[Psikologu]

BRENDIA E VEPRËS "MAJAT E SHALËS"


Libri fillon me përshkrimin e fushës së Shkdorës, ku autoria futet në gjysëmerrësirën e muzgut, aty ngjizet rrëfimi mbi udhëtimin në Shqipëri, rrëfimi mbi shqiptarët për të cilët ajo kishte pasur një njohje fare të pakët, "nganjëherë emri shqiptar më dukej si emri bandit!" thotë në fillim shkrimtaria.

Dy shoqet e veta që punonin në Kryqin e Kuq Amerikan në Shkodër e ftojnë t'iu bashkohet atyre në një udhëtim që ato do të bënin në Dukagjin atë vit dhe Rouz me kënaqësi iu bashkohet. Është koha kur mijëra refugjatë lufte të larguar nga viset e tyre, nga Plava e Gucia e trojet shqiptare të Malit të Zi, janë vendosur në Shkodër dhe aty kanë gjetur njëfarë prehje me ndihmën e Kryqit të Kuq Amerikan, i cili në atë kohë i jepte ndihmat në emër të "Komitetit për Mbrojtjen e Kosovës". Karvanit që do niste këtë udhëtim i bashkohet Rrok Perolli, funksionar i qeverisë shqiptare, i cili ishte nga Peja, dhe kërkonte të depërtonte në Dukagjin, për të parë nga anojnë krerët e Dukagjinit, sepse në pjesën veriore kishte ende forca serbe, të cilat donin të merrnin tokat shqiptare. Si përkthyes marrin Rexh Meten, 12 vjeçar nga Vuthajt, i cili ishte jetim dhe jetonte në Shkodër, i cili ishte një ndihmës i vyer dhe njëherë i shpëton jetën Rouz Uajlder Leinit. Përcjellës janë dy malsorë që bëjnë përcjelljen nëpër krahina të cilët jepen vetëm me emra, Qerimi, Marku, duke i dërguar nga një fshat në tjetrin, në besë, si e lypë zakoni i atyre viseve. Në udhëtim Lein përshkruan në fillim Shkodrën dhe fushën e saj, pastaj ndalet në hollësitë e terrenit në rrugën për Dukagjin, si merren vesh me njëri-tjetrin malsorët në qafën e Bishkashit, "thirrjet majakrahut", që Rrok Perolli i quan "telefonat shqiptarë". Gjatë kësaj pjese ndërsa ata ngjiten në përpjetën e malit të Shoshit, Lein përshkruan terrenin malor, shtëpitë mënyrën e jetesës dhe traditat që has, një përshkrim i rrallë që depërton në detaje. Flitet për plagën e gjakmarrjes, e cila ishte gangrenë e kohës dhe këtu Lein thotë se në kushtet e mungesës së shtetit shoqëria e tyre ishte reduktuar në qeverisjen prej dokeve morale e Kanunit të Lekës. Femra ka një pozitë të shtypur dhe i vetmi privilegj që gëzon është se ajo nuk vritet si mashkulli. Sipas saj, jeta është e varfër në këto vise dhe mundësitë e jetës janë të kufizuara, sepse toka është e pamjaftueshme e me prodhim të pakët. Por mbi të gjithë këto vise kanë një pasuri që është e madhe për Lein, mikpritjen, të cilën e gjen në çdo shtëpi dukagjinase, respekti për të dhe jo vetëm për të, por edhe për Rexhën e vogël. Lein tregon se si një natë ata pritën darkën deri pas mesnate "sepse mikpritësit kishin vetëm mish derri për darkë e, meqë Rexha ishte muhamedan, duhej respektuar, ndaj dërguan dikë në fshatin fqinjë, tre orë larg të gjente disa vezë që mund të bënin darkën e tij".
Lein admiron këtë shpirt respekti e nderimi ndërmjet shqiptarëve edhe pse me fe të ndryshme e këtë e thekson shumë herë në vepër. Libri i Lein në tërësinë e tij shquhet për përshkrime të detajuara të vendeve, fshatrave shtëpive, udhëve e njerëzve që ajo sheh, që has gjatë rrugëtimit në Dukagjin, çka është një tjetër vlerë e veprës pse është dhe pasuri etnografike përsa i takon fakteve që sillen. Njerëzit e duan shkollën në këto anë, thotë Lein, kur sheh se sa shumë bëjnë ata për të pasur një shkollë dhe në fakt dy shoqet e Leinit ishin në këtë udhëtim pikërisht për të hapur një shkollë në Theth, pasi ishin marrë vesh me priftin e këtij fshati. Një malësor që ajo e takon i thotë se "shkolla shton fuqitë e njerëzve dhe i bën ata dhjetëra herë më të aftë e më të mënçur" dhe se ëndrra e tij "ishte të bënte të birin me shkollë në Tiranë apo edhe jashtë vendit!". Në vepër shumë faqe përshkruajnë doket shqiptare, zakonet e tyre, martesat e traditat e tjera etnike, rrëfimet e mahnitshme folklorike, përrallat me zana e orë, këngët e trimërisë e ato të dashurisë, duke shpalosur një botë, e cila jepet e magjishme në sytë dhe penën e Leinit. Gjatë rrugës për në Theth ndalojnë në disa shtëpi e në secilën prej tyre ajo njeh një rrëfim më vete, duke u habitur me gjerësinë e shpirtit të këtyre njerëzve në një gjeografi aq të vogël siç mund të jetë Dukagjini.