[Psikologu]

Turqia: dilema e patriotëve

Nga ky dilem i tmerr-shëm rridhnin edhe hezitimet e patriotëve: e shihnin se rrëzimi i Tyrqisë mund të sillte me vete fatkeqësinë e Shqipërisë, copëtimin e tokës arbënore. Dhe në mes të dy udhëve preferohesh-të paktën në teori-shtegu i parë: pak durim akoma që të forcohet ndërgjegja të marrë fuqi i rilinduri, të fitohet një e drejtë përpara opinionit të përbotshëm. Qe një mënyrë punimi për të fituar qind për qind, të mos lozim fatin e kombit me një zar. Regjimi që u proklamua me aq bujë në korrik të motit 1908 e pruri çështjen shqiptare në një shkallë më akute, e bëri më të gjallë problemin e kombit tonë: a duhesh një luftë e çelur kundër dominatorit të huaj, një shkëputje e krejtë, pa le të dalë ku të dalë, apo një përpjekje e brendshme për një fuqi intrenseke, për koherencën e molekulave që i quajmë individë dhe njerëz? Pyetja qe e tmerrshme: alternativa e parë kishte tërheqjen e aventurës, e një luftimi të rreptë ashtu si e ka dashur arbëreshi. Vepra e dytë ishte mbase më pjellore, por edhe më e rëndë; pemët e saj do të ishin më të durueshme, por edhe lypte një bashkëpunim, makar për ca kohë me autoritetet e njohura, një farë paqe, bese provizore, kurse mënyra e parë parashihte një kolaborim me ballkanikët, me ata që lakmonin truallin dhe gjakun arbëror. E para donte kohë, vullnet, organizim, disiplinë, edukatë kombiare, një patriotizmë inteligjent, një politikë të matur fuqi mbi veten tonë. E dyta lypte bujë dhe zhurmë. Tek gjendeshim ndërmjet dy udhëve, tek përpiqeshim herë me veten tonë, herë me sjelljet verbërore dhe fanatike të Tyrqve të Rinj, herë me pritat e ngrehura prej fqinjëve, kërcëllima e luftës ballkanike i dha zjarrin barutit. Lufta po ngjante bash me një sukses, qoftë dhe i pjesshëm, ishte fituar mbi Tyrqinë, kur qeveria e Stambollit po ulesh përpara kërkesave nacionale të shqiptarëve. Edhe lufta ballkanike kërciste për të ndaluar këtë realizim të rivendikimeve të Shqipërisë. Në atë zjarr, si edhe kurdoherë që flakëron shtëpia, duhesh të shpëtonim ç'të ishte e mundur, Indipendenca jonë na gjente përpara një faktori të vetëm, një ndalim që kishte zënë vendin e të treve të mëparshëm: tani më s'bëhesh fjalë as për dominatorin e Bosforit që nuk përfaqësohesh prej ndonjë fuqie, as edhe prej veprës së brendshme të shqiptarëve, të cilët rreziku i beftë po i bashkonte në një të vetëm aspiratë: shpëtimi në indipendencë.