[Psikologu]

Klubet kombetare (1908)
Atdhetaret rilindes, pa marre parasysh pengesat qe nxirrnin xhonturqit, duke e vleresuar gjithnje si detyre kryesore luften per clirimin e Shqiperise nga zgjedha turke, shfrytezuan mundesite legale qe u krijuan pas shpalljes se kushtetutes per te organizuar ne permasa mbareshqiptare levizjen politike-kulturore, per ngritjen e metejshme te ndergjegjes kombetare dhe per bashkimin e popullit. Per kete qellim menjehere pas revolucionit u ngriten klubet kombetare, qe u shtrine ne qytetet e ne fshatrat e vendit dhe ne qendra te tjera te Perandorise ku kishte shqiptare, filloi ngritja e shkollave shqipe, dhenia e mesimit te gjuhes amtare ne shkollat e huaja ne Shqiperi dhe u bene perpjekje per miratimin e perdorimin e nje alfabeti te vetem per gjuhen shqipe.
Me 31 korrik 1908 u themelua klubi "Bashkimi" i Manastirit, me kryetar Fehim Zavalanin qe sapo ishte liruar nga internimi, nenkryetar Gjergj Qiriazin dhe sekretar Naum Nacin. Ishte nder klubet me te medha dhe me te rendesishme, qe luajti nje rol te vecante ne formimin e klubeve te tjera dhe ne zhvillimin e Levizjes Kombetare Shqiptare ne periudhen e regjimit xhonturk. Menjehere pas themelimit te tij, klubi i Manastirit dergoi ne qytetet e tjera te vendit emisaret e vet per te propaganduar idete kombetare te shqiptareve, sic ishin bashkimi i vilajeteve te Shqiperise dhe ruajtja e teresise se saj. Ne shembullin e tij dhe me nismen e atdhetareve, u formuan ne muajt gusht-shtator 1908 klubi i Korces, i Vlores, i Elbasanit, i Shkodres, i Shkupit ("Klubi arsimor shqiptar"), i Kumanoves, i Tetoves, i Beratit, i Selanikut, i Stambollit, i Pogradecit, i Janines, i Filatit. Ne periudhen e mevonshme u ngriten klubet shqiptare ne qytetet dhe ne qendrat e tjera te Shqiperise, ne Tirane, Durres, Gramsh, Gjirokaster, Oher, Struge, Gjilan, Diber, Vuciterne, Tepelene, Delvine, Filat, Follorine, ****elesh, Permet, Pogon, Konice, Negovan, Bellkamen etj. Ne gjithe Shqiperine u ngriten atehere me shume se 40 klube.
Klubet ishin organizata te gjera demokratike, te cilat perfshinin ne gjirin e tyre perfaqesues te shtresave te ndryshme te popullsise. Ne klube merrnin pjese intelektuale, nepunes te aparatit shteteror e mesues shkollash, perfaqesues te borgjezise qytetare, te prodhuesve e te tregtareve te vegjel te qytetit e te fshatit, te bejlereve-cifligare, te oficereve, si edhe te parise te lidhur me sunduesit osmane. Ato bashkonin ne gjirin e tyre te gjitha rrymat politike te levizjes kombetare, si atdhetaret me pikepamje radikale, ashtu edhe te moderuarit, ndersa ne udheheqjen e tyre zoteronin intelektualet e dalluar edhe me pare per veprimtari atdhetare. Klubet nuk kishin nje program te vetem e te perbashket. Por statutet e tyre (si "Kanonizma e ligj'e klubit te shqiptareve ne Manastir", Sofje, 1908; Kanonizma e klubit te "Diturise shqip" ne Korce, 1908; Kanonizma e klubit te Gjirokastres "Drita", 1908; "Rregullore e shoqerise se shqiptareve ne Janine", 1908 etj.), ndonese ishin te vecanta per secilin klub, kishin nje permbajtje te perbashket, qe i afronte klubet si organizata te njejta kombetare. Pothuajse ne te gjitha keto statute kerkohej qe kombi shqiptar te gezonte te gjitha lirite qe garantoheshin nga nje regjim kushtetues, si edhe te drejten e mesimit te gjuhes amtare; vihej si detyre te punohej per bashkimin e kombit shqiptar, per "te ndriturit e tij duke perhapur diturite", per perhapjen e arsimit ne gjuhen shqipe dhe per levrimin e saj, per ngritjen kulturore te popullit duke hapur shkolla, shtypshkronja dhe duke botuar gazeta e libra.
Per te mos u dhene shkas xhonturqve te mbyllnin klubet qe vepronin ne menyre legale, atdhetaret theksonin se, duke punuar per interesat e vecante te kombit shqiptar, ata do te vepronin gjithashtu ne pajtim me "qellimet e larta" te Komitetit "Bashkim e Perparim". Ky qendrim u perfshi ne shume nga statutet e tyre, ndersa pothuajse ne te gjitha ato thuhej se klubet "nuk do te perziheshin ne ceshtjet politike". Ne te vertete, shumica e klubeve mori pjese aktive ne tere jeten politike te vendit dhe mbrojti me vendosmeri interesat kombetare te popullit shqiptar.
Klubet gezonin perkrahjen e popullit qe i quante ato si organet e veta ne luften per permbushjen e aspiratave kombetare. Ne mjaft raste popullsia njihte me shume autoritetin e klubeve, sesa ate te administrates osmane.
