[Zana_ch]

Njësoj i cekët dhe i nxituar është trajtimi që Qosja i bën problemit se cilit qytetërim i përkasin shqiptarët, atij lindor apo atij perëndimor. Edhe në këtë rast përcaktimi, sipas të cilit Ballkani në përgjithësi dhe Shqipëria në veçanti ndodhet mes Lindjes e Perëndimit më duket disi i kapërcyer. Ky përcaktim, me sa di unë, u përpunua nga Eqrem Çabej me referimin e qartë te formimi i një qytetërimi letrar të përbërë që ngërthente në vetvete elemente kulturore prej dy sferave kryesore të ndikimit, asaj kristiane dhe asaj islamike. Eseja u shkrua më 1936 dhe u botua disa vjet më vonë duke u ndjekur prej një debati që u luhat mes vlerësimeve kulturoro-letrare dhe atyre politike, por, sidoqoftë duke u shpërdoruar e me një vendosje plotësisht anakronike që nuk i mban parasysh ndryshimet e thella të ndodhura në Perëndim e në mënyrë të veçantë në Evropën kontinentale. Argumentet e Çabejt kanë vlerë historike, ngaqë i referohen shekullit XIX e mund të kenë edhe karakter aktual nëse vendosen në vitet kur u konceptua eseja. Por, sigurisht, nuk mund të kenë ndonjë vlerë të madhe për të sotmen, sepse Evropa dhe bota perëndimore kanë ndryshuar kryekëput. Kontinenti i vjetër ka në brendësinë e vet bashkësi gjuhësore, kulturore e fetare të ndryshme nga ato perëndimore. Dhe nuk bëhet fjalë vetëm për visoren ballkanike. Mund të përmendja Francën, Gjermaninë, Anglinë, por më pëlqen të ndërmend rastin e Sicilisë Perëndimore, ku prej kohësh është vendosur një bashkësi e madhe afrikanoveriorësh, që ka shkollat e veta, xhamitë e veta e që bashkekziston, madje do të thosha bashkëjeton në paqe me popullsinë vendase. Problemi për të cilin flet Qosja, duke iu referuar qytetërimit të cilit i përkasin shqiptarët, më duket gjithsesi anakronik po të krahasohet me realitetin e sotëm të Evropës, ndërsa po aq kontradiktor më ngjan ai edhe po të ballafaqohet me çështjen kyçe të pozicionit të nesërm gjeopolitik të Shqipërisë. Nga kjo pikë vështrimi analiza e Kadaresë, pa folur për ndonjë aspekt që meriton të thellohet edhe më, më duket jo vetëm më e mbështetur dhe më korrekte, por edhe më e dobishme.
Vijmë kështu te thelbi i problemit. Rrënjët e identitetit kombëtar shqiptar janë në Perëndim apo në Lindje?
Para se të thuhet diçka për “rrënjët” është mirë të mendojmë lidhur me kuptimin e “identitetit” dhe me arsyet që e prodhojnë atë. Identiteti është në të vërtetë një nocion mjaft i gjerë dhe meriton së paku dy saktësime paraprake. Në radhë të parë duhet të dallojmë identitetin individual prej atij kolektiv, meqenëse që të dyja janë të pranishme tek identiteti i njeriut. Për ta bërë këtë do t’i drejtohem një shembulli konkret. Që të dyja këto identitete përmblidhen në atë që quhet “letërnjoftim” e që çdonjëri prej nesh e mban me vete: emri e mbiemri, seksi, kombësia, nënshtetësia, besimi fetar, profesioni, vendbanimi e së fundi, por jo të fundit shenjat e veçanta. Mungojnë sigurisht treguesit e natyrës psikike, sepse kur ato shfaqen janë simptoma patologjike që u interesojnë psikanalistëve ose psikologjisë sociale, por pak shërbejnë për të përcaktuar identitetin individual ose kolektiv. Të citosh Frojdin në këtë rast, është më shumë se e çuditshme! Identiteti individual përcaktohet mbi bazën e të dhënave si ato që kanë të bëjnë me moshën (i vjetër vs. i ri), profesionin (mjek vs. infermier), me të ardhurat (i pasur vs. i pasur), origjinën gjeografike (verior vs. jugor), vendbanimin (qytet vs. fshat) e deri prej atyre që lidhen me shenjat e veçanta. Identiteti kolektiv pasqyrohet në të dhënat që kanë të bëjnë me “kombësinë” ose “besimi fetar”, për arsyen e thjeshtë se ato mund të jenë të përbashkëta për një numër relativisht të madh qytetarësh. Interferenca mes këtyre dy lloj të dhënave është e natyrshme, por në disa raste mund të shkaktojë probleme të rënda që kërkojnë zgjidhje të posaçme, siç mund të jetë, fjala vjen, objeksioni i ndërgjegjes. Procesi i kalimit të pandërprerë nga identiteti individual tek ai kolektiv dhe anasjelltas është dukuria me të cilën po i matin forcat studiuesit, e veçanërisht sociologët dhe antropologët e kulturës. Merret