[Guri i madh]

"Oh! c'e zeza, o bijt e mi /
Sa keq jem tue punue/
Lenie ma, ket zakon t'zi/
Gjaqet vine me i harrue/"

Luigj Gurakuqi - Kel Marubi - Mati Logoreci
Gurakuqi ka pase nje angazhim teper serioz dhe shume te gjate per problemet e gjuhesise. Qe ne fillim ai iu permbajt tezes, sa patriotike aq edhe shkencore, se gjuha eshte shenja me e pare e kombit, kushti themelor per ekzistencen e tij dhe mjeti me i mire per bashkimin kombetar. Sipas Gurakuqit gjuha dhe kombi jane nje trup e nje shpirt, jane mishi e gjaku i trupit, se gjuha dhe kombesia e jone nuk mund te rrojne pa njera -tjetren .
Gurakuqi eshte nje nder personalitetet kryesore qe luftoi per njesimin e alfabetit. Edhe ne kete problem ai u udhehoq nga parudha nje komb, nje gjuhe, dhe nje alfabet. Gurakuqi ka qene figure qendrore e Kongresit te Manastirit dhe e Komisise Letrare te Shkodres.
Ai ka merita te shquara ne zhvillimin e gjuhes letrare shqipe, ne perpunimin e gjuhes letrare dhe ne njesimin e shqipes se shkruar, ne stabilizimin e drejtshkrimit, ne pasurimin e fjalorit, ne ceshtjet e leksikologjise, terminologjise e te gramatologjise.
Gurakuqi pati meriten dhe fatin qe udhehoqi drejtperdrejte luften per krijimin e shkolles kombetare shqiptare dhe te sistemit tone arsimor. Nen drejtimin e tij u hodhen themelet e para te sistemit arsimor fillor shteteror ne Shqiperi. U krijua pervoja e pare e ngritjes se administrates arsimore shqiptare, u hartuan dokumentat e para shkollore, u ngrit nje sistem i tere i pergatitjes dhe i kualifikimit te mesuesve.
Gurakuqi ka meriten se percaktoi drejt e qarte, me shume se cdo paraardhes, konceptin mbi shkollen kombetare shqiptare, permbajtjen, karakterin dhe parimet e ndertimit te saj. Ai kerkonte qe gjithe fryma dhe permbajtja e shkolles te ishte ne funksion te qellimeve dhe idealeve kombetare.
Gurakuqi eshte tekstologu me i shquar shqiptar i fillimit te shekullit tone. Ai i dha shkolles shqipe, si autor e bashkautor, 8 tekste mesimore me nje vellim prej 738 faqesh.
Edhe pas vitit 1920 kur ai nuk eshte me ne krye te zhvillimeve arsimore te vendit, ai shfaqet si personaliteti politik qe u angazhua me shume se kushdo tjeter, ne trajtimin e problemeve te shkolles dhe te reformave qe duheshin bere. Arsimi vazhdoi te mbetet, sic e thote vete ai, dega me e dashur e zemres se tij. Ai parashtroi ne parlamentin shqiptar ide dhe mendime shume interesante per politiken arsimore dhe rrugen qe duhet te ndiqte shkolla shqiptare. Gurakuqi kishte nje vizion te qarte per rolin e shkolles ne nje shoqeri moderne, per lirine dhe te drejtat themelore te individit ne fushen e arsimit dhe kerkoi zhvillimin mbi baza ligjore, shkencore e pedagogjike te shkolles shqiptare.
Gurakuqi i ka kushtuar shume kujdes problemit te fese dhe te marredhenieve ne mes shqiptareve me besime te ndryshme fetare, vendosjes se unitetit ne mes tyre dhe te sigurimit te mirekuptimit e te tolerances nderfetare.
Pa realizimin e kesaj, ne kushtet e perberjes fetare te popullsise, do te ishte e pamundur te arrihej synimi i madh: sigurimi i unitetit kombetar si faktor i dores se pare per liri e pavaresi.
L.Gurakuqi ka demaskuar perpjekjet e armiqve te Shqiperise per ta perdorur fene si mjet te percarjes se popullit tone. Per kete arsye, ne shtatorin e 1912, ai porosiste si "Une po ju tham se nevoje e madhe asht te pajtoni muhamedane me te krishtere. Duhet t'a marrim vesht te gjithe se jemi ne rrezik te madh e mund te hupim per jete te jetes".
Ai kishte besim te patundur ne bashkimin e shqiptareve dhe ne mirekuptimin fetar te tyre se, shqiptaret, historikisht, me gjithe dallimet fetare, gjithnje kane qene te nje mendjeje ne shprehjen e dashurise se pafund ndaj atdheut te vet.
Ishte kjo ide, shkruante Gurakuqi, qe i beri muhamedanet atdhetare pavaresisht nga lidhja e besimit me shtetin sundues turk, qe te kerkonin shkeputjen e Shqiperise nga Turqia. Po kjo ide, vazhdon ai, beri qe edhe te krishteret, ndonese e dinin se ne Shqiperine e lire qe enderronin, do te kishte nje shumice muhamedane teper te madhe, nuk e moren aspak parasysh nje fakt te tille dhe pasojat e tij.
I pyetur nese ai vete kishte besim se mund te bashkohen toske e gege, myslimane e te krishtere, Gurakuqi iu pergjegj se "Po mos t'a kishe kete bindje, do t'u niseshe me vaporrin ma te pare perjashta, per te mos u kthyer ma kurre ne Shqipni".
