[Linka_pz]

Zanat e malit


Zanat parafytyrohen si vajza të bukura që jetojnë në male të thella. Zakonisht shihen duke pirë ujë, në burime të maleve ose duke u larë në përrenj të kthjellët malorë. Zanat kanë flokët e gjata të lëshuara deri në bel ose deri në gju, të veshura me rrobe të bardha të holla dhe bëjnë dritë përreth tyre. Ndonjëherë zanat rrinë rreth ndonjë gurre me ujë të pijshëm ku nuk lënë askënd të shkojë të pijë ujë madje as zogjtë e malit.

Me zanat, lidhen edhe "shtojzovallet", "shtojzorreshtat", "ato të hjeshmëzet", "ato të lumet", “t’lumet e Natës, "jashtësmet". Shtojzovallet ruajnë në emërtim një eufemizëm tipik, që u përftua si përngjitje e një fjalie të tërë ("shtojua, zot, vallet", "shtojua, zot, rreshtat").

Edhe zanat kanë orën e vet njësoj sikurse njeriu, madje zanat mund të jenë edhe të vdekshme, në dyluftime kreshniku mund edhe ta presë atë me shpatë. Brirtë e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave.

Sulmi i zanës përshkruhet me fjalët : "del n'gurit, "të shuplak" , "të shiton" , "të zanon".

Në këngët kreshnike përmendet edhe dy zana që i dhanë Mujit gji për t'a bërë të fortë, ndërsa një zanë tjetër ishte zana personale e Mujës, ajo i jipte atij lajmin kur shokët e tij ishin në rrezik.

Në këngët e vëllavrasjes zana merr formën e një nuseje dhe i nxit dy vëllezërit që të luftojnë për të, me arsyen se këta nuk kanë dëgjuar nënën.
Zana e malit është krijesë mitologjike shqiptare e krahasueshme me Artemidën e grekëve, Dianën e romakëve, dhe Thanën e ilirëve.

Sipas traditës, ato kanë dy karaktere: i zbutur, i cili ndihmon kreshnikët në betejat e tyre, dhe karakteri idhnakë i cili shiton (nguros) kur iu prishet qetësia. Brirtë e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave.

Zanat ruajnë territoret e veta me xhelozi edhe shitojnë ata që ju prishin qetësinë apo i befasojnë kur janë duke lozur nëpër livadhet e maleve. Prandaj edhe kur shkohet në mal është traditë të bëhet zhurmë për ti njoftuar ato për afrimin e njeriut.
Në poezinë e Naim Frashërit, poeti më i madh kombëtar i shqiptarëve, tradita pagane e kultit të Tomorrit u rigjallërua në një sfond mitologjik si Olimp i shqiptarëve dhe si seli e zanave të maleve. Ky element i fundit paraqet interes të veçantë si një figurë tradicionale mitologjike e trashëguar nga lashtësia ilirike. Sipas Çabejt, nga një "interpretatio latina", Zana, nuk është veçse Diana iliro-romane, që në shqip dha Zana e në rumanisht Zina. Këtë personifikim të bukurisë dhe të trimërisë, mbrojtëse të maleve, figurë tipike për mitologjinë pagane të trevave veriore, poema e Naimit "Bagëti e bujqësia" (1886) e ka sjellë në mal të Tomorrit dhe e ka thirrur si "perëndi e ligjësisë" (e ligjërimit). Mbetet e diskutueshme nëse kjo neologjizëm e Naimit lidhet me trajtën Zërë (Zana) që haset në Jug të Shqipërisë, dhe që është një dëshmi për njësinë shqiptare. Po këtu është rasti për të vënë në dukje se poetizimi i Tomorrit si seli e muzave të maleve është në funksion jo vetëm të krijimit të mitit romantik për malin e shenjtë të shqiptarëve. Poeti i lutet zanës të mbrojë fusharakët si edhe malësorët, dhe kjo i jep Tomorrit atributin e simbolit të unitetit kombëtar të shqiptarëve.
Zanat e malit: Figura mitologjike shqiptare-hyjneshat e maleve shqiptare

Etim. Sipas Joklit: emri Zana prej latinishtes-Diana. Sipas një tjetër opinioni: Zana rrjedh nga emri ZA (zana, zëri).

Enci. Në veri e gjejmë me emrin Zana, në jug me Zëra. Sipas Çabejt: zëri i natyrës dhe i ndërgjegjes njerëzore. Zakonisht “Zanat e malit” përshkruhen si vajza të maleve me fuqi të mbinatyrshme por dhe me aftësi të veçanta në të kënduar dhe kërcyer. Sipas Sokolit: vetë emri (zana e shtojzovalle) i këtyre krijesave të tejdukshme, të përbëra prej drite, prej tingujsh e prej lëvizjesh vallëzuese, është kuptimplotë. Sipas Tirtës: Zanat kanë fëmijë që i përkundin në djepa, lodrojnë, këndojnë, hedhin valle, u bien veglave muzikore. Ja si thotë populli: “Po knojke si zanë mali”. Meqënëse dalin zakonisht natën, Zanat njihen edhe si “t’lumet e Natës”. Megjithëse nuk kemi të dhëna rreth melodikës së këngëtimit të tyre, “Zanat e malit” dalin edhe frymëzuese të rapsodëve shqiptarë gjatë këngëtimit me lahutë ose karadyzen, të ngjashme me frymëzimin që muza greke e muzikës dhe poezisë-Evterpi u jepte këngëtarëve të lashtësisë. Zanat e malit i hasim dendur në rapsoditë kreshnike shqiptare me lahutë. Ja si i përshkruan rapsodi zanat në këngën “Martesa e Mujit”:

Zana e madhe kndon në mal
Zana e vogël kndon në shkam
Dorë për dorë me zanën e dytë:
Zana jemi e zana kjoshim!
Bes besë e fjala fjalë,
Grueja grue e zana zanë,
Zana diell e grueja hanë:
Mjerë kush besë grues i ka xanë!

Sipas Çabejt: kur vritet ndonjë nga ndoret e saj , ajo i a fillon vajit për të si një nënë për të birin. Në një rast tjetër kemi konstatimin e fuqisë së tyre:

Malet e Deçicit i qofsha true
të dahet katrash e të kjojë me mue.

Sipas “Fjalorit enciklopedik”: kulti i fortë i Zanës në Shqipëri dhe në mbarë gadishullin Ballkanik, na bën të mendojmë se te Zana kemi të bëjmë me një hyjni vendase paragreke. Konica i konsideron Zanat: mike të Shqipërisë. Në këtë kategori futen edhe figurat e tjera mitologjike shqiptare si shtojzovallet dhe jashtësmet. Në Durrës në vitin 1914 botohej gazeta me titullin “Zana”.

Lit: “Visaret e kombit-4”, Tiranë 1937; “Rapsodi kreshnike”, Tiranë, 1991; “Fjalori i mitologjisë”, Tiranë, 1987; Konica. Faik, “Vepra”, Tiranë, 1993; Koliqi. Ernest, “Vepra 1”, Prishtinë, 1996; Tirta. Mark, “Qënie mitike te shqiptarët dhe paralele të lashtësisë iliro-trake”, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë, 1997, nr. 27; Çaushi Tefik, “Fjalor i estetikës”, Tiranë, 1998; Sokoli. Ramadan, “Gojëdhana e përrallëza të botës shqiptare”, Tiranë, 2000 etj.