[Pause_Print_Scroll]

- Shpjegimin e terminologjisë historike dhe gjeografike, inshae All-llahu Teala (nëse do Zoti xh.sh.) do ta përfshijmë në “Kamus al-funun” që e kam në projektin tim, thotë Samiu, sepse përveç emrave të përveçëm, që janë në “Kâmûs al-a'lâm” nuk e shohim të arsyeshme të fusim tjetër gjë .
Në fund të vëllimit të gjashtë Samiu shkruan se tash, pasi punova 11 vjet rresht punë të vazhdueshme dhe intensive, e mbarova Kâmûs al-a'lâm-in. Mirëpo, duke pasur parasysh punën individuale, lëndën e tij kaq të gjërë dhe që është shkruar dhe tubuar aq me vështirësi, është jashtë çdo mundësie që në të të mos haset ndonjë gabim ose mangësi (lëshim), prandaj, vazhdon Samiu, ajo që ka mbetur pa u përfshirë këtu, e kam në plan ta plotësoj me një vëllim vazhdues . Pastaj, vazhdon Samiu, edhe nga lexuesi i sinqertë i Kâmûs al-a'lâm-it pres ndonjë sugjerim dhe vërejtje, të cilit do t'i falënderohem.
Sami Frashëri në Enciklopedinë e tij të famshme shkruan për vendet anekënd botës; shkruan artikuj të përgjithshëm gjeografikë e historikë për Evropën, Ballkanin, Turqinë, Amerikën, Azinë, Afrikën, Arabinë, Zelandën, e në mënyrë të veçantë për vendet, shtetet, qytetet, detet, liqenet, malet, popujt etj. të këtyre vendeve; pastaj për perandori, dinasti, mbretëri të ndryshme; për personalitete të shquara të kategorive të ndryshme shoqërore deri në kohën e tij: sulltanë, mbretër, sadriazemë, vezirë, shejhulislamë, imamë, papaj, historianë, gjeografë, mjekë, filozofë etj. Shkruan p.sh. për Ebu Hanifen. Shafiun, Malikiun, Hambeliun, Ibni Sinanë (i njohur në Evropë si Avicena), Buharinë, Muslimin, Ibni Ruzhdin (Averoes), Farabiun (Alfarebos), Ibni Betutën, Evlija Çelebiun. Franc Bopin, Balzakun, Paskalin, Didëronë, Strabonin, Aristotelin etj.
Po për Shqipërinë dhe shqiptarët? Kur është fjala për Shqipërinë dhe shqiptarët, pra për vendin dhe popullin e vet, tash, pasi e kemi nxjerrë tërë lëndën, mund të themi me plot gojën se Samiu i kishte dhënë vetes liri të shkruajë pak më gjerë; të shkruajë gjëra që, me siguri, nuk mund t'i gjejmë në enciklopedi të tjera. Në Artikullin Arnautlluk (Shqipëria) në mënyrë të përgjithshme shkruan për tërë territoret e Shqipërisë, kufijtë e saj, qytetet, kasabatë, malet, fushat, liqenet, lumenjt etj. për të prezentuar pastaj veç e veç, qytetet, kasabatë, malet etj. të saj me të gjitha karakteristikat e tyre: gjeografike, historike, demografike, bukuritë natyrore etj. Ndërsa, në artikullin Arnaud (Shqiptarët) flet për lashtësinë e popullit shqiptar, për trimërinë, krenarinë, moralin, sinqeritetin, zgjuarsinë e tij; për besnikërinë e femrës shqiptare, por, njëkohësisht, duke ia dashur të mirën këtij populli thekson edhe disa dobësi të kahmotshme që duhet mënjanuar. Nuk do të ndalemi më gjatë te ky artikull për arsye se lexuesi do të ketë mundësi ta lexojë në tërësi në gjuhën shqipe. (shih këtu artikullin: Shqiptarët).
