[Zero Cool]

Lugati në Mitologjinë Shqiptare











Figurë e besimeve popullore shqiptare. Shpirti i të vdekurit, burrë a grua qoftë, që ka qenë njeri i keq, me veti e zemër të ligë, ngrihet Lugat.

Mbase këtë do të thotë edhe ajo pjesë e besë së Mujit, që mbaron me vargun: “Zirma, tokë, përjashta në natë të vorrit!” Lugati pra është kufomë, dhe ka thonj shumë të gjatë.

Në Kosovë besonin se Lugat ngrihej edhe i vdekuri që nuk i është vënë pranë fillorja e pushkës, masha, drapëri ose ndonjë hekur tjetër, sepse, me sa duket, hekuri i mban larg të gjithë shpirtërat, të mirë a të këqinj qofshin ata.

Shëmbëllyeshëm me Kosovë, në Shqipërinë e Veriut gjithmonë vinin në varr një lopatë ose shatë, gjersa të kalbej trupi përfundimisht, më qëllim që djalli të mos vinte aty rrotull dhe ta merrte të vdekurin.

Sepse, sipas besimeve popullore, djalli hyn në trupin e të vdekurit dhe del jashtë varrit.

Që ta parandalonin këtë gjë, në Kosovë shkonin dhe e ruanin varrin e të vdekurit për tri netë rresht, sepse mendohej se gjatë këtyre tri netëve do të vinte djalli, natën e parë i veshur me petka të bardha, të dytën me të kuqe dhe të tretën me të verdha.

Në Korcë, të vdekurin nuk e linin natën vetëm, sepse kishin frikë se po ta kapërcente një mace, ai do të ngrihej si Lugat. Lugati ringjallej pas shtatë ditësh, shkonte natën në shtëpinë e tij dhe hante pak miell.

Po të ishte grua, merrte ushqime, plackiste ç’të gjente dhe i fuste në varrin e saj.

Të premten nuk dilte, por tre-katër netët në vazhdim shkonte dhe trazonte në shtëpinë ku kish vdekur. Kur të gjallët bëheshin të vetëdijshëm për të, e kuptonin se do të kishte qënë “ajo”.

Në Poliçan besohej se Lugetërit shfaqeshin vetëm midis muslimanëve, kurse në Kurvelesh vetëm midis të krishterëve. Lugati mund të marrë trajta të ndryshme: trajtë caliku (shakulli), që rri në kuzhinë, në shtrat ose mbi menderin ku flenë gjindja, të një thithlope të madhe, të një qeni, që rri në fund të shtratit të së shoqes, të njeriut, ashtu siç ka qenë edhe në gjallje, por i mbështjellë me qefin.

Në kësi rastesh lëviz duke u tërhequr zvarrë, me dashjen e tij, ose po sepse e heqin zharg dreqërit. Në ferrat që has në udhë lë gjithandej copa qefini. Vetë gërthet me zë të tmerrshëm. Lugati u shfaqet në shtëpi të vet gruas dhe shërbëtorëve të gjalljes. Nga shëmbëlltyrat që ka më shumë qejf të marrë janë ato të koteleve dhe të koneve.

Punët e Lugatit janë të shumta, por më tepër i pëlqen të veja në qilar dhe të përziejë gjalpin, orizin, sheqerin dhe miellin në magje, të cjerrë gratë në fytyrë, të bezdisë bagëtinë, të përmbysë qypat e butet.

Në trajtë të vërtetë njeriu, ashtu siç ka qenë para se të vdiste, i rrëfehet vetëm të shoqes, së cilës i hyn në shtrat. Në këtë mënyrë mund të lindet një Vampir.

Ardhja e Lugatit në shtëpi mund të kuptohet nga lehjet e qenve, që zënë kuisin. Në këtë kohë del një njeri nga të shtëpisë dhe pyet: Cili je? Lugati thotë emrin e vet dhe i lutet që t’ia bëjë hallall të drejtën, ose fajet që ka bërë në gjallje.

