Skënder luarasi

[petrol]

SKËNDER LUARASI
PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA LETRARE
PËRSHKRIM BIBLIOGRAFIK I VEPRËS

Nga Petro Luarasi

HYRJE

Punimi, që po paraqesim, synon të ofrojë një informacion sa më të plotë mbi krijimtarinë e Skënder Luarasit duke u përqëndruar në hartimin e një bibliografie të veprës së tij në përputhje me kërkesat e studimit të fushën së bibliotekonomisë.
Një ndërmarje e tillë është sa e vështirë, aq edhe delikate po të kemi parasysh shtrirjen në kohë dhe shpërndarjen e materialeve. Për më tepër, prezantimi i veprës së Skënder Luarasit nuk do mund të kuptohej si duhet pa e ndërthurur me personalitetin e veprimtarinë e tij, të bazuar në sintezën e një informacioni të gjerë, të vjelë për një kohe të gjatë në forma të ndryshme.
Zgjidhja e detyrës do të orientohet edhe nga disa çështje që i kemi trajtuar në artikuj e studime të publikuara më parë, të cilat do t’i përdorim sipas kritereve shkencore në shërbim të temës.
Kur analizohet një personalitet i shquar me veprimtari në shumë fusha, është e rëndësishme të përcaktohen motivimi i tij, veçoritë e personalitetit, faktorët që kanë ndikuar, drejtimet, rezultatet e veprimtarisë dhe vepra konkrete.
Ndaj punimin e kemi ndarë në dy pjesë të ndërlidhura me njëra-tjetrën ku personaliteti dhe veprimtaria e Skënder Luarasit i paraprijnë përshkrimit bibliografik të veprës së tij. Në përcaktimin dhe shtjellimin e temës jemi mbështetur tek fakti i rëndësishëm që Skënder Luarasi kurrë nuk e ndau fjalën nga vepra. Në prozën poetike “Fjala Shqipe”, ai shkruan simbolikisht mbi Fjalën Shqipe dhe Veprën. Ai thekson se në fillim qe Fjala, më pas Fjala u shkrua në Abetare dhe Abetarja përhapi Dritën. Në këtë rrugëtim të vështirë qenë Shenjtorët e saj, martirët dhe mjeshtrit që i dhanë Fjalës Shqipe fytyrë, frymë, fuqi dhe krahë Shqiponje për të flatruar anembanë vatrës stërgjyshore ku ngriti çerdhe në zemrën e të gjithë popullit duke e nxjerrë nga Errësira në Dritë: të rilindur, të bashkuar, të ndritur.
Ai shpreh besimin që mendja shqiptare do të dijë ta shkruajë Fjalën Shqipe në Librin e Qytetërimit: “Dashtë fati i mirë i Shqipërisë që Fjala Shqipe të fitojë në bukuri dhe mbarësi...Kuptimi i vjetër ia lëshoftë vendin mendimit të ri! Dhe Fjala Shqipe u bëftë Vepër!”
Skënder Luarasi vlerësohet nga bashkëkohësit si një nga personalitetet më përfaqësues të inteligjencies shqiptare në shekullin XX, me veprimtari të gjerë atdhetare-demokratike-antifashiste, mësues edukator e pedagog, biograf, publicist, përkthyes, dramaturg, etj.
Ai e ka nisur krijimtarinë letrare që në moshën 17-vjeçare duke krijuar për 65 vjet një vepër madhore në shumëllojshmëri, sasi e cilësi. Shkrimet e tij dallohen për nga forma e stili, gjuha e pasur e brendia, ritmi e muzikaliteti, shumëllojshmëria e portreteve dhe shtrirja e tematikës, ndërthurja e kulturave, e zhanreve letrare e publicistike. Ai shfaqet diku si idealisti rilindas i “Shqipërisë zonjë”, diku si një realist që përballet me gjendjen e rëndë sociale, ekonomike, arsimore e kulturore të vendit, i ndjeshëm si për nevojat e popullit shqiptar dhe të mbarë popujve të botës. Ideali i tij u shpreh si në përballje me armiqtë e lirisë e demokracisë në Shqipëri dhe kundër fashizmit për mbrojtjen e republikës spanjolle (1936-1939).