Sami Frashëri në Kâmûs al-a'lâm-in e tij ka dhënë shënime bio-grafike edhe për shumë personalitete nga mbarë trojet shqiptare, nga: Elbasani, Korça, Shkodra, Tetova, Prishtina, Prizreni, Peja, Ohri, Manastiri, Shkupi, Ulqini Gjirokastra, Janina etj., shumica e të cilëvepër lexuesit shqiptarë, mjerisht, kishin mbetur të panjohur sa duhet. Prandaj, e pamë të udhës që këtë lëndë ta nxjerrim, ta përkthejmë dhe kështu t'ia ofrojmë edhe lexuesit tonë, duke e përgatitur si vepër të veçantë. Përmes kësaj vepre lexuesi shqiptar do të dijë për meritat, rolin dhe aftësitë e bashkëkombësve të tij, respektivisht për shkallën e kulturës kombëtare shqiptare. Në këtë vepër lexuesi shqiptar do të lexojë për Hoxhë Tahsinin, Skenderbeun, Abdyl Frashërin, Ali Pashë Tepelenën, Bushatlinjtë, Dora d'Istrian (Elena Gjikën); përmes kësaj vepre do të dijë se sa kryeministra shqiptarë ka pasur në Perandorinë Osmane dhe kush janë ata; do të dijë se kush ka qenë p.sh. Aqif Mehmed Pashë Tetova; çfarë roli kanë luajtur Qyprilinjtë; kush ka qenë Gjiritli Mustafa Nail Pasha; sa historian i famshëm ka qenë Lutfi Pasha; do të dijë për Mirahor Iliaz beun, stërgjysh (nga nëna) i Sami Frashërit dhe themelues i qytetit të Korçës; do të lexojë për Nesibin; do të mësojë për Sinan Pashën, pushtuesin e Jemenit, i cili ka qenë pesë herë kryeministër (sadriazem) i Perandorisë dhe pesë herë kryekomandant ushtarak; për Mehmed Ali Pashën, reformator i Egjiptit, për Seid Pashën, sipas të cilit e mer emrin qyteti Port Said. Do të mësojë për një varg poetësh shqiptarë të shekullit 15-16; Fevrin, Suzin, Mesihin e Prishtinës, Jahja bej Dukagjinin, Dukagjin-zade Ahmed beun, Muidin ejt.
Pra, nga sa shihet, Samiu në Enciklopedinë e tij historike-gjeografike, të shkruar në gjuhën turke, ka përfshi një material të gjerë historik e gjeografik për trojet etnike shqiptare si dhe një listë të gjatë të personaliteteve të shquara shqiptare që nga kohët e lashta e deri në kohën e tij që, siç thotë Zija Xholi “...mund të quhet Enciklopedia e botës historike dhe gjeografike shqiptare brenda Enciklopedisë së përgjithshme”.
Këtu shpesh shtrohet një pyetje; pse Samiu, si shqiptar, e shkroi Kâmûs al-a'lâmin, kryeveprën e tij, në gjuhën turke. Kësaj pyetjeje. me siguri, më së miri do t'i përgjigjej vetë ai. Megjithatë, mund të themi se kjo nuk duhet ta brengosë askënd, përkundrazi, sepse, Samiu me mendjehollësi i kishte menduar gjërat qysh më parë. Me këtë ai para njëqind vjetësh deshi ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare, deshi t'i tregojë botës, pikërisht në kohën e shthurjes së Perandorisë Osmane, se cilat ishin territoret e Shqipërisë; të njoftojë opinionin botëror me argumente të forta e shkencore për lashtësinë e popullit shqiptar; se shqiptarët janë të zotët dhe se kanë aftësi të qeverisin të pavarur etj.
Kâmûs al-a'lâm, kjo vepër madhështore, të cilën Sami Frashëri e shkroi në kohën e pjekurisë së tij shkencore, sipas vlerësimeve të shkencëtarëve, me cilësinë dhe saktësinë faktografike do të vazhdojë të mbetet edhe më tutje vepër shumë e nevojshme për historiografinë përgjithësisht, e për shumëçka burim i dorës së parë, kurse autori i saj, Sami Frashëri, shkencëtar në suaza ndërkombëtare.
Shënime rreth përgatitjes së veprës:
- Lëndën e kësaj vepre e kemi radhitur sipas rendit alfabetik, përveç artikullit “Shqiptarët”, të cilin, duke e konsideruar si njësi të përgjithshme, por që duhet të zë vend këtu, e kemi vënë në fillim.
- Për arsye sqarimi e plotësimi, jemi përpjekur të japim edhe shënime plotësuese. Këto shënime mund t'i vërejë vetë lexuesi.