjithatë, pas shpalljes së krishterimit si fe shtetërore të romakëve nga Kostandini, peshkopët katolikë ndërtuan kishat e tyre në Praevlis (Shqipërine e sipërme) dhe Maqedoni. Shën Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i Stridonit, përktheu në latinisht, shkrimin e krishterë nga greqishtja.

Megjithatë shekulli i 9të, që u shoqërua me pushtimet shkatërruese të Evropës nga avarët dhe sllavët, do bënte Shqipërinë pre të pushtimit nga bullgarët turq, të cilët ishin sllavizuar dhe krishtërizuar në 865. Hani i bullgar, Samueli, Shqipërinë e pushtoi 26 herë, por në 1018, Perandori Vasili II “Bullgar Vrasesi”, i mundi ata dhe riforcoi pushtetin bizantin në Ballkan. Në kohën e pushtimit bullgar, shqiptarët katolikë u gjetën të çoroditur nga lufta teologjike që Papa Nikolla I zhvilloi me patriarkun Fotius. Dhe kur devijimi lindor arriti më në fund të ndajë krishtërimin paulian në kishat greke dhe romake (1054), të krishterët shqiptarë të Praevalisit u deklaruan katolikë, ndërsa kushërinjtë tyre në Epir qëndruan nën autoritetin fetar të Patriarkanës Greke.



* * *

Islami u përhap në Evropën jug – lindore mbi bazën e pasioneve gjeniale fetare, të cilat prodhuan një kulturë vibrante dhe të fuqishme të stimuluar nga shpirti pushtues i osmanllive. Në vitet 1330 feudalët e vegjël franko – bizantinë të ishujve të Egjeut u kthyhen në vasalë të emirëve turq, ndërsa mercenarët katalanë nga Aragona bashkëpunonin ngushtë me çlirimtarët muslimanë në More (Peleponez).[5]

Në fillimet e shekullit të 15te kur disa mijëra fukarenjë bizantinë, detarë dhe anije-ndërtues nga Kreta dhe Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan në emiratet muslimane të Azisë së Vogël, ku ata pranuan Islamin, këta të fundit të udhëhequr nga detarët turq, sulmuan kolonitë e venedikut.[6] Në këtë periudhë një numër i madh skllevërish dhe bujkërobërish të shtypur bizantinë migruan drejt tokave muslimane, në numra kaq të mëdhenjë saqë shumë territore të Thesalisë dhe Trakës u ç’populluan tërësisht në fundet e viteve 1340, ndërsa shumë feudalë të vegjël dhe kryetarë fisesh, pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim teologjik. Në të njëjtën kohë, perandori bizantin Andronikusi i III, i bënte homazhe emirit Umur të Ajdinit dhe pranoi të njohë shtetin e tij islamik si fuqinë superiore të rajonit. Ndërsa perandori Vasilius që i paguante taksa vjetore emirit Umur, i dhuroi kolonizatorit musliman ishullin e Kios si dhuratë. Më vonë, emiri Umur do të ftohej nga perandori Andronikus III dhe Xhon Kantakuzenoi që të ndërhyjë ushtarakisht në tokat e tyre vasale të krishtera, që ishin përçarë nga lufta civile.[7]

Pjesa më e mirë e parisë së krishterë evropjane e kishte për zakon që kur kishte konflikte me shtetet e tjera të krishtera, të ftojë muslimanët turq për ndihmë. Sigimondo Pandolfo Malateste (1417-1468) për shembull, udhëheqësi i Riminit në Itali, i dërgoi një letër të shkruar nga këshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio sulltan Mehmetit II “Fatihut”, ku e ftonte të fundit të pushtojë Romën. Ai i bashkangjiti letrës së tij edhe një hartë mjaft të detajuar të Italisë. Në Prill të vitit 1486, Boccolino Guzzoni (Gazonio), që pushtoi qytetin Papal të Osimos pranë Ankonës i dërgoi një letër sulltanit të cilit i propozonte të ndërtojnë një koalicion të përbashkët kundër shtetit-kishë. Ndërsa kur marinsat muslimanë pushtuan portin e Otrantos në Itali duke u lëshuar nga Durrësi, banorët katolikë të Pikenos shprehen gadishmërinë e tyre që të pranojnë fenë dhe mbikqyrjen e “Turkut të Madh” (Grand Turco).[8]