Deri sa njeriu i shtëpisë t’i thtë se ia bën hallall, Lugati vjen kurdoherë natën dhe shqetëson njerëzit duke u ankuar. Tregojnë se një herë zuri dashuri në një vajzë, së cilës i shkonte natën dhe e stoliste me rroba të mira e me gjerdane.

Kur e morën vesh prindërit, e cuan vajzën në një fshat tjetër, po Lugati e ndoqi edhe aty. Atëherë thirrën një hoxhë, i cili e këndoi, duke e mërguar Lugatin në një tjetër vend. Në një fshat tjetër, Lugati vente natën në një shtëpi të këtij fshati, hapte dyert dhe bënte dëme.

Atëherë të zotëte e shtëpisë thirrën priftin, i cili u that ë bëjnë një kulac, ta mbështjellin me një pëlhurë të bardhë dhe ta varin te pragu i derës. I porosity që aty të varnin edhe një bastun, dhe të mbërthenin në të gjitha dyert lloj-lloj letrsh të bardha, të kuqe, të verdha, të zeza etj.

Natën erdhi Lugati, mori kalucin, e co-rri pëlhurën edhe një letër dhe shkoi.

Që atëherë s’u duk më. Atëherë i morën letrat dhe një e hodhën në udhëkryq, një në një mulli të shkretë, një tjetër që ta hanin egërsirat dhe tjetër në vreshtë.

Në veriun e Shqipërisë Lugatit i mveshin zënjën e hënës: Lugetërit hanë hënën dhe prandaj malësorët qëllojnë me pushkë në drejtim të saj kur ajo zihet. Për ta zhdukur Lugatin, është zakon që të nxjerrin kufomën nga varri dhe ta djegin.

Ndër Shqiptarët e Strugës, ku Lugati mund të marrë edhe trajtën e një plëndësi, përdoret një mënyrë tjetër vrasjeje: ai përvëlohet me ujë të valuar. Sipas tyre, Lugatin mund ta pikasin vetëm qentë që kanë katër sy, dy aty ku i kanë të gjithë qentë, dhe dy të pavërejtshëm në vetulla.

Në jug të Shqipërisë shkonin të premten t’ia zbulonin varrin, i vinin përsipër një turrë me shkarpa, gjysëm oke parafinë nën to, dhe pastaj e digjnin. Por ky veprim ndërmerrej vetëm kur i pllakoste ndonjë fatkeqësi e madhe. Në Korcë këto veprime i bënin të shtunën, kur besohej se Lugati fle.

Shkonin dhe hapnin varrin e atij që s’i kish mbushur të dyzetat dhe pot a gjenin në këmbë e digjnin, duke u kujdesur që të mos i linin as shenjë as nishan, se besonin se ngjallej prapë. Këto mënyra të luftimit të Lugatit kanë gjegjëset e tyre edhe në mesin e ilirëve.

Kështu ndoshta për tu mbrojtur nga shpirtërat e këqinj të të vdekurve, kufomat e disa të vdekurve nuk i fusnin në varr në pozicion normal, por i vendosnin përmbys, me kokë të ndarë nga trupi ose dhe me gjysmë trupi.

Lugatin e bashkojnë me shpirtin e ajrit. Quhet edhe Luvgat-i, Lugjat-i, Kullunxh-i (Mbiudh e Maqellarës-Dibër), Zhikul (arbëreshët e Greqisë), Shikul (arbëreshët e Greqisë), Labic, Vapir-i (Cabej), Baba-u (Santa Sofia d’Epiro, Kozencë), Arman-i (B. Bilota), Arman’je (P. Camodeca: Dizionario), Avi/s-zi (Frascineto), Bobok, Bobua, Bun, Bjukull, Hje, Korrobac, Kukubin, Papacom, Pehmë, Spamëndall, Stihji, Shkërba, Umbër, Facom, Kuk, Kukuban, Garramac, Duarlidhur (euf., Kuteli). Del edhe në toponimi: Ara e Lugatit (Kosovë), Sylugati (fshat në Elbasan, përmendet në shek. XV).

