Shiko Postimin Tek
Vjetėr 12-12-11, 20:21   #2
petrol
 
Anėtarėsuar: 12-12-11
Postime: 74
petrol i dashurpetrol i dashurpetrol i dashur
Gabim Skėnder luarasi: Personaliteti, veprimtaria dhe vepra

Petro Luarasi

PJESA E PARĖ
SKĖNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA


I AMBIENTI KU U LIND E U RRIT SKĖNDER LUARASI

1. Krahina e Kolonjės.
Ndodhet nė skajin jug-lindor tė kufirit administrativ tė Shqipėrisė dhe dallohet pėr kontrastet natyrore e klimaterike.2
2 Rrugėtimi pėrgjatė Krahinės Malore Qendrore, pasi kalon rrafshinėn korēare, pėrballet nė jug-perėndim me masivin shkėmbor tė Qafės sė Qarrit. Pėrtej shfaqet pllaja madhėshtore e Kolonjės: nė njė anė mali i Gramozit ku tė rrok syri kullota, nė anėn tjetėr mali i Zi me pyje pishe dhe tej majtas feks maja e Ēukapecit. Rrėzė malit Gramoz shtrihen njėri pas tjetrit fshatrat; Butka, Bezhani, Starja, Rehova, mė poshtė Erseka, mė lart Prodani, mė tej Borova dhe Qafa e Badrės prapa sė cilės gjenden Poda, Gėrmenji, Leskoviku dhe mė poshtė Melesini e Postenani. Mė tė djathtė, rrėzė malit tė Zi, dallohet Vithkuqi, Selenica, Qyteza, majat e Qelqėzės, prapa sė cilės fshihet Frashėri dhe mbyll horizontin mali i Dhėmbelit. Nė qendrėn e kėsaj treve madhėrisht tė bukur, anės sė majtė tė rrjedhės sė Osumit, dergjen fshatrat Qafėzez, Vodicė, Gostivisht dhe nė tė djathtė, mbi kodrat, ngrihen mėhallat e fshatit Luaras. Kolonja dallohet pėr ashpėrsinė e dimrit dhe verėn e freskėt por klima ėshtė zbutur nė krahasim me tė shkuarėn kur thuhet se dėbora shkonte nė lartėsinė e avllive.
Vrojtimet nė terren dhe gėrmimet arkeologjike, kanė provuar se ajo pėrfaqėson njė nga rajonet mė tė pasura tė qytetėrimit prehistorik, brenda vendit tonė e mė gjerė nė rrafshin ballkanik. “Krahina e Kolonjės ėshtė banuar nė lashtėsi nga fisi ilir i Desaretėve. Vendbanimi neolitik i Kamnikut, fortifikata e Gradecit e Kalaja e Hollmit, tumat ilire nė Prodan e Rehovė... provojnė lashtėsinė e vendbanimeve nė kėtė trevė” 3
3 S.Aliu.Tumat e Luarasit, Tiranė, Akademia e Shkencave e Shqipėrisė, 2004, f.9.

