[ARVANITI]

Në gjyq, dëshmitarët e Esat Pashës.


Deri tani, të gjithë dinamikën e veprimeve të matura të Avni Rustemit për të gjetur çastin e duhur e pastaj për të vrarë Esat pashën e kemi njohur nga dëshmitë e atij vetë në procesin hetimor. Por tani le t’i njohim edhe nga këndvështrimi i njerëzve që e rrethonin Esat Pashën deri në çastin e atentatit të 13 qeshorit të vitit 1920.

Për hetuesit, e rëndësishme ishte të dihej se ç’bënte Esat pasha ato ditë e për më tepër ato çaste para atentatit. Të parët që u morën për këtë qëllim në pyetje ishin Xhemil bej Vlora, nipi i Esat pashës, që kishte ardhur në Paris disa ditë më parë nga Bordigera e Italisë ku jetonte, për të takuar dajën e tij, dhe Elizë Dyfuri, e mbiquajtur përkëdhelisht Lizetë, një vajzë 22-vjeçare që ishte e dashura e Esatit, i cili priste ato ditë t’i vinte nga Zvicra e shoqja, Azize Hanëmi që ndodhej atje për një operacion në sy. Esat pashën, siç pohon Lizeta në hetuesi, e kishte njohur në Danvil gjatë një balloje ku Esati i kishte propozuar të bëhej dashnorja e tij kundrejt një page mujore prej 100 mijë frangash, shumë që duhet thënë se ishte përrallore për atë kohë.

Nga dëshmitë e tyre del se Esat pasha gjatë gjithë kohës së qëndrimit të tij në Paris, ruhej nga armiqtë e shumtë që mund t’i kërcënonin jetën. Këtë ia kishte thënë vetë Esatit edhe Gani Toptani, një kushëri i tij që kishte takuar më parë në Paris. Teksa ora po shkonte 1300, Esat pasha kishte ftuar Xhemil bej Vlorën dhe Lizetën të drekonin në restorantitn e njohur “Kërmilli i artë”. Dhe ashtu bënë. Por në çastin kur ata po dilnin nga hotel “Kontinental”, siç deponon Xhemil bej Vlora në hetuesi, Esati u kujtua për një porosi që do t’u jepte rojeve të tij, të cilët nuk i ndaheshin asnjë çast, ndërsa ai dhe Lizeta u futën në makinë në pritje të Esatit.
“Pasi dëgjuam dy të shtëna, - thotë Lizeta në hetuesi, - ne shikuam nga xhami i pasmë i dritares së makinës dhe pamë një njeri që hidhte përtokë një revolver, njeri të cilin unë nuk e njoh. (AQSH, fondi A. Rustemi, dosje 2, faqe 29). Edhe Xhemil Vlora i përmbahet këtyre deponimeve dhe shton se në ato çaste i tha Lizetës të dilnin menjëherë nga makina, sepse mund të rrezikoheshin. (Po aty). Në fakt ashtu bënë. Me të lënë makinën, u futën nga një derë në oborrin e pasmë të hotelit. Pas pak morën vesh se Esat pasha ishte vrarë nga një student shqiptar.
Gjatë procesit hetimor u mor në pyetje edhe Aibari, roja i hotelit “Monmartrë”, që e kishte shoqëruar Avniun gjatë ditëve të para të qëndrimit të tij në Paris. Aibari pohon se e ka përcjellë Avniun në magazinat e armëve në Grand Bulvar, në vitrinat e të cilave Avniu ka parë lloje të ndryshme armësh, por pa blerë gjë. (AQSH, fondi A. Rustemi, dosje. nr. 2, faqe 15). Kjo e vë në dyshim hetuesin Dei, i cili, më pas, i kërkon shpjegime Avniut lidhur me këtë problem. Dhe Avniu i përgjigjet qetësisht se ai kishte ndërmend të blinte një revolver më të vogël, pasi i veti ishte tepër i madh dhe se do të shkonte në Bois de Boulogne, një ndër parqet më të bukura të Parisit, për t’u stërvitur për qitje (Po aty).
Por të kthehemi të dëshmitarët e tjerë. Janë të gjithë ata që Avniu ka takuar në Paris. Pas Aibarit, Mithat Frashëri, anëtari i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes, me të cilin Avniu ka pasur takim në hotelin “Kempbell”, thjesht për të njoftuar se ka ardhur të ndjekë kurse speciale për gjuhën frënge dhe për padagogji. Gjergj Goga, siç e kemi parë, sekretari personal i Esat pashës, të cilit gjithashtu Avniu i ka kërkuar ndihmë për këtë qëllim. Dhe ata pohojnë të njëjtën gjë.