Nana E Votrës


Një nga hyjnitë më të lashta të mitologjisë shqiptare. Mendohet se ajo bart disa tipare të zvetënuara të një hyjnie shumë të lashtë të vatrës, me origjinë mga matriarkati.

Fillimisht ajo ishte një figurë positive. Madje, ngandonjëherë Nana e Votrës quhej edhe ”të tretat e vatrës”, pra tri motrat që paërcaktojnë fatin e fëmijës, natën e tretë pas lindjes. Më vonë dhe, sigurisht, me fillimin e rendit të patriarkatit, vetitë e saj ndryshuan

Ashtu siç përfytyrohet tani, Nana e Votrës u rrëfehet plakave që rrinë shumë vonë natën duke tjerrur li ose lesh. Ajo fanitet në trajtën e një plake të keqe flokthinjur që rri gërmuq bri vatrës.

Ndodh që, kur ngrihet nusja në mëngjes për të ngrohur ujë, sheh në vatër një plakë që kreh flokët me krëhër apo që tjerr. Nusja kujton se është e vjehrra: i flet, por ajo s’përgjigjet.

Kështu ajo e kupton se është Nana e Votrës. Po të gjejë ndonjë fëmijë kur kreh flokët, ajo e kap dhe i nxjerr sytë me krëhërin e saj të hekurt.

Në zona të ndryshme njihet edhe si: E Ëma e Vatrës, Shtriga e Vatrës, Plaka e Vatrës (Mat), Shtriga, Shtrigat, Nëna e Vatrës (Tomorricë), Nënat e Vatrës, Mëmat e Vatrës, Xhuxhet eVatrës (Myzeqe), Mëma e Vatrës (në fshatrat e Vlorës) etj.




Histori:


1. Po jua tregoj mesa me kane treguar.

Babai i Gjyshes time para shum vitesh kur ishte i ri po kthehej nga puna naten vone. Ne ate kohe kishte vdekur nje njeri i lagjes por qe thonin ishte shpirt keq, njeri i lig. Duke ecur, rreth 100m larg shtepis se tij i del nje njeri dhe i thot: Ke me vdez o Shaban (se kshu e ka pas emrin babai Gjyshes), afrohet ky dhe e shikon me nga afer qe ishte ai X person qe kishte vdekur, me syte e kuq, trupin me lesh dhe mbate nje arome te tmerrshme, gati gati te padurueshme. Aty ky shpirti lig i kishte thene: Ti nuk do ikesh gjalle sonte, ishin perleshur me or te tera (se dhe ky babi Gjyshes sime ne ate kohe ishte i ri dhe mbahej si mundesi me i mir i zones, kshu te pakten kam degjuar). Derisa gati pa gdhire gjeli kendon, ne ate moment shpirti i lig ose sic quhet ndryshe LUGATI i kishte thene: Ah cme shpetove, por 1 gje duhet te kesh parasysh, nese ti flet apo tregon per mua dhe cka ndodhi sonte brenda 3 vjetev (nuk jam shum i sigurt 1 apo 3 vjet, s'me kujtohet mir kjo pjese), ti do vdesesh dhe ishte kthyer me kurriz dhe nuk u pa me. Babait te gjyses sime i eshte dashur me shum se 2 ore per te arritur ne shtepi qe e kishte vetem 100 metra larg. Ashtu zvarritur arrin tek dera e marin te shtepise dhe per 6-7 muaj i kishte ikur goja, nuk hante, nuk levizte, e ushqenin me nje lug te vogel vetem me qumesht dhe vazhdimisht nxirte nga goja llum te zi. Dhe mbas disa vitesh, pikerisht nga frika e fjaleve te krijeses se lig ka treguar historine e tij, kte histori qe un po e tregoj sot.