Qe ne mbledhjen e pare te Kongresit te Durresit, me 1919, L.Gurakuqi "asht kunder qe ne nje mbledhje kombetare te permenden fjalet toske e gege dhe te krishtere e mysliman", kerkon qe fjale te tilla te jene te ndaluara dhe shton se " .... ceshtja e lirise dhe e nderimit te feve ne Shqipni duhet te zgjidhet mbas formules: "Feja e lire ne shtet te lire".
Keto ide e mendime L.Gurakuqi i shtjelloi hollesisht ne diskutime ne parlamentin shqiptar dhe, posacerisht ne artikullin "Bazat e bashkepunimit ndermjet shqiptarevet muhamedane e te krishtere".
Ai eshte kategorikisht kunder atyre qe mendonin se per te larguar konfliktet fetare qe mund te lindnin, duhet, me te bute e me te fort, te shuhen besimet fetare ne Shqiperi.
Ai eshte qe te ndiqet nje rruge tjeter. Per kete L.Gurakuqi percakton parimet baze ku duhen mbeshtetur marredheniet e mirekuptimit dhe te bashkepunimit ne mes myslimaneve e te krishtereve parime keto qe mbeten aktuale edhe sot e kesaj dite. Ne aspektin kombetar, duhet te zbatohen parimet qe kane kaluar provat e zjarrit te historise: njesia e atdheut, bashkimi i kombesise, lidhjet e gjakut e te gjuhes. Ne aspektin e drejteperdrejte fetar: besime te lira ne nje shtet te lire, garantimi me ligj i barazise ne trajtimin e fese, mostrazim i shtetit ne ceshtjet fetare, nderim i njeri-tjetrit per besimin e shoqi-shoqit.
Personaliteti i L.Gurakuqit spikat edhe ne fushen e diplomacise. Ai qe perfaqesues i Shqiperise ne ballafaqimet diplomatike ne qendrat me te medha te politikes europiane: ne Londer, ne Rome e ne Vjene, ne Paris dhe ne Gjeneve. Keshtu, ne Londer, me 1913 me Ismail Qemalin dhe Isa Buletinin; ne Konferencen e Paqes ne Paris, me 1919, me delegacionin e Qeverise se Durresit apo ne Gjeneve, me 1924, ne Lidhjen e Kombeve me Fan Nolin.
Gjate jetes se tij ai pati takime me dhjetera politikane e burra shtetesh ne mbrojtje te ceshtjes kombetare e te fateve te Shqiperise. Kudo dinjitoz. Meritat e tij ne kete fushe ia kane njohur pa hezitim pjesemarresit e ketyre ballafaqimeve.
Gjergj Fishta, nder shkaqet qe delegacioni shqiptar nuk arriti te paraqese e te mbroje si duhet problemin shqiptar ne Konferencen e Paqes ne Paris, rradhiti edhe inferioritetin e perfaqesuesve tane te cilet nuk mund te perballonin ballafaqimet me profesoret, doktoret e diplomatet sllave dhe greke.
Pasi pranon se edhe ai vete, sa here ka marre pjese ne bisedimet me delegacionet e huaja: ".... te them te verteten se me asht dashur te skuqesha per inferioritetin tim", shkruan se: "Asht e kot te genjehemi. Nese perjashtohet Gurakuqi qi vetem ai ka nje kulture te pershtatshme, ka nje atdhetari te shendoshe dhe nje njohuri te gjere per njerezit dhe per sendet e Shqiperise, asnje nga anetaret e qeverise, qofte te saje se meparshmes, qofte te se tanishmes, nuk mund te thote se e paraqet denjesisht Shqiperine dhe te mbroje sic duhet interesat e saje".
Gurakuqi eshte kritikuar nga biografet per nje fare mbivleresimi te Fuqive te Medha ne percaktimin e fateve te Shqiperise, per nje besim te tepruar tek faktori i jashtem e politika nderkombetare. Mendojme se me te padrejte.
Ai nuk ishte nje politikan e diplomat i kallepeve dogmatike qe t'i binte murit me krye, se vetem me "forcat tona" do te zgjidheshin problemet aq te nderlikuara politike te Shqiperise.
E vogel, pa forcen e duhur ekonomike e ushtarake, e rrethuar nga fuqi shoviniste qe, ne cdo cast, ishin gati t'i kepusnin koken; vend i vogel ku perplaseshin interesa te medha te te tjereve, shume here me te fuqishem e me "mjeshterore" ne perdorimin e mjeteve te politikes, te dhunes e te dredhive, Shqiperia nuk mund te cante me parimin "me forcat tona". Domosdo duhej gjetur "e mesmja" per te fituar "cfare te mundnim" dhe per te mos humbur gjithcka qe, mundesisht te plotesoheshin deri ku te mundnim interesat kombetare por edhe te mos ndersenim te tjeret kunder Shqiperise, kur nuk ishim te zot t'i perballonim.
"Diplomacia e vertete - shkruante Gurakuqi - mbeshtetet mbi udhen e mesme, te cilen e gjejne vetem ata qe, tue mbajtun te patundun parimet, dijne me pajtue te drejtat e nevojat e atdheut te vet, ne kushtet e politikes se pergjithshme".
Keshtu qe vija e mesme ne politike e ne diplomaci nuk e coi L.Gurakuqin as ne qendrime servile e as ne iluzione. Megjithese e kishte te qarte rolin e faktorit te jashtem, ai mbeti teper i zhgenjyer nga qendrimi i Fuqive te Medha ndaj fateve te Shqiperise dhe zgjidhjes se problemit kombetar. Ai mban nje qendrim teper te ashper ndaj forumeve nderkombetare qe u moren me problemet e Shqiperise, e kishte te qarte se vetem gjemimi i topave tone mund te arrije me shpejt ne veshet e shurdhuar te Europes ndaj zerit te shqiptareve qe nuk pushojne s'kerkuari drejtesi.