* * *

Historia e shqiptarëve është një nga paradokset më të mëdha në kronikat e qytetërimit europian. Milleniumi i kotësisë morri fund për shqiptarët, pas ndërhyrjes turke në Ballkan. Në shekullin e 16të, Shqipëria sëbashku me Bosnjen dhe Maqedoninë, përfaqësonin kufijtë më të rëndësishëm të Halifatit Osman i cili zhvillonte anti-kryqëzatë kundër Kishës Militante. Brigjet e Adriatikut ishin tokat që i ofronin osmanëve strategjinë më të mirë të mbrojtjes kundër papëve dhe kryqtarëve. Megjithatë dalja e Shqipërisë Muslimane si baza kryesore e turqve në strategjinë osmane për supremaci ngelet e paqartë nëse dikush kërkon të bëj një vlerësim sa më objektiv. Shqipëria ka qënë një pjesë e qytetërimit Islam, ku rezistenca e fiseve muslimane shqiptare ndaj autoritetit qëndror, mundësonte krijimin e një administrate autonome. Evolucioni i Shqipërisë katoliko – romane nga një shtet klient i Republikës së Venedikut në një shtet Islam, do të ndryshonte elitën dhe popullin shqiptar në mënyrë radikale.

Bullgarët dhe serbët pushtues, supremacinë e tyre në ish-Ilirinë bizantine e ndërtuan vetëm me forcën e armëve. Dhe kjo bëhej në një kohë kur shqiptarët kundërshtonin sllavizimin e egër dhe e kundërsulmonin atë. Nga shekulli i 11të deri në të 15-tin, tokat veri-lindore të arbëreshëve mesjetarë qëndruan nën pushtimin e feudalëve serbë të Zetës dhe Rashës, të cilët zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqipëri papushim, deri në momentet e rënies së Mbretërisë Serbe në gjysmën e dytë të shekullit të 14të. Pushteti serb mbi feudin e Deçanit në vitin 1330, dhe gjithashtu historitë e manastireve Ortodokse të Shën Mihalit dhe Gabrielit në Prizren (nga 1348 deri më 1353) tregojnë në mënyrë të qartë prezencën masive të popullsisë shqiptare në të gjithë fshatrat e Maqedonisë perëndimore, Kosovë dhe Metohi. Shqiptarët e kësaj kohe ishin barinjë, mercenarë dhe bujqër.[9] Nën tiraninë serbe, shqiptarët romano – katolikë dhe të krishterë ortodoks të ritit grek, u pagëzuan me dhunë në kishën serbe, të themeluar gjatë rregjimit shtypës të Stefan Dushanit. Sipas ligjit të tij “drakonian”, vetëm kisha serbe ishte e krishterë “e vërtetë,” ndërsa të gjitha fetë e tjera ishin të ndaluara. Ata që refuzonin të vaftisen nga priftërinjtë serbë, damkoseshin në fytyrë me hekur të nxehtë, dëboheshin, dhe pasuritë e tyre konfiskoheshin nga Cari Serb. Shumë feudalë katolikë shqiptarë dhe njerëzit e tyre që i rezistuan politikës së serbizimit ekzekutoheshin.[10]

Përpara pushtimit të Shqipërisë nga serbët, ushtarët aventurierë normanë ishin ata që dominuan zonat e Adriatikut. Ata pushtuan Siçilinë muslimane dhe jugun e Italisë duke ndihmuar papën dhe princat lombardezë të rimarrin Pulian dhe Kalabrinë. Në vitin 1078, peshkopi i Devollit (Diabolis) në Shqipërinë qëndrore thirri trupat normane nga Italia që të mbeshtesin romanët katolikë vendas kundër bizantinëve. Normanët erdhën në Shqipëri me mercenarë muslimanë nga Siçilia dhe me një kontingjent të vogël bullgarësh dhe grekësh, të udhehëqur nga Nikofor Vasilikusi. Megjithatë kjo ushtri multi-etnike dhe multi-fetare do të mundej nga autokrati Aleks Komneni në 1079. Gjatë kësaj lufte, ushtria bizantine u mbështet nga muslimanët selxhukë të sulltan Sulejmanit dhe nga trupat mercenare turke. Ushtarët muslimanë maqedonas ishin turq të marrë si pengje lufte dhe burgosur nga Joan Komneni gjatë luftës selxhuko-bizantine në Azinë e Vogël.