2. Para 50 viteve (ndoshta) me shum gjyshja ime kur ka qene beqare kane shkuar me nenen e saj te dajat e saj ato (daja) kan pasur ne shtepi nje lugat dhe per te larguar nga shtepija e tyre ato fshehurazi u fusin gjalp (ushqim i preferuar i lugatit)ne torben e tyre (pra gjyshes) dhe kur ato jan kthyer per ne shtepi kan pasur e edhe nje kal nena e saj (nena e gjyshes) e ka vene re se diqka nuk po shkon dhe i ka then vajze dikush eshte mes nesh edhe gjhsyja ka then he mo se skam frig dhe ai (lugati) i bije nje her me gur samarit dhe nena e paralajmeron i thot mos bije se po gabon ajo perseri te njejten derisa e godet ate me nje gur pas shpines (gjyshen pra) dhe kur e shohin tek torba gjalpin ato e kuptojn. Dhe e hudhin gjalpin mirepo ai (lugati) i ndjek erdi ne shtepi dhe tashme ai ka nisur ti shqetesoj dhe tao ndegjojn se qeni em 4 sy mund ta shoh lugatin dhe e marin nje dhe e fusin ne dhome ku gjendej lugati dhe ai e ha mirepo gjakun qe del prej lugatit keto (familja e gjyshes) e largojne vetem mirpeo naten tjeter perseri ringjallet ai (lugati) dhe nis ti leodnj ato dhe e pyesin jne hoxhe cfar te bejne dhe ai u thite qe uji i nxehur duhet ti hidhet gjakut te lugatit dhe ato kesht veprojne dhe shpetojne prej aij (lugatit).

3. Nje ngjarje e frikshme qe ma ka treguar nje kamarier 55 vjeqar ne nje restorant per nje ndodhi te frikshme per gjyshin e tij.<br />Kjo ngjarje ka ndodhur dikur para 80 vjeteve ne krahinen e pyllezuar te Marecit ne Kosove . Siq me ka treguar kamarieri gjyshi i tij po kthehej nga qyteti per ne fshat. Per te mberitur ne qytet duhet te kalonte livadhe dhe male ishte mbremje dhe kishte rren nje mjegull dhe ishte vjeshte ai po kalonte ne mal me nje karoc me kuaj duke mbartur disa thas miell dhe drunj per ti derguar ne shtepi. Siq tregon kamarieri kur gjyshi i tij ishte duke zbritur nga mali per ta kaluar lumin qe e ndante fshatin ne ato momente ai degjoi disa zera mbrapa karroces se tij ai ndegjoi disa zera te frikshem dhe disa instrumente muzikore ne ato momente atij ne karroc ju shfaqen 5 lugat te zinje dhe te shkurte qe benin muzik me instrumente muzikore ne ato momente gjyshi i kamarierit i prrer nga frika dhe i zbehur nisi ti jap kuajve shpejtesi aq shum sa qe nga shpejtesia kerrceu nga karroca dhe u zvarit deri posht malit ne lume. Nuk kaloi kohe dhe ate e zbuluan disa fshatar qe thuhet se ne ato momente ai ishte shtrir dhe nuk levizte ne lum sikur te kishte qen i vdekur. Mbas nje kohe ai u dergua ne shtepin e tij dhe qendroi 2 muaj i shtrir ne krevat te shtepis ne fshat pa u zgjuar si i mpir dhe gjithmon duke e kujtuar at rrastesi te frikshme qe i kishte ndodhur Kamarier i moshuar tregon se edhe pasi i kishte kaluar semundja dhe ankthi dhe ishte i shendetshem ai nuk linte dit pa e kujtuar ate ndodhi te tmershme qe e kishte shoqeruar gjat gjith jetes ndersa karroca me kuaj nuk ju gjet kurr .