Avniu kërkon të bindë hetuesin Dei se ai nuk kishte ardhur për të vrarë Esat pashën, i cili rastësisht i doli përpara para hotelit “Kontinental”, kur priste të takonte Gjergj Gogën. Është e qartë se Dei nuk bindet kaq shpejt, por argumentet deri tani janë në favor të Avniut, i cili, pas një plani, sigurisht të përgatitur me imtësi që në Shqipëri, do t’i përmbahet deri në fund të procesit hetimor, sipas të cilit, vrasja e Esat pashës është krejt e rastit, e shkatuar nga tronditja shpirtërore që solli ballafaqimi me këtë tradhtar të kombit shqiptar.
Gjatë procesit hetimor Avniu i tregon hetuesit për jetën e tij. Ka lindur në Libohovë, ka studiuar në gjimnazin e Janinës, pastaj ka shkuar në Kostandinopojë, ka studiuar në një kolegj turk. Më pas ka studiuar në një kolegj pedagogjik në Gjenevë. Në fillim të vitit 1914 është kthyer në vendlindje, ku është bashkuar me forcat vullnetare shqiptare që luftonin kundër trupave pushtuese greke. Në kohën e shpërthimit të Luftës së Madhe Botërore kthehet ne Libohovë, i sëmurë e një vit më pas shkon sërishmi në Janinë, përsëri për studime. Pastaj Avniu shpjegon se, pasi merr në Vlorë një diplomë italiane si mësues, jep mësime në Tepelenë e pastaj në Vlorë, por detyrohet të largohet se italianët nuk dëshirojnë që ai të japë mësim ashtu siç do ai. Më pas shkon me studime në Shën Mitër Koronë, një fshat italo-arbëresh, ku ndodhet një gjimnaz me tradita, e pastaj ndjek në Universitetin e Romës Fakultetin e Pedagogjisë. Por meqë dëgjon se arsimi francez është shumë më i përparuar, vendos të shkojë në Paris. (AQSH, fondi Avni Rustemi, dosja 2).

Është e kuptueshme, siç vëren edhe studiuesi Jusuf Alibali në artikullin e tij studimor, “Avni Rustemi para organeve hetimore franceze,, (“Studime historike”, nr. 1964), se kjo nuk është e tërë jeta e Avniut. Ai, me qëllim shmang tërë veprimtarinë e tij politike e atdhetare, për të treguar se është thjesht një i ri të cilit i pëlqen të studiojë për t’u bërë mësues. Dhe këtë bën për t’iu shmangur akuzës që i rëndonte si shpata e Damokleut mbi kokë, sipas së cilës, ai kërcënohej për vrasje me paramendim, dhe të përforcojë pozitat e tezës së mbrojtjes, e cila e ka mbështetur tërë dispozitivin e saj të luftës gjyqësore në figurën e krimit të kryer në kushtet e tronditjes së thellë shirtërore”. (Po aty).
Më pas Avniu i tregon gjyqtarit hetues Dei se në Romë ai ishte anëtar i një shoqate që “merrej vetëm me letërsi”, dhe që “vetëm një herë u mor me politikë”, dhe pikërisht kur protestoi “kundër ambicjeve greke, italiane e serbe në Shqipëri. ”Ka qëlluar, - shton ai, - që në bisedat tona private të flasim për Esat pashën. Të gjithë ne pa përjashtim, e konsideronim si një armik të vendit tonë, por kurrë nuk ishte bërë fjalë për ta vrarë. As unë dhe asnjë nga shokët e mi nuk kishim parashikuar ndonjë mundësi të tillë. Ne të gjithë e dinim se Esat pasha jetonte në Paris, por emri i tij as që është përmendur gjatë bisedave para nisjes sime”. (AQSH, fondi A. Rustemi, dosja nr. 2).

Pra, arsyeja kryesore e ardhjes së Avniut në Paris, sipas dëshmive të tij, është vazhdimi i studimeve pedagogjike dhe përkryerja e frëngjishtes. Hetuesi Dei pandeh se tashmë e ka zënë ngushtë, kur i kujton se ai ka ardhur në Paris kur shkollat tashmë përfundojnë dhe nuk fillojnë në qershor. Dhe ngul këmbë që ai të rrëfejë arsyet e vërteta që natyrish ai i lidh me vrasjen e Esat pashës. ”A nuk është edhe ky një fakt, - vazhdon hetuesi Dei, - se studimet janë vetëm një preteks për udhëtimin tuaj në Paris?”.

Por Avniu përsëri tregohet shumë i matur: ”Kur erdha, nuk u regjistrova në asnjë fakultet, sepse dëshiroja të shihja Parisin e të shëtis për disa ditë. Nga ana tjetër kisha ndërmend të ndjek disa kurse publike, ku nuk është nevoja për regjistrim paraparak. Në Paris njeriu ka mundësi të përfitojë për kohën që kalon në çfarëdo stinë e vitit që të jetë”.

Para këtyre arsyetimeve gjyqtari hetues Dei, nuk di ç’të thotë. Sidoqoftë, ai është shumë këmbëngulës, ndaj vazhdon sulmin me argumente të tjera për ta mposhtur Avniun. Ka në dorë një fakt kompromentues. Shumën e të hollave që iu gjet Avniut pas arrestimit. Nuk janë pak, duke marrë parasysh se edhe ka shpenzuar gjatë dy javëve të qëndrimit para atentatit, edhe pse ka blerë një kostum. Ka shpenzuar për të ngrënë në hotel e për shëtitjet nëpër Paris, por prapëseprapë atij i kanë tepruar goxha para. Ndaj hetuesi përpiqet që shumën e parave ta përdorë si element fajësie.

Por edhe kësaj Avniu i del përpara me zgjuarsi. Ai para se të niset për në Paris, ka kërkuar nga qeveria e Tiranës që, duke u nisur nga vështirësitë e transportit dhe vonesat e postës, bursa t’i jepej për gjashtë muaj njëherësh dhe, kur sërishmi hetuesi Dei nuk bindet, Avniu shton një fakt që ishte shumë vështirë për t’u verifikuar: se një pjesë tjetër të të hollave ia kishte dhënë Fejzoja, i vëllai, i cili qe kthyer nga Amerika në mars të vitit 1920. Avniu ka vajtur në Napoli dhe atje ka takuar të vëllanë, i ka kërkuar ta ndihmojë dhe është e kuptueshme që i vëllai ia ka dhënë atë shumë.