[Psikologu]

Aurel Plasari: Enver Hoxha,
shkrimtari më i madh i realizmit socialist

Gjatë këtyre viteve nga Shqipëria janë larguan dhe po largohen shumë intelektualë. Si e komentoni ju këtë?
Gjuha e artit, piktura, skulptura, muzika, interpretimi, pianoja, violina, kantoja, do të pranojmë se janë gjuhë universale. Me të vërtetë shpesh kur i gjykojmë, i vlerësojmë, u japim dhe nga një ngarkesë kombëtare, por këto janë gjuhë universale. Jam i bindur se po të shkojmë në një ekspozitë ndërkombëtare në Milano, apo në Bienalen e Venecias, ne nuk do të zbulojmë dot se në ç’përkatësi kombëtare janë veprat e ekspozuara aty, sepse gjuha e këtyre arteve universale dhe nga kufijtë e një shteti në një shtet tjetër, kontributi nga një shoqëri në një tjetër është shumë i lehtë dhe shumë komod dhe duhet ta trajtojmë si diçka të natyrshme. Por a mund të dallojmë diçka tjetër në këto vepra të ekspozuara, rrymat, shkollat, prirjet, etj, këto janë klasifikime. Ndryshe ndodh me letërsinë, e cila dimensionin kombëtar e ka shumë të theksuar sepse lidhet me gjuhën, pavarësisht nga kjo, letërsia edhe dimensionin tjetër, atë ndërkombëtar. Kështu, p.sh. Kadareja mund të lexohet e të kuptohet shumë mirë edhe në frëngjisht a në ndonjë gjuhë tjetër. Në raste të tjera do të thoja se ky është një komunikim i natyrshëm, se s’ka asgjë për t’u shqetësuar. Që Shqipëria ka rrjedhje të trurit, ikje të intelektualëve, është një gjë e verifikuar. Por, të mos harrojmë se procesi është i dyanshëm. Të mos harrojmë se në botë ka metropole që thithin tru dhe ky fenomen është shumë i përhahur sidomos me intelektualë të vendeve të Evropës Lindore. Mijëra katedra universitare të SHBA-së janë të mbushura me tru të marrë nga Evropa Lindore. Kjo në të gjitha fushat, por më e theksuar është në fushën e kimisë, të shkencave të natyrës, por varet edhe nga shkolla ku është përgatitur ky intelektual, nga tradita e vendeve nga vijnë, etj. Kjo ndodh edhe në art dhe unë nuk e di dr ç’vend zënë shqiptarët. Pra, këtë ikje ta quajmë si një proces të stërmadh të globalizimit, të cilit nuk i shpëton dot. Në këtë rast ne na mbetet të mendojmë se ç’mund të bëjmë ne shqiptarët, jo për t’i shpëtuar këtij procesi, sepse nuk i shpëtojnë francezët, gjermanët, italianët, por ç’masa mund të merrnin që të kishim tru edhe për të eksportuar edhe për të mbajtur për vete. Kjo gjë ndodh edhe në Shqipëri. Unë mund t’ju siguroj se prej disa vitesh vërtet punoj, shkruaj në shtypin tonë, por shkruaj në disa organe të huaja dhe kontribuoj në disa forume dhe konferenca. Ju siguroj se nëse tani po punoj për një libër shqip, në të njëjtin kohë mbaroj një libër tjetër në gjuhë të huaj në marrëveshje me një shtëpi botuese. Këto procese duhet t’i quajmë normale dhe në fund të fundit, i bëjnë mirë kulturës shqiptare dhe integrimit të saj me pjesën tjetër të kulturës botërore. Gjithmonë është rreziku i shfaqjes së aspekteve të caktuara që të nxjerrin në skaj, për të cilat duhet të mendojmë të gjithë. Këto i zgjidhin partitë, OJQ-të, shkollimi, kulturimi në nivelet gjithnjë e më të ulta dhe shumë mjete të tjera.
A është e përgatitur shkolla shqiptare për këto procese?
