[rilinda]

Prof. Dhimitër Shuteriqi
"Lajmi i një zbulimi mëse të madh për kulturën shqipe"
Disa herë në këtë vit , dr. Musa Ahmeti, nga Kosova, ka dhënë lajmin e përmbirrallë dhe të përmbigëzueshëm se ka zbuluar në arkivat e Vatikanit një dorëshkrim shqip të vitit 1210. Vepra është e firmuar më 9 mars të atij viti nga një Teodor Shkodrani. Ajo ka 208 fletë të formatit 28 me 39.5 cm, pra mund të jetë edhe më e vëllimshme se "Meshari" i Gjon Buzukut i vitit 1555. Ky libër i parë që njohim shqip ka bërë të pohohet se, me gjuhën e tij të punuar, shqipja tregon se ka qenë lëvruar kohë më parë. Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit është 345 vjet më i moçëm se libri i Buzukut. Ca më shumë ai është 74 vjet më i moçëm se lajmi i parë që ka qenë dhënë mbi ekzistencën e gjuhës së shqiptarëve, si gjuhë më vete. Emri i Teodor Shkodranit, i vitit 1210, është i njohur sado rrallë tek ne, se shkruante në periudhën kur ai bënte dhe punën për shqipen, si një autor i ditshëm. Aty nga vitet '30, Faik Konica nisi të shkruante një vepër anglisht mbi Shqipërinë "kopsht shkëmb" (rockengard) i Ballkanit, vepër që mbeti e pakryer dhe që u botua pas Luftës së Dytë Botërore nga miqtë e tij në SHBA. Duke u mbështetur tek dëshmia latinishte e francezit Gulielm Adami, njohur zakonisht si "Brocardus Monacus", Konica që u mor shpesh me të kaluarën e shkrimit të shqipes dhe të letërsisë shqiptare, në veprën e tij postume, bëri supozimin se shqipja që, sipas dëshmisë së përmendur, ka libra të sajat më 1332-në, shkruar me alfabetin latin, duhet të jetë shkruar, p.sh., e pakta që nga viti 1272, kur Karli I Anzhu i Napolit e shpalli veten "Rex Albaniae", por edhe më herët, ndoshta që nga fundi i shek.XI e gjer në fund të shek. XII, kur normandët zbritën në Shqipëri për të sulmuar bizantinët që mbanin vendin. Ne, duke u mbështetur në latinistë të zotë, si prof. Sotir Papakristo dhe Stefan Prifti, kemi pranuar se shqipja kishte qenë shkruar e pakta që nga shekulli XIII( në historinë e letërsisë shqipe" për shkollat e mesme, që u botua me 1955-n). Më tej kemi supozuar se periudha e shtetit të parë të Arbrit, ajo e viteve 1190-1216, mund të ishte koha e fillimeve të shkrimit të shqipes. Është një çast nga më të rëndësishmit e jetës së hershme të popullit tonë. , kur katolicizmi dhe ortodoksia ishin në ndeshje të ashpër me herezinë, që kishte pushtuar Ballkanin dhe Shqipërinë vetë dhe një pjesë të mirë të Perëndimit, që nga brigjet e Atlantikut në Francë dhe që e luftonte papa Inocent III. Ky papë u mor vesh edhe me Arkondin Dhimitër, që ishte në krye të Arbrit, pas vitit 1208, për t'i dërguar këtij një prelat nga Durrësi, që të përforcohej feja në Arbër. Por Dhimitri guxoi të prishet me papën. Tani, zbulimi më i madh i dr. Ahmetit, na bën të themi, bashkë me Konicën, se shqipja ka nisur të shkruhet edhe përpara vitit 1210, posa këtë vit një Teodor Shkodrani na ka lënë një vepër në gjuhën shqipe, në të cilën ai merret me çështje të teologjisë, filozofisë dhe historisë. ( Me sa duket, me kronikën e qyteteve shqiptare të kohës). Aleks Buda i kërkonte origjinat e shtetit shqiptar që nga mesi i shekullit XI, kur njihet me emër një zot i një qyteti alban në Shqipëri të Veriut, si dhe emri i peshkopit të peshkopatës, që e ka qendrën në atë qytet. Për t'iu vënë punës së kërkimit të ndonjë dokumenti shqip me rëndësi, dr.Ahmeti u nis nga botimi i Eqerem Çabejt, të cilit arbëreshi i Italisë, Nilo Borxhja, që është marrë me kërkimin dhe botimin e fragmenteve të moçme të shqipes së shkruar, i kishte thënë filologut tonë të madh se kishte rënë në gjurmë të një vepre shqip përpara Buzukut. Dr. Musa Ahmeti, si edhe Çabej e të tjerë, ka pasur parasysh dëshminë e Adamit, të vitit 1332. Dhe, me durim shumë të madh e me guxim, i është vënë punës për të zbuluar diçka me rëndësi të madhe përpara librit shqip të vitit 1555, duke korrur një sukses që nuk ka çmim dhe që e nderon fort. Dorëshkrimin e Teodor Shkodranit të vitit 1210 ai e gjeti në arkivin e Vatikanit, ku nuk ishte sinjalizuar në mënyrë të mjaftueshme apo evidente. Nuk ka lajm më të gëzueshëm që na jep, nuk ka nder më të madh që ai i bën kulturës në gjuhën shqipe. I lumtë! Bota shqiptare pret me ankth që ai të botojë veprën shkodrane që, për së shpejti, pasi ka punuar për ta gatitur për shtyp që nga viti 1998, kur pati fatin e bardhë ta zbulonte.