Tematikat e shkrimeve me karakter atdhetar, demokratik e antifashist, ndërthurja e subjektit romantik me realizmin kritik, dëshmohen veçanërisht në revistat “Studenti”, “Dialëria” e “Vullnetari i Lirisë”, të cilat i drejtoi vetë, por edhe në ato dhjetra organe të censuruara para e pas çlirimit të Shqipërisë.
Për shkak të bindjeve demokratike antifashiste u burgos tre herë nga rregjimi i Zogut, vuajti kampet e përqëndrimit të kolaboracionizmit francez e të nazizmit gjerman dhe u përndoq nga regjimi i Hoxhës. Ndërkohë që në mjaft raste iu pengua dhe ndalua botimi.
Këto rrethana kanë ndikuar që personaliteti, veprimtaria dhe vepra e Skënder Luarasit nuk janë njohur, studjuar, evidentuar e vlerësuar si duhet mbi baza shkencore.
Duke analizuar rrethanat historike e politike, ngjarjet dhe faktet, nuk është e tepërt të thuhet se harresa apo vlerësimi sipërfaqësor i veprës letrare të Skënder Luarasit rrjedh nga:
-Krijimtaria letrare e shtrirë në vende të ndryshme, në shumë organe, në një periudhë të gjatë kohore.
-Aktiviteti politik e shoqëror që shpesh e ka detyruar të botojë si anonim, me iniciale apo pseudonime.
-Përndjekja e rregjimeve jodemokratike gjatë etapave përkatëse në Shqipëri si pasojë e aktivitetit dhe karakteri jokonformist të Skënder Luarasit që ka lënë gjurmë edhe tek mendimi kritik. Ajo shfaqet diku haptas, diku e zbukuruar me hipoteza apo opinione të përpunuara sipas interesave të caktuara.
-Klane e individë që nisen nga interesa subjektive jashtëletrare.
Edhe disa studjues dashamirës e seriozë, të paorientuar si duhet, nuk ia kanë arritur që të njohin dhe interpretojnë të vërtetën e dokumentuar të jetës, veprimtarisë dhe veprës së tij letrare, madje, në disa raste, ia kanë tjetërsuar.
Nuk mund të mohoet që në dy dekadat e fundit, në periudhën e demokracisë, në kuadër të mendimit të hapur e të lirë, janë shkruar artikuj të shumtë, poezi e libra, janë zhvilluar aktivitete letrare e kulturore që kanë vlerësuar personalitetin, veprimtarinë dhe disa anë të veprës së Skënder Luarasit. Përgjithësisht ai përmendet në fushën e përkthimeve, më pak në punimet biografike dhe pothuajse aspak si duhet në publicistikë, pedagogji, studimet historike dhe dramaturgji. Përkundër ndonjë kapitulli përshkrues, ende nuk i është botuar ndonjë biografi apo bibliografi. Vepra e tij ende nuk përfshihet në tekstet shkollore, universitare dhe botimet akademike ndërkohë që vërehen referime ndaj krijimtarisë së tij në libra, periodikë dhe në burimet elektronike.
Me ndryshimet demokratike, qeveritë e ndryshme në Shqipëri e Kosovë e kanë vlerësuar Skënder Luarasin për personalitetin, veprimtarinë dhe veprën e tij me dekorata të larta, emërtime institucionesh arsimore e kulturore dhe aktivitete letrare artistike si p.sh.me filmin dokumentar “Njeriu i fjalës së lirë”.

