[Zana_ch]

Filologu arbëresh Matteo Mandala iu përgjigjet pyetjeve në lidhje me debatin “Qose- Kadare”

Mandala: Analiza e Qoses është e cekët


Mark Marku

Në debatin “Qose – Kadare”, mbi identitetin shqiptar, duket se gjuhëtari arbëresh Matteo Mandala mban dukshëm anën e shkrimtarit Ismail Kadare. Për filologun dhe lingustin Matteo Mandalà, profesor i shqipes në Universitetin e Palermos, analiza që akademiku Rexhep Qosja çështjes së të ashtuquajturit konflikt të qytetërimeve është i cekët dhe jo në nivelin e duhur. Për të po kaq i cekët është edhe analiza që ai i bën problemit se cilit qytetërim i përkasin shqiptarët, atij lindor apo atij perëndimor. Sipas tij argumenti se shqiptarët janë mes Lindjes dhe Perëndimit, tashmë është i tejkaluar dhe se shqiptarët anojnë nga Perëndimi. Në një intervistë dhënë për “Shekullin”, Mandala ndalet edhe në pika të tjera të këtij debati të nxehtë. Matteo Mandala lindi në Piana degli Albanesi, në fshatin e quajtur “Hora e arbëreshëve”, në Siçili. Në vitet ’80 nisi të frekuentojë kurset e gjuhës shqipe në fakultetin “Lettere” në Universitetin e Palermos. Interesohet për çështje dialektologjike e gjuhësore, por pa mënjanuar edhe historinë e letërsisë dhe sidomos filologjinë. Aktualisht ai është një nga specialistët që merr pjesë në projektin BETA për studimet filologjike, botimet kritike të teksteve të vjetra arbëreshe. Qëllimi është të botohet një fjalor historik i të folmeve arbëreshe.