vesh se sa më e artikuluar të jetë përbërja e një shoqërie, aq më të ndërlikuara bëhen proceset e “kontaminimit”, e gjithaq më të vështira edhe mekanizmat që i bëjnë të pajtueshme identitetet e ndryshme në atë kuadër harmonik që sot e përkufizojmë si kombëtar. Saktësimi i dytë ka të bëjë me proceset e krijimit të identitetit. Dhe këtu diskutimi prek një sferë publike, në kuptimin që identiteti kombëtar nuk mund të shqyrtohet vetëm mbi bazën e një analize sinkronike të të dhënave të sotme, aq më tepër duke veçuar një përbërës të vetëm – në rastin e Qoses, besimin fetar. Analiza sinkronike, sado e thellë, do të rezultojë gjithmonë e pjesshme dhe e pamjaftueshme për të kuptuar shkaqet dhe qëllimet. Identiteti të cilit i referohemi është produkt i një procesi të gjatë e të ndërlikuar mendor thelbi i të cilit ka të bëjë me ndërtimin simbolik qoftë kolektiv, qoftë individual të përkatësisë së njeriut. Si në mesin e antropologjisë kulturore dhe shoqërore, ashtu dhe në mesin e praktikës historiografike ky ndërtim ka nevojë për kujtesën, e kuptuar kjo si shprehje e mendimit shoqëror ose si aftësi përzgjedhëse. Të gjitha grupet përpunojnë një kujtesë shoqërore dhe kanë një fond kujtimesh me të cilat ushqehet identiteti i përbashkët. Është e vështirë të gjejmë një shqiptar mysliman që nuk ka të njëjtën kujtesë ndan me një shqiptar të krishterë dhe që nuk zotëron, jashtë qerthullit të subjektivitetit religjioz, po atë sistem vlerash që i kërkon përfaqësimi objektiv i realitetit – qoftë ai i së shkuarës, i bazuar mbi kujtimin – qoftë ai i së tashmes, i mbështetur mbi respektin reciprok. Në thelbin e vet identiteti mbështetet mbi një strukturë që nga njëra anë është e përbashkët, ndërsa nga ana tjetër është e kristalizuar dhe e pandryshueshme. Identiteti nga kjo pikë vështrimi do të ishte një imazh i palëvizshëm, i pasur me nuanca në brendësinë e vet, me ngjyra e dallime, por sidoqoftë diçka e ngrirë, si fotografia në një çast të dhënë. Në të vërtetë, procesi i ndërtimit të identitetit nuk merr fund me arritjen e një rezultati që të shtyn ta përkufizosh identitetin si diçka të dhënë në mënyrë të natyrshme një herë e përgjithmonë. Identiteti, njësoj si shoqëritë ose grupet që e prodhojnë, u nënshtrohet ndryshimeve të vazhdueshme, nganjëherë rrënjësore, rinovimeve ose prapakthimeve. Gjithçka varet nga ajo që grupet, bashkësitë ose shoqëritë synojnë të arrijnë në një moment të caktuar të historisë përmes proceseve të vazhdueshme të krijimit dhe rikrijmit të identiteteve të tyre. Në rastin e identitetit kombëtar shqiptar kemi në dispozicion disa fotografi çastesh të ndryshme, çdonjëra prej të cilave paraqet një stad të caktuar të udhës që ka përshkuar Shqipëria. Po t’i këqyrim veçmazi, do të na përftohet një sekuencë imazhesh të palëvizshme, ndërsa po t’i projektojmë njërën pas tjetrës do të kemi evolucionin e atij identiteti, e pra historinë e tij. Sigurisht, çështja e identitetit kombëtar del në shesh kur në gjirin e shoqërive lind një krizë e thellë që prek vetë shkaqet e mbijetesës së tyre në terma bashkësish. Vihen në pikëpyetje vlerat, simbolet dhe mitet që përbëjnë thesarin e përbashkët kulturor, për të zënë fill ai lloj rindërtimi i historisë që priret të nxjerrë në spikamë dasitë më shumë se ato gjëra që dëshmojnë të njëjtin fat e të njëjtin evolucion. Në përgjithësi momenti i krizës përkon me vështirësitë për të kryer tranzicionin mes një etape historike që duhet braktisur përfundimisht dhe një tjetre së cilës duam t’i qasemi, por që na tremb me të papriturat e të panjohurat e saj. Shi në këtë situatë pasigurie të së sotmes që priret kah e ardhmja, lind nevoja për t’iu kthyer së shkuarës, për t’i kërkuar atje elementet themelore të identitetit kolektiv. Bëhet fjalë për një nevojë legjitimimi ose vetëlegjitimimi që mbështetet tek e drejta për të rigjetur fillin e rrugës së gjatë e të mundimshme që zuri fill në periudhën pararomantike që paraprin Rilindjen Kombëtare e që zgjatet deri në ditët tona. Dhe pikërisht kjo po ndodh në Shqipëri, jo rastësisht në dhjetëvjetëshin pas rënies së regjimit komunist.

Komenti vazhdon: