[Zero Cool]

Rrëfimi i panjohur: Migjeni e humbi virgjërinë me “Njenën nga ato...”





Nuk mbaj mend se kur dhe si u njoha me Andrea Stefin, por di te them se ky njeri më hyri shpejt në zemër, madje dhe u miqësova me të. Dhe shkak për këtë u bë Migjeni. Kjo ndodhi nga mesi i viteve 50, kur unë punoja në Shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, ndërsa ai jetonte në Durrës, ku punonte si mësues dhe vinte herë pas here në Tiranë. Dëshira e Andreas ishte të botonte një përmbledhje me shkrimet e veta, të botuara në vitet ‘30 në revistën “Rilindja” e në gazetën “Shtypi”, dhe kërkonte ndihmën time. Qenë kryesisht shkrime publicistike, ese dhe skica letrare, që ai i kish nënshkruar me pseudonimet Corvus dhe Trinitas. Ç’është e vërteta, fillimisht, nga ç’më tregonte autori, isha pak skeptik, por kur i lexova në dorëshkrimin që më dha, më tërhoqën dhe m’u dukën me vlerë. Ishin krijime tipike të letërsisë së brezit të viteve ‘30 për nga tematika dhe fryma kritike, deri dhe nga stili dhe llojet letrare që lëvroheshin atëherë. Ndihej menjëherë ndikimi i Migjenit, siç e kisha vënë re dhe në shkrimet e disa të tjerëve. Kështu do të hynte në bisedat tona Migjeni, për vlerat e tij si artist e si njeri, duke u rikthyer nga një takim në tjetrin.
Sa herë vinte Andrea nga Durrësi, ne takoheshim në Kafe Tirana, një lokal i njohur aso kohe, që frekuentohej aq shumë nga intelektualët. Ai nuk binte aq në sy, qe një burrë i shkurtër, rreth të pesëdhjetave, me një vështrim të butë, fjalë-ëmbël e natyrë e sinqertë, me një formim kulturor që të ngjallte respekt. Ishte i lexuar dhe e njihte mirë jetën letrare të paraluftës dhe kjo mua do të më tërhiqte, sidomos rrëfimet e tij për disa nga figurat e asaj kohe, që ai kish pasur rast t’i takonte e t’i njihte, disa edhe nga afër. Kështu, ai do të më fliste me admirim të madh për N. Mjedën, me ftohtësi për Gj.Fishtën dhe me armiqësi për E. Koliqin.
Andrea ishte nga Kavaja, por kishte jetuar disa vjet në Shkodër, te e motra që ishte martuar atje, ku kish kryer gjimnazin dhe kish pasur shok klase Veli Stafën dhe Zef Malën. Në shoqëri me ta, nga sa do të kuptoja, ai ishte ushqyer me ide të majta të kohës, të cilat do t’i shprehte dhe në shkrimet e veta me frymë antikonformiste.
Kuptohet që, në bisedat tona, tema qendrore do të ishte Migjeni ose, më saktë, Milloshi, siç e thërriste ai. Rrëfimet e tij për të nuk kishin të shteruar dhe ajo që më tërhiqte e herë-herë më magjepste, ishte mënyra e të treguarit, sinqeriteti dhe vërtetësia, linja koherente e rrëfimit. Dhe çka e bënte akoma më të besueshëm Andrean ishte objektiviteti dhe shmangja e komenteve, sepse me gjithë admirimin dhe nostalgjinë që kish për Milloshin, ai s’mbaj mend ta idealizonte dhe mistifikonte. Milloshi ishte gjithnjë Millosh, që nga kreu deri në fund të kujtimeve të Andreas.
Nga gjithë sa do më fliste, do të merrja vesh se ata qenë njohur që herët, kishin qenë bashkëmoshatarë, me një vit diferencë, kishin njohje familjare, vinin të dy nga komuniteti ortodoks. Por këto do të ishin vetëm rrethanat e njohjes, që do të ndihmonin për lidhjen e tyre, e cila do të rridhte nga afërsia shpirtërore, nga cilësi e vlera të përbashkëta, nga natyra të ngjashme, ndonëse me temperamente të ndryshme. Me kohë pastaj, do të hynin në këto marrëdhënie mendimet dhe interesat e përafërta, prirjet e brendshme, leximet, dashuria për artin e mbi të gjitha përkushtimi letrar.