Ç’mendoni për debatin mbi identitetin që ka kundërvënë Qosen me Kadarenë?
Duke sqaruar që në krye se nuk bëhet fjalë për një qëndrim pro ose kundër tezave të njërit a të tjetrit, dëshiroj të saktësoj diçka. Ky debat është zhvilluar më shumë në aspektin politik sesa në atë historiko-kulturor. E kjo nuk ishte e pashmangshme, aq më tepër po të merren parasysh pasojat e tij të menjëhershme mbi zhvillimet e sotme. Ajo që duhej e mund të ishte shmangur është ashpërsia e polemikës, e cila i ka kapërcyer caqet e një ballafaqimi idesh mes të urtësh, duke shkarë në një lumë akuzash personale, gjë që nga ana tjetër e vë në siklet cilindo që do të ndërhyjë. Përsa më takon mua, ky siklet rritet edhe më, për shkak të admirimit të sinqertë dhe stimës që ushqej për të dyja personalitetet në fjalë; një admirim që buron prej njohjes së veprave të tyre dhe një vlerësim që mbështetet te ndihmesat e vyera që të dy këta kanë dhënë e japin për kulturën shqiptare. Saktësimi i dytë ka të bëjë me metodën. Unë mund të kem një mijë arsye për t’u radhitur nga ana e Kadaresë. Mes këtyre po kujtoj nënshtetësinë italiane, formimin kulturor perëndimor, besimin katolik dhe të fundit, por jo për nga rëndësia, origjinën arbëreshe. Në të vërtetë, edhe unë, ashtu si Qosja, jam bukur larg përligjjes së pozicionimit tim me ndonjë lloj partizanllëku. E kjo jo vetëm sepse do të isha pak i besueshëm. Është në lojë diçka shumë e rëndësishme. Prandaj unë s’mund t’ia lejoj vetes luksin që të gjykoj për një çështje kaq të koklavitur duke përdorur një kriter deformues si përvoja vetjake, që do të ishte i tillë edhe më shumë në rastin tim, meqë unë, sidoqoftë, mbetem një i huaj. Kështu që e quaj krejt të pavend të futem me paragjykime këso dore në mes të një debati që ka të bëjë me fatet e popullit që ruan në gjirin e vet edhe rrënjët e bashkësisë së cilës i përkas. Nga një pikëvështrim thjesht politik, ky është një debat i vlefshëm, sepse synon përkufizimin e një problemi me rëndësi kapitale për pozicionin e nesërm gjeopolitik të Shqipërisë. Në këtë aspekt kam vënë re njëfarë konfuzioni në tezat e Qoses, të cilit megjithatë duhet t’i njihet merita se ngriti një problem kyç të aktualitetit politik – atë të rolit laik të shtetit dhe të raporteve të tij gjithashtu laike me përbërësit e ndryshëm fetarë, të rrënjosur historikisht në shoqërinë dhe kulturën shqiptare. Më është dukur i pavend përfundimi ku ka mbërritur akademiku kosovar, veçanërisht kur, duke e humbur sysh perspektivën e laicitetit të shtetit, nxiton të paraqesë një skenar të mundshëm “të konfliktit mes qytetërimeve” në Shqipëri, ku, sipas tij, njëri prej përbërësve fetarë privilegjohet në kurriz të të tjerëve.
A ekzistojnë vërtet të tilla privilegje? Qosja ka sjellë shembullin e dhënies së emrit “Nënë Tereza” aeroportit të Rinasit, për të nxjerrë në pah vëmendjen e ndryshme që u kushtohet tri besimeve të mëdha fetare nga ana e shtetit, me një parapëlqim të dukshëm ndaj komponentes katolike…
Në të vërtetë, shembulli i sjellë nga Qosja, përtej vlerës së tij reale, përbën një rast të veçantë: kundërshtohet emërtimi i aeroportit të Rinasit “Nënë Tereza” me një varg argumentesh të diskutueshme. I pari është edhe më “i forti”: meqë Nënë Tereza ishte katolike, Qosja arrin në përfundimin se bëhet fjalë për një anashkalim të besimeve të tjera, duke harruar që veprimtaria humanitare e Gonxhe Bojaxhiut u zhvillua në një vis ku shumica e popullsisë është jo e krishterë, gjë që nuk ka përbërë kurrë ndonjë problem as për atë vetë dhe as për urdhrin e saj, e që po ashtu nuk i pengoi miliona besimtarë myslimanë ta nderonin me gjithë zemër në ceremoninë mortore. Është e qartë se nuk nderohej feja, por veprimtaria humanitare e Nënë Terezës në ndihmë të të varfërve dhe të sëmurëve që mblidhte nëpër rrugët e Kalkutës. Argumenti i dytë është kontradiktor për një vizion laik: për prof. Qosen laiciteti i shtetit lipset të shfaqet me një lloj baraspeshe që do ta quaja solomoniane – një ty, një mua, një tjetrit – në emërtimet e infrastrukturave publike, duke mbajtur parasysh edhe personalitetet e kulturës myslimane, si fjala vjen nobelistin Ferid Murati. Nuk jam kundër, po pse atëherë u dashka të shfresh kundër emërtimit të aeroportit Nënë Tereza, kur mjaftoka t’i këshillosh autoritetet publike se është e volitshme, madje e domosdoshme që t’i kenë parasysh edhe besimet e tjera fetare? Argumenti i tretë, ai që më ka çuditur më shumë, pikërisht ngaqë është formuluar prej një intelektuali me shtatin e Qoses: miradija që i është dhënë Nënë Terezës në përgjithësi i jepet atij që ka dhënë një ndihmesë të spikatur në ngritjen kulturore të kombit dhe jo atij që perceptohet vetëm për nga përkatësia fetare. Unë kam mësuar në një shkollë të mesme të Palermos që mbante emrin e Albert Ajnshtajnit dhe nuk më ngjan që gjeniu i fizikës të ketë lindur në këtë qytet, e as që të ketë dhënë ndonjë ndihmesë në zhvillimin e tij kulturor e aq më pak që të ishte katolik. E, megjithatë, ky vendim u mor prej nxënësve dhe mësuesve që zgjodhën mes opsioneve të ndryshme, disa prej të cilave lidheshin me emra të tillë si Cielo d’Alcamo, Benedetto Croce dhe Giovanni Gentile. Emri i Ajnshtajnit u zgjodh si nga më të famshmit në botë dhe si një nga më përfaqësuesit për fizionominë ndërkombëtare që kërkohej t’i jepej shkollës sonë, njëra nga më të njohurat e kryeqytetit sicilian. E nëse ky është njëri prej funksioneve “sociale” të emërtimit të veprave publike, besoj se nuk ka zgjidhje mediatikisht më efikase sesa t’i vësh aeroportit të Rinasit emrin e Nënë Terezës, e cila, bashkë me Ismail Kadarenë, është nga të paktat personalitete shqiptare të njohura në botë. Nga ana tjetër nuk besoj se është i parëndësishëm fakti që Gonxhe Bojaxhi e pati thënë më se një herë se ndihej krenare që i përkiste kulturës shqiptare, duke rivendikuar kësisoj për veten dhe të afërmit e saj origjinën ballkanike e shqiptare dhe jo përkatësinë fetare katolike.
Në artikullin e tij prof. Qosja bën fjalë edhe për ndërhyrje nga ana e “disa institucioneve fetare e shtetërore të huaja” katolike në vendimet e marra si në Kosovë, ashtu edhe në Shqipëri, madje thotë se ka “vepra letrare dhe publiçistike të përshkuara prej vetëdijes së tejshquar fetare, kurse ripunohen vepra të djeshme, kryesisht romane, duke iu shtuar pjesë ose kapituj me përmbajtje fetare”, pa harruar të kujtojë, paçka se pa dhënë emra, shkrimtarë dhe intelektualë shqiptarë që rreken të ndihmojnë përhapjen e katolicizmit, si dhe të insinuojnë që Ballkani është “paradhoma e Orientit barbar” dhe “kategoria më e ulët e qytetërimit”.

Vazhdon: