[Psikologu]

Promemorje drejtuar Papës“Epirjotët – adhurues të se vërtetës”
Hirësi e nderuar,
Ndërsa Hirësia Juaj përciell mendimin e çmuar dhe në krahinat më të lashta të hemisferit, diku për të mbështetur e përforcuar misionet e vjetra, diku për të krijuar të reja nuk do të jetë pa vend në qoftë se unë do t’ju flas për një pjesë të madhe të vendit tim. Për Epirin, ku po të krijohet një mision, zelli juaj do të kurorzohet, me siguri, me një sukses të lumtur. E para; është mjaft afër. Ai shtrihet gjatë bregut të deit Jon nga Gjiri i Artës deri në portin e Vlorës, duke përfshirë Manastirin në Kufi me Maqedoninë dhe Mecovën në shpatet e Pindit; E dyta; sepse rrethanat e kohëve të tashme dhe qëndrimi i mirë i këtyre popujve të ushqejnë besimin që tani ka ardhur koha edhe për ta rikthyer në gjirin e kësaj kishe prej të cilës janë gjetur larg jo se ata janë rebeluar por për një rast të vajtueshëm.
Duke vijuar ende sundimi i Portës së Lartë në Epir, nuk e teproj po të them se është e lehtë që kjo pjesë e shqiptarëve të kthehet (në fenë katolike) – shërbimi ynë, P. D. e cila, pas pushtimit osman qe shtërnguar të ndërroj fenë dhe të përqafojë kultin e Muhamedit. Flas, pra, për ata që do të thosha, se pa e ditur, u gjendën anëtar të kishës greke shizmatike.
1. Si ortodoksërt dhe myslimanët, në shekullin e XV, ishin të gjithë katolik., por në kohën e Perendorisë Bizantine u gjendën nënë varësinë e Patriarkut të Kostandinopolit… Populli që ju qep maleve të Epirit për të mos ndryshuar fenë, me kalimin e kohës pa të kthehen midis tyre priftër, murgjër e peshkopë si nga Greqia ashtu edhe nga Kostandinopoli. Por këto sollën midis tyre shizmën (fenë ortodokse) që për shkak të urrejtjes ndaj papëve dhe të popujve të Europës perendimore Qeveria Osmane kishte filluar ti toloroj në perendorinë e vet.
Me kohë filluan të vinë në Epir edhe Grekët, dhe vlahet. Por popullsia shqiptare epirjote është shumë më e madhe përderisa gjithë ortodoksët e Epirit arrinë në 600 000 banorë. Katolik nuk ka në këto anë vec disa qindra të shumtën tregtarë e punëtorë të përhapur në qytetet kryesore të cilët kanë ardhur nga Shqipëria e Epërme, nga Italia ose vendet e tjera dhe i përkasin ritit latin. Këto kanë në Prevezë një misionarë italjanë, në Vlorë një tjetër, pra në dy skajet e këtij vendi shumë të gjërë. Janina qyteti i parë dhe qëndrorë është vaçant prej kohësh. Kryepeshkopi i Durrësit ushtron juridiksionin mbi qytete. Kisha Ortodokse që është nënë juridiksionin e Patriarkut të Kostandinopolit ka seli të ndryshme peshkopësh në Epir, si në Janinë ku është orakulli antik i Dodonës, në Berat ose Belgradin Shqiptarë, në Përmet, në Delvinënë Paramithi ose kështjella e shën Donatit etje. Ka një numër të madh klerikësh dhe manastire të ndryshme. Ato janë shpërndarë në qytete dhe krahina. Qytete të njohura si Preveza, Pargu, Himara, Delvina, Argjirokastra. Tepelena ku ortodoksët janë të shumtë dhe kanë shkolla e klerin përkatës. Durrësi i shtrirë në shqipërinë e mesme (me Tiranë dhe Elabasan), ka shumë ortodoks, të cilët nëpërmjet shkollave dhe mjeteve të tjera kishat ortodokse kërkojnë t’i fusin nënë ndikimin dhe mbështetjen me para të Greqisë.
Duke vënnë në dukje në mënyrë të veçantë se ka disa kohë që mirëkuptimi midis vetë epirjotëve (shqiparëve-P.D.) dhe epirjotëve grek ka pushuar të jetë e përzemërt. Ky symptom vihet re edhe te kleri. Edhe antipatia ëshë shkaktuar nga vetë Patriarku i Kostandinopolit, i cili ka shtyrë Qeverinë Osmane të mos lejojë literaturën shqipe në Epir. Greqia ka mbështetur këtë patriark në synimet e tij, duke ndaluar gjuhën shqipe në shkollat e tyre në Epir. Pra, si njeri si tjetri janë ngritur haptazi si armiq të kombit shqiptar. Greqia, ka dhënë edhe prova që do të shkëpusë lidhjet midis Shqipërisësë Epërme dhe Epirit, duke pushtuar ose duke e bërë të vetin këtë të fundit. Dhe Epirotët duke kuptuar se qëllimi i Greqisë nuk është emancipimi i Atdheut të tyre, por nevoja që ka Greqia për të formuar një ushtri të vetën me djemtë e shqipërisë dhe përtë paguar borxhet më pasuritë e këtij vendi shumë pjellor.