Shkolla shqiptare është instanca me mangësi e të meta më të mëdha në jetën kulturore shqiptare. Në veçanti mund ta them këtë për shkollën e nivelit të lartë, të cilën besoj se e njoh pak më mirë, ia di realitetin dhe faktet e fshehta dhe për rigjenerimin e kësaj shkolle shpresën e mbështes në alternativat universitare europiane, të filialeve të degëve të universiteteve të themeluara nga e para, ashtu siç ka ndodhur në shumicën e vendeve të Europës Lindore. Vetëm një depërtim i tillë i strukturave europiane në Shqipëri do të ndihmojë shumë në përgatitjen e brezave.
Në ç’nivel është letërsia e sotme shqipe?
Unë nuk lexoj shumë nga ajo që krijohet sot në letërsinë shqipe. E pranoj, lexoj mesatarisht dhe kur kam pasur rastin të jem në juri kombëtare e kam shfrytëzuar këtë edhe për të lexuar sa më shumë gjëra, të cilat edhe nuk mund të mos i kisha lexuar. Mund të them se për shijet e mia lexoj më tepër poezi shqipe, më pak prozë, e shumë më pak ese. Përpiqem të ndjek edhe kritikën dhe studimet letrare me një interes profesional, gjë që lidhen edhe me profesionin tim. Ky është qëndrimi im, ose pozicioni im si konsumator ndaj kësaj letërsie.
Tek “Fishta i dashuruar” keni një gjuhë të veçantë. Si e shihni sot këtë?
Sot e mendoj pak ndryshe. Në rast se do ta ribotoja atë libër, do të doja të ndërhyja pak sa në gjuhë. Librin e kam shkruar kur isha jashtë atdheut për një periudhë relativisht të gjatë, kur doja të flisja pak shqip e të shkruaja e të lexoja shumë në atë gjuhë. Kam dyshim për gjuhën e atij libri. Mendoj se shqipja ime në atë libër ka filluar të vuajë. Dyshimi im shkon deri në atë shkallë saqë unë po të kisha vazhduar të jetoja në atë mjedis të tillë, ndoshta shqipja do të ish rrezikuar dhe do të kishte pësuar shumë.
Cilat janë mendimet tuaja për letërsinë e realizmit socialist dhe a do të ishit ju një nga studiuesit e kësaj letërsie për t’i nxjerrë vlerat?
Ky është një degjenerim që është futur në Shqipëri nga shkrimtari më i madh i realizmit socialist, Enver Hoxha dhe nga dy tre shkrimtarë të shquar që vinin pas tij. Në asnjë lloj letërsie të botës nuk bëhen klasifikime të tilla, ky është një klasifikim inekzistent, politik, ushtarak. Ka pasur raste që u bëhej edhe të huajve kjo pyetje. P.sh., në Francë pyetej kush ka qenë më i madh Balzaku apo Hygoi? Kjo pyetje ka qenë një skandal se si mund të flasësh në letërsi për të tilla gjëra?! Në traditën e realizmit socialist ka pasur skema të tilla të hipjes në kurriz të të tjerëve, të shkrimtarëve. Mund të kemi pasur edhe raste të dhimbshme kriminale, kur në kurrizin e një shkrimtari të dalloheshin thundrat e shkrimtarit tjetër. Por unë shpresoj se kemi shpëtuar nga këto përfytyrime e koncepte. Shkrimtarët asnjëherë nuk shkruajnë e nuk bëjnë letërsi për t’i hipur përsipër njëri-tjetrit, për të zëvendësuar njëri-tjetrin. Shkrimtarët janë gjithmonë në një funksion komplementarë të njëri-tjetrit. Dhe është fat për letërsinë që realizohet nëpërmjet këtij komplementariteti të ndërsjelltë, ndryshe do të ishte mjerim i madh edhe për letërsinë shqipe. Këtë e them hapur edhe për ata individë, brenda ose jashtë Shqipërisë, që përpiqen ta reduktojnë letërsinë tek një shkrimtar i vetëm, cilido qoftë ai, që nga Aurel Plasari. Ata nuk e duan letërsinë shqiptare. Përsa i përket ekspozitës së realizmit socialist, unë jam i çliruar pasi nuk e kam parë. E kam njohur realizmin socialist dhe nuk më merr malli, që në çfarëdolloj formash, të shkoj e të takohem me të. Nuk e përjashtoj që në Shqipëri të ketë njerëz që duan të takohen me të.
Bisedoi: Gilmana Bushati

Aurel Plasari