Megjithatë, pas dy vjetësh normanët të udhëhequr nga Robert Guiskardi (“Robert Dinaku”) dhe biri i tij Boemundi, u kthyen në Shqipëri nga Otrantoja dhe morrën Durrësin dhe Vlorën (Avlona). Disa muaj më vonë normanët pushtuan pa shumë rezistencë Shkupin dhe Ohrin.[11] Perandor Aleksi, i shtangur përpara humbjeve në Shqipëri kërkoi nga sulltani selxhuk Sulejmani, ndihmë urgjente. Udhëheqësi musliman i Rumit (Konjës) i dërgoi atij 7.000 luftëtarë me eksperiencë, të udhëhequr nga Kamir-khani (Kamires). Ushtria e re bizantine e udhëhequr personalisht nga autokrati Aleksis dhe aleatët e tij muslimanë, sulmuan normanët pranë Larisës, në Jug të Maqedonisë. Megjithëkëtë, trupat e Beomundit i rezistuan forcës së sulmit bizantin, turqve muslimanë dhe shigjetarëve oguzë, dhe arritën të mbijetojnë.



* * *

Pas rënies së pushtetit bizantin, normanët ndërtuan mbretërinë e tyre në Shqipëri, e cila shkonte nga Durrësi deri në lumin Vardar, ku fiset nomade turke të peçenegëve dhe oguzet (Ög Öz) fushonin gjatë verës. Këta kalorës nga Stepat Kipçake, e kishin për zakon të kalojnë lumin e Danubit pranë Dobruzhës dhe plaçkisin nëpër Ballkan deri në perëndim të liqenit Ohër.

Gjatë dy shekujve në fjalë, portet shqiptare të Durrësit dhe Vlorës ishin kthyer në dyert e kryqtarëve perëndimorë për në Outremer via Egnatia (për në rrugën Egnatia). Gjatë kryqëzates së katërt (1202 – 1204), disa nga Militae Christi (militantët e Krishtit) perëndimorë, ku shumica ishin hospitallers (nga urdhëri i Shen Xhonit) dhe templarë, pushtuan Shqipërinë, përpara se të nisin grabitjet dhe gjurullditë në Kostandinopojë. Kryqtarët, Shqipërinë e bënë pjesë të mbretërisë së tyre latine që udhëhiqej nga Baldvini i Flandersit. Çfarë ne dimë rreth popullsisë shqiptare të kësaj kohe është shumë pak. Kjo vjen si pasojë e mospërzjerjes së shqiptarëve në luftën për pushtet mes dukeve franko – normanë dhe venecianëve. Por gjatë kësaj kohe, i vetmi entitet i njohur, dhe gjysëm i pavarur i Shqipërisë ishte Kruja, ku feudali i saj i quajtur Progon kishte nën pushtet një kështjellë të vogël. Në 1208, nipi i tij Dimitri, kundërshtoi pushtetin serb të Despotatit të Zetës që udhëhiqej nga “Prinic i Madh” Gjergji, dhe venedikasit që kontrollonin mjaft pjesë të Adriatikut.

Kur kryqtarët perëndimorë vendosën pushtetin e tyre në Kostandinopojë, princi i Komnenëve, Mihali I u tërhoq për në Shqipëri, ku forcat e tija besnike ishin në gjendje të dëbojnë venedikasit nga shumë pjesë të Adriatikut. Në Janinë ai deklaroi formimin e Despotatit të pamvarur të Epirit, që shtrihej deri në Shkodër. Pas vdekjes së tij në 1215, Theodhor Ëngjëlli dhe më vonë djali i Mihal Komnenusi, Mihali II Paleologus (1230 – 1267), restoruan në Shqipëri supremitetin e Kishës Ortodokse. Në 1258, Mihali II vajzën e tij, Helenën i’a dha për grua Manfredit, mbretit të Hohenstaufen dhe të dy Siçilive. Paja e Helenës përmbante tokat shqiptare që shkonin nga Korfuzi deri në Berat. Tetë vjetë më vonë, pas vdekjes së dhunshme të Manfredit, Shqipëria kaloi në duart e Çarlit I të d’Anjou-t (Angjevin) nga Burgundi. Në 1274, 19 kryetarë fisesh shqiptare nga Shqipëria e mesme e njohën atë si mbret. Kurse Epiri i kaloi dy udhëheqësve të fundit të Komnenëve, Nikoforit (1267-93), dhe më pas të birit të tij Thomasit (1293-1318), i cili u vra nga djali i motres së tij, Nikolaus Orsini. Më vonë edhe Nikolausi, u vra nga vëllai i tij Xhoni, i cili më pas u helmua nga gruaja e tij, Anna Paleologu, nëna e Nikoforit II (i cili u vra gjatë pushtimit të Shqipërisë së veriut, në 1358).