Prof. Nasho Jorgaqi
"Të besojmë se dorëshkrimi nuk është mistifikim"
Duam të besojmë se emri i Teodor Shkodranit dhe dorëshkrimit të tij që kanë hyrë këto ditë në qarkullim mediatik, ndonëse ende janë larg shqyrtimit dhe gjykimit shkencor, të mos jenë mistifikime, por një realitet i gjallë dhe i prekshëm. Kush është interesuar për historinë e shqipes së shkruar, e ka pritur një zbulim të tillë, sado jo të këtyre përmasave. Më optimistët e kanë konsideruar vetëm çështje kohe. Hamendjet dhe gjurmimet periferike të F.Konicës, N.Joklit, M.Shuflajt, , por edhe të Dh.Shuteriqit, E.Çabejt, a ndonjë tjetri kanë qenë sinjale shprese dhe besimi për brezat e rinj të hulumtuesve dhe të studiuesve. Ata të çonin te mendimi se shqipja duhej të jetë shkruar përtej shek. XV, në periudhën paraturke. Zbulimi i dorëshkrimit të Teodor Shkodranit, i vitit 1210, me sa duket, jo vetëm e vërteton dhe e konkretizon, por edhe tejkalon çdolloj parashikimi. I shtyn kufijtë kohorë të shqipes së shkruar, jo me dekada, por me shekuj, plot 345 vite më përtej. Dhe në këtë rast është fjala jo për një dokument të çfarëdoshëm, por për një vepër të plotë e solide prej qindra faqesh. Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit, nga të gjitha pikëpamjet që t'i qasesh, paraqet interes të jashtëzakonshëm. Mjafton të mendosh se gjuha jonë amtare del e shkruar, hë për hë, qysh nga fundi i mesjetës. Kjo lashtësi e re e shqipes së shkruar sjell doemos përmasa dhe motive serioze për një konceptim dhe ridimensionim të vlerave të letërsisë shqipe e sidomos të letërsisë së vjetër. Një vepër si kjo, e fillimit të shekullit XIII, na bën paraprakisht të shprehemi se, në kushtet kur latinishtja kish prioritetin gati absolut, si gjuhë kulture, gjuha shqipe merrte këtë funksion në raste të caktuara për bartësit dhe përdoruesit e saj. Sepse, siç dihet, gjuha shqipe, si të gjitha gjuhët popullore, përfshi dhe italishten në mesjetë e deri vonë, kryente funksione thjesht komunikimi dhe përdorimi privat. Por, ndërkaq, në gjuhët popullore është lëvruar edhe një letërsi e tërë fetare didaktike, diturake, historike, etj., të cilën e dëshmon më së miri letërsia italiane e mesjetës. Në gjuhën amtare, siç e dëshmon dorëshkrimi i T.Shkodranit, kanë shkruar vepra fetare-diturake edhe autorë shqiptarë. Kuvendet katolike të Shqipërisë së Veriut, me qendër Shkodrën, ishin vatra të kësaj veprimtarie kulturore. Pikërisht në shekullin e XIII, në këto kuvende kishin filluar të punonin priftërinj të urdhrave benediktine dhe françeskanë. Një nga këta, mesa duket ka qenë edhe Teodor Shkodrani. Vepra e tij e zbuluar është bashkëmoshatare e veprave që shkruheshin aso kohe në Itali në gjuhën popullore. Nga më përfaqësuesit paraqitet "Cronica" e Salimben Adamit (1221-1287). Jemi në mbarim të mesjetës dhe në fillim të kohës së re, një shekull përpara se të shfaqej Dante Aligeri. Madje Teodor Shkodrani e kryen veprën e tij, më 1210-n, plot një shekull më parë se Dantja të mbaronte Purgatorin (1310). Lënda e dorëshkrimit të T.Shkodranit, me një përmbajtje teologjike, filozofike dhe historike, ashtu siç na dëshmon zbuluesi është një tregues tjetër i rëndësishëm që paraqet vepra. Ajo na bën të mendojmë se vetëm një gjuhë e lëvruar, e aftë dhe e pasur, mund të trajtonte dhe të pasqyronte tema dhe argumente aq abstrakte. Me sa duket, dorëshkrimi i Teodor Shkodranit vjen të na e vërtetojë këtë realitet të gëzueshëm. Më aftësi të tilla pasqyruese e trajtuese, gjuha shqipe vihet në një plan dhe nivel evropian. Duam të besojmë se jemi para një feste të kulturës shqiptare. Po bëhemi dëshmitarë të një momenti historik, kur nga thellësitë e shekujve të mesjetës po del në dritë një nga majat e ajsbergut të qytetërimit tonë të lashtë.