Ne periudhen e pare pas revolucionit xhonturqit nuk guxuan te dilnin haptazi kunder klubeve, madje u detyruan per nje kohe "te pajtoheshin" me zhvillimin e levizjes kulturore-arsimore shqiptare. Ne kete qendrim te Komitetit "Bashkim e Perparim" ndikuan faktore te tille politike, si gjendja e ndere ne Shqiperi pas shpalljes se kushtetutes, roli i madh qe luajten shqiptaret ne Revolucionin e korrikut te vitit 1908 dhe fakti qe turqit e rinj nuk e kishin stabilizuar ende diktaturen e tyre ushtarake. Nderkaq, turqit e rinj shtypen me rreptesi cdo prirje te levizjes shqiptare per autonomine a per pavaresine e Shqiperise, qe nuk munguan te shfaqeshin edhe ne keto kushte, ndersa ne ato raste, kur gjeten mbeshtetjen e forcave turkomane vendase, ata u munduan te pengonin formimin e klubeve shqiptare. Keshtu, themelimi i klubit "Bashkimi" ne Elbasan u arrit pas nje konflikti ndermjet atdhetareve shqiptare e xhonturqve, qe perkraheshin nga elementet turkomane. Ne Tirane e ne Durres xhonturqit, duke pasur perkrahjen e disa klerikeve fanatike dhe te elementeve konservatore turkomane, penguan per nje kohe themelimin e klubeve shqiptare, qe u arrit pas qendreses se vendosur te popullit kunder klubit te oficereve dhe komiteteve xhonturke te ketyre qyteteve. Ngritja e klubit "Laberia" ne Vlore u arrit gjithashtu pasi u kapercyen pengesat qe nxoren xhonturqit dhe paria turkomane e ketij qyteti. Ne Shkoder ne vjeshten e vitit 1908 xhonturqit, te mbeshtetur edhe ne ulemate e ne disa hoxhallare fanatike e turkomane, shperndane per nje kohe klubin e ketij qyteti dhe kundershtuan te gjitha kerkesat per ngritjen e shoqerive kulturore shqiptare. Ketu Komiteti "Bashkim e Perparim" dhe ushtaraket xhonturq arrestuan me 26 gusht 1908 atdhetarin Dervish Hima, qe sapo ishte kthyer ne Shkoder nga internimi, per shkak se kundershtoi propaganden xhonturke, qe i shpallte shqiptaret "osmanllinj" dhe mbrojti idene e nje Shqiperie te lire e te pavarur.
Nderkaq turqit e rinj, qysh ne fillim, duke u mbeshtetur ne elementet e moderuar, si edhe ne ata turkomane, si Arif Hiqmeti (nenkryetar i klubit te Selanikut) me shoke, arriten te ushtronin nje ndikim te fuqishem ne dy nga klubet me te rendesishme shqiptare, ne ate te Stambollit e te Selanikut, dhe u perpoqen qe me anen e tyre te vinin nen kontrollin e vet te gjitha klubet, si dhe vete levizjen kombetare. Por shumica e atdhetareve shqiptare nuk ra pre e kesaj veprimtarie, i denoi keto orvatje te xhonturqve dhe nuk u pajtua me ata shqiptare qe bashkepunuan me ta. Kesaj periudhe i perket pamfleti i Andon Z. cajupit "Klubi i Selanikut", ne te cilin fshikullohet rende bashkepunimi i drejtuesve te ketij klubi me xhonturqit.
Si levizja kombetare, ashtu edhe klubet nuk e humben karakterin e vet luftarak e te pavarur. Te ndodhur nen vezhgimin e vazhdueshem te autoriteteve osmane, klubet e kishin gjithnje me te veshtire te zhvillonin legalisht e haptazi veprimtarine e tyre politike-kombetare. Per kete arsye prane tyre u krijuan komitete te fshehta, te cilat merreshin me propaganden kunderosmane dhe me organizimin e luftes per autonomine e vendit.
Nga komitetet e para te fshehta ishte ai qe u themelua ne Vlore ne fund te gushtit 1908, si organ drejtues i "Lidhjes kombetare per perkrahjen e shkollave shqipe". Ky komitet, i perbere kryesisht nga ushtarake, propagandonte "idete e pavaresise" dhe kishte si qellim te pare organizimin e "nje aksioni energjik per formimin e nje Shqiperie autonome". Per kete arsye ai u shpernda me ashpersine me te madhe nga xhonturqit. Nje komitet i tille i fshehte u formua ne vjeshten e vitit 1908 prane klubit "Bashkimi" te Manastirit. Ky klub dergoi njerez per themelimin e komiteteve te fshehta ne qytetet e vilajeteve te Manastirit e te Kosoves. Ne nentor te vitit 1908 komitetet e fshehta vepronin ne Korce, ne Kolonje e ne fshatrat perreth, ne Follorine, ne Kozhane, ne Selfixhe, ne te gjitha qytetet e vilajetit te Janines, ne Gjakove, ne Shkup dhe ne qendrat e tjera te vilajetit te Kosoves. Me 7 dhjetor te vitit 1908 konsulli austriak ne Manastir njoftonte Vjenen se "komitete te tilla te fshehta qene ngritur tanime ne cdo qytet dhe fshat te Shqiperise". Me nismen e veprimtarit te njohur te levizjes kombetare Themistokli Germenji, Komiteti i fshehte i klubit te Manastirit vendosi lidhje me komitetet e fshehta maqedone dhe bashkepunoi me to per te siguruar arme.