Kolonjarėt historikisht kanė qenė tė prirur pėr tė njohur popuj e vende tė huaja. Nė lashtėsi banorėt e Kolonjės kanė qenė tė orientuar drejt qytetėrimit egjean, nė udhėtimet e tyre shfrytėzonin kryqėzimin e rrugėve adriatiko-egjeniane dhe luginat e lumenjve Osum e Langaricė. Punėtorė prej fshatrave tė Kolonjės, nga Bezhani, Shtika, Rehova, Vodica, Gėrmenji, i gjejmė qė nė shekullin e 19-tė nė Bullgari, nė Turqi, nė Rumani, nė Rusi. Punėtorėt e Perasit, tė Gostivishtit e tė Lėngėzės, tė dalluar si mjeshtėr e sharrėxhinj, shkonin pėr tė ushtruar zanatin e tyre nė Mal tė Shenjtė, nėpėr qytetet e bregdetit grek; nga Kallabaka dhe Janina arrinin gjer nė Athinė e nė Patėr tė Moresė.
Kur ktheheshin nga kurbeti, u sillnin familjeve kursimet por edhe pėrvojė apo ndonjė lajm mbi jetesėn e popujve, luftėn e tyre pėr liri e njė jetese mė njerėzore.
Kultura e traditat e pasura kolonjarė, ku ndihet ndikimi i faktorėve tė brendshėm e tė jashtėm, shfaqen tek muzika karakteristike, vallet e veshjet tradicionale, tė cilat i kanė ruajtur e zhvilluar ndėr shekuj, nė fushėn e folklorit gojor, instrumental, koreografik e vokal si dhe tek zejet tradicionale qė i kanė ruajtur brez pas brezi.
Nė shekullin I tė erės sonė Kolonja ishte pjesė e zotėrimeve tė Muzakajve me kryeqendėr nė Berat. Nė shekullin V-IX u pushtua nga sllavėt dhe mė pas nga turqit, tė cilėt kanė lėnė toponimet e tyre. Qyteti i Ersekės ėshtė qendra kryesore e Kolonjės, i themeluar nė fillim tė shekullit XVIII. 4
4 Nga ana gjeografike dhe etnokulturore Kolonja pėrfshin malin e Gramozit me fshatrat nė tė dy faqet e tij lindore e perėndimore, qafėn e Kazanit nė veri deri nė urėn e Shalėsit nė jug. Nė tė bėjnė pjesė edhe fshatrat e Osumit tė sipėrm e tė pėrrenjve qė derdhen deri nė Orgockė me zonat e Vithkuqit dhe tė Vakėfeve. Nga krahina e Leskovikut e ndan lumi i Podės.
Kolonjarėt janė krenarė pėr traditat atdhetare, liridashėse e arsimdashėse dhe vlerėsohen si njerėz punėtorė dhe me kulturė. Nga kjo trevė e kane origjinen e kanė dalė mjaft ideologė tė shquar, publicistė tė talentuar, mesues tė perkushtuar ndaj shkollės e arsimit shqip, si dhe kapedanė trima qė kanė zėnė vend nderi nė panteonin e kujtėses sonė kombėtare. Treva e Kolonjės dhe fshatrat e saj janė tė ngarkuara me ngjarje e emra tė shėnuar ndaj dhe shpesh pėrmenden nė histori me emrat e pėrfaqėsueve tė tyre si Poda e Zylyftarit, Postenani i Jani Vretos, Vithkuqi i Naum Veqilharxhit, Gėrmenji i Themistėkliut, Luarasi i Petro Ninit, Butka e Saliut, Prodani i Zalos, Qyteza e paraardhesve tė Fan Nolit apo Perasi i Qiriazėve.
Nė Periudhėn e Rilindjes Kombėtare, pas disfatės sė Lidhjes sė Prizrenit, patriotėt kolonjarė, tė pėrkushtuar pėr tė ēelur shkolla nė gjuhėn amtare u ndeshėn me Portės e Lartė tė Stambollit dhe Patrikanėn greke tė cilat kishin qėndruar gjithmonė krah pėr krah pėr pushtimin dhe asimilimin e kombit shqiptar. Ndėrkohė mjaft shqiptarė, duke mos e njohur njėri-tjetrin si bashkėkombas, vriteshin pėr tė huajt e pėrkatėsinė fetare.
Pėrgjithėsisht nė Kolonjė djenjat atdhetare kanė qenė tė forta edhe nė kohėt mė tė vėshtira pėr shqipėtarėt. Sulltani nuk i bėri dot turq myslimanėt kolonjarė dhe Patrikana nuk i bėri dot grekėr ortodoksėt e kėsaj krahine.
Qė nė fillim tė rilindjes sonė kombėtare kolonjarėt e provuan patriotizmin e tyre pėr shkollat kombėtare shqipe dhe luftuan deri nė fund kundėr tiranisė sė sulltanit dhe politikės shoviniste tė kishės greke. Zylyftar Poda dhe Naun Bredhi, Zyko Kamberi dhe Petro Nini Luarasi qenė disa nga kėta atdhetarė tė pėrkushtuar kolonjarė.

2. Fshati Luaras
Njihet si njė nga fshatrat mė tė shquar tė trevės sė Kolonjės, me gjenezė e rrėnjė tė shtrira thellė nė lashtėsi. Gjurmėt mė tė hershme i perkasin epokės sė Neolitit tė pėrfaqėsuara nga kultura materiale e zbuluar nė vendbanimin e Gurit tė Ninės. Me dhjetra gjurmė ilire ndodhen mbi shpatet veriore tė tij nė lagjen Zizkollarė. “Mbėshtetur mbi materialet e gjetura mendojmė se shek. XIV para Krishtit shėnon njė kufi tė pranueshėm pėr fillimin e ndėrtimit tė kėsaj tume nė Luaras. 5
5 S. Aliu. Tuma e Luarasit, Libėr i cituar, f.136.
Prova tė tjera janė platforma me varre nė sheshin e Pradellės, varri monumental nė vendin e quajtur ‘’Lisi i Madh’’, dy kalatė: njėra te Shkėmbi i Madh e tjetra te Guri i Ninės, dhe qindra objekte muzeale me vlera tė rralla.
Ndėr shekuj Luarasi u shkatėrrua disa herė dhe disa lagje tė tij mbetėn tė shkreta. 6
6 S.Luarasi. Ē'kam parė e ē'kam dėgjuar : Kujtime nė dorėshkrim, V.1, f. 96. (Fondi familjar S.Luarasi)
“Historia e Luarasit ėshtė e mbushur me ngjarje tragjike shkatėrrimesh e plaēkitjesh nga pushtimet e huaja qė lanė kudo gėrmadha fshatrash si Valanji, Kisha e Keqe, Arat e Zeza, Qyteza e Vjetėr, Lisi i Madh, Perasi, Pėrrenjasi, Petranji, Haskaj. Nė pjesė e kaptuan malet e Pindit e arrinė nė Maqedoni ku ngrehėn shtėpi tė ra nėpėr fshatra ku banonin tė tjerė shqiptarė, si nė Negovan, Bellkamen, Lehovė, Ellovenė e Sipėrme, Sllovė, Pleshovicė e tjera katunde rreth Follorinės e Manastirit.”
Nė shekullin XIX Luarasi pėrmendet si fshati mė i rėndėsishėm i krahinės sė Kolonjės, si “sofra e parė kolonjare”, pėr rangun e ofiqarėve tė Perandorisė Otomane, me dy oxhaqet e lidhura ngushtė me Portėn e Lartė tė Stambollit, tė pėrfaqėsuara nga Xhafer Beu i Shkėmbit dhe Mehmet Be Alltėni.
“Nė fund tė shekullit XIX Luarasi kishte mbi 200 shtėpi tė shpėrndara nė 10 mėhalla, ortodokse e myslimane tė emėrtuara: Mal, Kostallarė, Penkollarė, Pepillarė, Priftanj,
Frėngjas, Mujollarė, Gurakė, Ziskollarė e Matorukė”. 7
7 S.Luarasi. Ē'kam parė e ē'kam dėgjuar, Libėr i cituar, f.14