Por me sa kuptoja unë dhe nga sa do ta njihja Andrean, mendoj se Milloshi do ta çmonte atë për miqësinë e sinqertë që ai i falte, për karakterin e çiltër, për ndershmërinë e besnikërinë, si njeri që s’njihte djallëzinë dhe hipokrizinë. Këtyre vlerave u shtohej pastaj shpirti i tij i ndjeshëm dhe mospajtimi me padrejtësinë, që e shprehte me qëndrimet e reagimet e tij sociale në mbrojtje të të dobëtëve e të varfërve. Ashtu si Milloshi dhe ai e ndjente thellë mjerimin që zotëronte në jetën shqiptare të kohës.
Dihet që Migjeni ishte natyrë e mbyllur, që bënte një jetë të veçuar, që kish pak miq dhe jo pak admirues. Andrea, duke qenë se gëzonte besimin dhe respektin e tij, dashur padashur do të ndërlidhte në disa raste poetin me njerëzit përqark. Veç asnjëherë nuk do të fliste për këtë gjë drejt për drejt. Por, nga sa do të më tregonin të tjerë më vonë dhe nga burimet arkivore, del se Andrea do t’i gjendej pranë shokut të tij në hallet veta. Kështu, ai, duke qenë lexuesi i parë i vjershave të Migjenit, jo rastësisht autori do ta ngarkonte si “kujdestar të plotfuqishëm” për botimin e “Vargjeve të lira”. Gjithashtu, ai do t’i vinte në ndihmë Milloshit kur u kthye nga studimet dhe mbeti për një kohë i papunë. Do të qe Andrea që do të ndërmjetësonte te Dhimitër Gjergo, inspektor në Ministrinë e Arsimit (mik i familjes së tij, edhe ai nga Kavaja), për ta emëruar mësues në Vrakë. Po kështu, prapë i njëjti njeri do t’i nxirrte bursë të motrës, Ollgës, për studime të larta në Itali.
Të gjitha këto që po përmend, por dhe nga sa do të më tregonte Andrea për marrëdhëniet e tyre të përditëshme, që unë tani e kam të vështirë t’i kujtoj, jam i bindur se Milloshi s’kish shok më të afërt (ndoshta të vetmin mik konfidencial) në vitet e fundit të jetës se sa Andrea.
Për këtë flet, veç të tjerash, dhe një episod i rrallë e tepër kuptimplotë që mbaj mend nga rrëfimet e Andreas, të cilin ma tregoi një ditë. Ngjarja që më tha më la aq mbresa sa, kur u ktheva në shtëpi, e hodha në bllokun e shënimeve. Ishte fjala për një sferë krejt të panjohur te poetit, për jetën e tij intime, që në vitet 60 as bëhej fjalë se mund ta publikoja në shtyp.
Ç’është e vërteta, në bisedat tona, nën shtytjen time, Andrea e kish prekur jo njëherë temën e dashurisë në jetën e Milloshit. Sipas tij poeti, për vet natyrën e ndjeshme, s’kish si të mos tregonte interes dhe joshje ndaj vajzave, por ajo që e dallonte nga të tjerët ishte vetëpërmbajtja dhe sjellja fisnike. Ai ishte sa romantik aq dhe realist në raport me to. Andrea kujtonte me nostalgji shëtitjet që bënin mbrëmjeve nëpër Rrugën e Madhe, vështrimet që u hidhnin vajzave, shkëmbimin e përshëndetjeve me të njohurat e tyre, ndonjë takim të rastit dhe pastaj komentet që bënin. Në këto raste ai hapej dhe i pëlqente të jepte pëlqimet ose mospëlqimet e veta, por gjithnjë i përmbajtur e dinjitoz. Ndaj dhe Andrea, për ta respektuar kujtimin e tij, i kursente fjalët, i shmangej dekonspirimit të intimiteteve. Madje, kur njëherë e pyeta se kush fshihej pas inicialeve Z.B. te poezia omonime, që ia kish kushtuar Milloshi, ai më tha se kjo ishte zonjusha B., shoqja më e afërt e Ollgës, një vajzë e bukur, e zgjuar dhe e kulturuar, për të cilën poeti kish shumë dobësi, siç del dhe nga vjersha. Ajo më vonë u martua me një ortodoks shkodran e për kureshtjen time shtoi se tani jetonte në Tiranë, por pa më thënë emrin e saj të vërtetë. Dhe kur në një takim tjetër ngula këmbë të ma tregonte emrin, ai u ndje ngushtë dhe më kërkoi të betohesha para se të ma thoshte se kjo do të mbetej e fshehtë midis nesh. Dhe unë do ta mbaja fjalën deri sa, pas disa vitesh, do të zbuloheshin dy letrat e saj dërguar Ollgës, ku fliste hapur për dashurinë e tyre.
vijon