Forca lëvizës e çdo shqiptari, qoftë mysliman qoftë i krishterë (ortodoks) është dashuri për ATDHEUN, ndjenja e ruajtjes së kombësisë dhe e gjuhës së vet. Në qoftë se ata do të arrijnë të kuptojnë se bashkimi në një fe është një mjet për të ruajtur të paprekur gjuhën dhe kombësinë e tyre, pa ngurrim përqafonin atë.
Grekët dhe sidomos shqiptarët janë tepër konservator të traditave të tyre të lashta, sidomos në punëne gjuhës dhe kultit. Në Greqi janë rreth 500.000 shqiptarë, të cilët recitojnë ende lutjen në gjuhën e vet dhe në greqisht.
Madje në Epir, sapo të hiçet pengesa e ritit dhe e misionarëve latin, vështërsitë e kthimit në fenë katolike do të jenë shumë më të vogla. Meqë ato nuk janë shklëputur nga kasha romake për shkak të ndonjë rebelimi, në zemrn e epirjotët janë ende katolik. Ata janë nga natyra krenarë, të nderëshëm e fisnik dhe e duan të vërtetën…Madje në këtë kohë kur ata dëshirojnë të shkëputen plotësisht nga Greqia dhe Kostandinopoli kujdesin dhe mbështetjen e Selis së Shënjtë do ta shikonin si një shenjë paralajmëriuese të çlirimit të afërt e të përparimit të tyre …Ata e dinë se Selia e shenjtë nuk ka asnjë interes për të shkatërruar Kombin e tyre dhe për ta zevendësuar me një tjetër gjuhën e stërgjyshërve të tyre të lashtë, pellazgëve.
Pastaj është e sigurtë që myslimanët e Epirit, me një ndërrim të administrratës fetare bahen të krishterë, meqë në zemër janë të tillë me kohë. Është gjithashtu e sigurtë se ato nuk do të bëheshin ortodoks vetëm sepse urejnë Grecinë. S’ka dyshim se ato do të përçafonin fenë tonë, në qoftë se kjo, në këto ndryshime, do të kishte zënë rrënjë në këtë vend se vetëm kjo duke thënë të vërtetën, ka qënë feja e gjyshërve të tyre Myslimanët e Epirit arrinë në afro 700.000(2)
Ndërkaq, me që hirësia juaj me urtësi e quan opurtune të krijoj misione në Epir, shpresoj se nuk do ta ketë të vështirë të gjej misionarë shqiptar të ritit grek e të gjuhës së epirit, që është e njejtë me atë të shqiptarëve të Kalabrisë dhe të Sicilisë Peshkopët dhe kleri i këtyre kolonive shqiptare mund të japë edhe mjetet e nevojëshme që ndërmarrja e tyre bëmirëse të dalë me sukses , duke formuar shoqata dhe duke mbledhue fonde ndër bashkëatdhetar e tyre në Itali të cilët nuk janë të pakët. Këto shqiptarë, të cilët kanë emigruar fill nga Epiri në shekullin e XV e duan me shpirt atëdheun e tyre të lashtë dhe kanë besim se me një shenjë të Selis së Shenjtë do ti përvishen punës për të kthyer vëllezërit e vet me gëzim dhe shpejtësi Ata me siguri do të mirëpriten në Epir ku ende vajtohet largimi i tyre. Ata janë të ditur dhe kanë mësuar në Itali për ti përdoruur mjetet e qytetërimnit të krishterë me oportunitet sipas vendit dhe kohës. Ndoshta edhe Qeveria Osmane do ta shohë ardhjen dhe veprën e tyre në Epir, me më pak dyshim se atë të Greqisë.
Ju lutem Hirësi të më falni për lirinë me të cilën e parashtrova këtë promemoprje lidhur me misionet në Epir
Me ndjenjë të nderimit të thellë Ju puth unazën shpirtërore i urtë dhe i bindur i Hirësis suaj.

Romë. 20 tetor 1886
Preng Doci
Nxjerr nga libri;
F . Gordignano. L’Albania a traversol’ operare… vol. 3f 299-301