Banorėt e tij dalloheshin pėr tolerancėn fetare, traditat dhe nivelin kulturor qė pasqyrohej nė aktivitetet e ndryshme qė zhvilloheshin me rastin e festave fetare e familjare ku shpaloseshin kostumet popullore, kėngėt, vallet dhe zakonet e moēme. Pėrfaqėsuesit e tyre tė shquar Petro Nini Kostallari-Luarasi, Kristo Papa Stefan - Luarasi e dhjetra tė tjerė u dalluan nė veprimtaritė atdhetare brenda e jashtė vendit.

3. Familja Kostallari-Luarasi.
Nė fillim tė shekullit XX familja e Skėnder Luarasit banonte nė njė shtėpi dykatėshe prej guri nė ballė tė sheshit tė mėhallės Kostallarė, e themeluar nga Kosta, paraardhėsi i 12-tė i kreut tė shtėpisė, Petro Nini Luarasi, i cili nė fshat njihej edhe me mbiemrin Kostallari. Nė familjen Kostallari emrat mė tė pėrsėritur brez pas brezi kanė qenė Kostandin (Nini) dhe Petro. Nga gojėdhėnat, vetėm njėri nga djemtė e Kostės, Sotiri, qėndroi nė shtėpinė e tij, ndėrrsa tė tjerėt u larguan nė Stamboll, Volo e Athinė.
Petro N.Luarasi kishte tre motra dhe ishte martuar me Lina Sevon nga Luarasi. Petro qe bėrė i njohur pėr kontributin e tij tė gjithanshėm nė organizimin e lėvizjes kombėtare e ēeljen e shkollave shqipe. Atdhetarėt dhe populli atė e vlerėsonin pėr menēuri dhe trimėri. Trimėrinė thuhej se e trashėgonte nga geni i gjyshes, Vasile Naun Pando nga Gostivishti, nėntė vėllezėrit e sė cilės i qenė vrarė me armė nė dorė. Nga kjo familje rridhte edhe heroina atdhetare Paro Kita, e cila gjithashtu u vra nga forcat pushtuese greke.
Petro N. Luarasit i jetuan mė gjatė dy djem (Dhimitri e Skėnderi) dhe dy vajza (Thomaidha e Shega). Sipas ritit ortodoks emrin e fėmijės duhej ta zgjidhnin dhe ta pagėzonin vetėm nuni e ndrikulla. Kur lindėn dy fėmijėt e parė, Petro Nini Luarasi gjendej nė Bukuresht e Stamboll, ndėrsa pėr tė tjerėt u gjend nė atdhe dhe kėmbėnguli qė tu vihen emra shqiptarė Skėnder e Shega. 8
8 S.Luarasi. Ē'kam parė e ē'kam dėgjuar, Libėr i cituar, f.21.
“Aq fort pati rėnė nė sevda me emrin e heroit tonė kombėtar sa, me siguri, e pati vendosur tė ma vinte emrin Skėnder, po tė lindja djalė, jo Gjergj, jo Aleksandėr, por Skėnder. Dhe vėrtet kėshtu mė quajtėn, pėr tė keqen e vetė nunit, pėr tė keqen e tim eti dhe timen, pėr tė keqen e tė gjithė atyre qė mė vonė, duke patur mbiemrin Luarasi, u pagėzuan me emrin Skėnder.”

Skėnder Luarasi kujton rrethanat e pagėzimit dhe si i ati lajmėroi autorin e poemės “Histori e Skėnderbeut”, mikun e tij Naim Frashėri, se i kishte lindur njė djalė tė cilit ia vuri emrin Skėnder. Naim Frashėri i gėzuar, iu pėrgjigj: “Skėnderi u bėftė 100 vjet dhe i ngjaftė t’et”. Skėnder Luarasi krenar pėr emrin dhe “kumbarin” e tij thoshte: “Kam bekimin e Naim Frashėrit unė!” 9
9 S.Luarasi. Ē'kam parė e ē'kam dėgjuar, Libėr i cituar, f.5
petrol Nuk ėshtė nė linjė   Pėrgjigju Me Kuotė