Karli i I i angjevinëve, u trashëgua nga biri i tij invalid, Karlsi II, i cili urdhëroi në vitin 1300 dëbimin e muslimanëve siçilian për në qytetin e Pulias, në Luçera. Karli i II, mbretërinë e Shqipërisë i’a dhuroi djalit të tij, Filipit, Dukës së Tarantos. Pas vdekjes së tij më 1333, Shqipëria u udhëhoq nga vëllai i Filipit, Xhoni i Gravinës, dhe dy vjet më pas nga djali i Xhonit, Karli, i cili u var në Aversa, më 1347 nga kushëriri i tij Luisi, mbreti i Hungarisë. Ndërsa në 1368, udhëheqësi i ri angjevin, Filipi i II u zëvendësua nga klani shqiptar i Topiajve. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata, një feudal shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata pushtoi gjithashtu edhe shtetin frank të Thesalisë. Në 1380 dhe 1382, despoti serb i Janinës, kërkoi ndihmë nga trupat muslimane turke që të mposhtë bandat e Gjin Bua Shpatës. Në 1381 dhe 1384, feudalët latinë të Artës kerkuan mbrojtjen turke, ndaj klanit pushtues të zenebishtëve nga Gjirokastra. Mercenarët turq, pasi i thyen kaçakët shqiptarë, vendosën rregull në Epir më pas. Por në Shqipërinë e Mesme, vasalët e angjevinëve krijuan tre despotate të vogla shqiptare të udhëhequra nga klanet e Muzakës nga Berati (1280-1389), Topiajt nga Durrësi (1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush Topia u martua me vajzën e padëgjueshme të Robertit, mbretit angjevin të Napolit. Disa kohë më vonë, mbreti Robert që ishte armiqësuar me Tanushin, e vrau atë me gjithë të shoqen. Në 1385, djali i tyre, Karlo Topia i kërkoi sulltan Muratit I ndihmë ushtarake kundër kushëririt të tij Gjergji Balshës II. Sulltani osman i dërgoi Karlos 40.000 jeniçerë nga Maqedonia, të cilët mposhtën ushtrinë e Balshës së II në betejën e Savra-së, pranë lumit Vjosë, në 18 shtator 1385. Gjergji Balsha u vra në këtë betejë gjithashtu, ndërsa mundohej të arratiset nga beteja. Analistët osmanë, këtë betejë e kanë përshkruar si “ekspeditën në Karli-ili” (në tokat e Karlit).

Pas shkatërrimit të Serbisë, feudalët veriorë shqiptarë si Balshajt, Topiajt, Dushmanët, Spanajt dhe Dukagjinët u shfaqën si udhëheqës të pamvarur të Shqipërisë. Vetëm kosovarët vazhduan të qëndrojnë të shtypur nën tiraninë serbe deri në vitin 1455. Por pas këtij viti, trupat turke do t’i çlirojnë të fundmit nga regjimi shtypës i princit Brankoviç.

Shqiptarët modernë, veten e tyre e thërrasin shqiptarë që do të thotë “njerëz të tokës së shqiponjave.” Emblemën e vjetër bizantine, të shqiponjës me dy kokë – e cila për bizantinët simbolizon bashkimin e perandorisë së perëndimit dhe lindjes romake – ata e kanë adoptuar si shenjë të emblemës së luftës. Megjithatë, një shqiptar nga Tetova i tha shkruesit të këtij artikulli se shqiponja me dy kokë dhe fusha e kuqe në të ka tjetër kuptim për shqiptarët, i cili është: “Shqiponja shqiptare është vigjilente kundrejt rreziqeve të Lindjes dhe Perëndimit.”

Në gjuhën shqipe, fjala I-liria nënkupton “liri.” Shumica e shqiptarëve në Shqipëri, Kosovë, Çamëri (Janinë), Maqedoninë perëndimore dhe në jug të Malit të Zi e pranuan Islamin kur krishtërimi evropjan hyri në kohët e Rilindjes dhe Reformimit. Proçesi i islamizimit të Ballkanit, ashtu si edhe proçesi i krishtërizimit të Evropës Veriore ka qënë gradual dhe i ndarë në shume faza, por padyshim shumë më pak i dhunshëm sesa konvertimi i polakëve dhe hungarezëve në katoliçizmin roman apo i bullgarëve dhe serbëve në Ortodoksinë Greke.