* * *

Pjesa e dytë e punimit bazohet në drejtimin profesional të shkencës së bibliotekonomisë dhe i kushtohet paraqitjes e përshkrimit bibliografik të veprës (origjinale e të përkthyer) të Skënder Luarasit.
Ajo synon të pasqyrojë për herë të parë, pothuajse të plotë, krijimtarinë e tij 65-vjeçare (1917-1982) si biograf, publicist, dramaturg, përkthyes, pedagog etj., që nga botimi i tij i parë në moshën 17-vjeçare.
Ky punim i shton vargut të bibliografive të përfaqësuesve të kulturës e letrave shqipe si Naim Frashëri, Migjeni, Lasgush Poradeci, Eqerem Çabej, Dritëro Agolli, Petro Marko, Jup Kastrati, Shaban Demiraj e të tjerëve, atë mbi një tjetër personalitet i cili, pavarësisht nga përndjekjet politike e pengesat klanore, krijoi e botoi një vepër të begatë.
Në këtë bibliografi Skënder Luarasit i paraqiten shkrime të botuara në 56 organe brenda e jashtë vendit ku figuron me identitet të mirëfilltë apo të ndryshëm (Skënder Nini, Skënder P. Nini, Skënder P. Nini-Luarasi), me iniciale (S.L, L.,) me pseudonime (S.Raullasi, Lek Petroni) dhe anonim.
Bibliografia është e ndarë në katër rubrika dhe përmban vepra të botuara (bibliografi, përmbledhje publicistike, drama, tekste mësimore), shkrime origjinale të botuara në periodikë, botime vepravesh të përkthyera dhe përkthime të tjera të botuara në periodikë .
Ajo ka renditje kronologjike d.m.th. botimet janë renditur sipas vitit dhe përbrenda rubrikës janë renditur alfabetikisht.
Në bibliografi shkrimet publicistike janë të komentuara me qëllim që të rritet shkalla e njohjes dhe e vlerësimit të tyre.
Bibliografia ofron një aparat të pasur informativ nëpërmjet gjashtë lloj treguesish. Atje jepet treguesi alfabetik i veprave dhe i shkrimeve të botuara, treguesi alfabetik i autorëve të krijimeve të përkthyera, treguesi alfabetik i titujve të krijimeve të përkthyera, treguesi kronologjik i veprave dhe artikujve të botuara, treguesi kronologjik i përkthimeve të botuara dhe treguesi alfabetik i organeve të periodikut, në të cilat janë botuar pjesë të veprës letrare dhe përkthime nga Skënder Luarasi.
Për hartimin e bibliografisë janë shfrytëzuar burime të ndryshme informative, klasike dhe elektronike, bibliografitë kombëtare retrospektive e korrente, të periodikut e librit shqip, fondi i shtypit dhe i librit të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë, të Bibliotekës së Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, të Bibliotekës së Akademisë së Shkencave e Fakultetit të Histori-Filologjisë, fondet e bibliotekave publike në Elbasan, Shkodër, Durrës, Korçë, Vlorë. Janë shfrytëzuar katalogu elektronik i Bibliotekës Kombëtare Universitare të Kosovës, i Bibliotekës elektronike “Besa” të Kozencës, etj. Gjithashtu janë konsultuar e përdorur shkrime nga fondi i familjeve të Skënder Luarasit, Lasgush Poradecit, Aleks Budës e Petro Markos, janë kryer konsultime me pjesëtarë të familjeve të tyre, me farefis, bashkëpunëtorë, miq, nxënës e studentë.
Mbi bazën e informacionit janë zbuluar libra, artikuj e përkthime të panjohur, të botuar nga Skënder Luarasi në shtypin shqiptar e të huaj. Gjithashtu përmenden libra e artikuj të pabotuar apo “të humbur” por pa i përfshirë në bibliografinë e veprës së botuar.
Treguesi i veprave dhe shkrimeve të Skënder Luarasit është paraqitur me titull për të mos përsëritur emrin e tij ndërsa për autorët e tjerë është përdorur emërtimi si në gjuhën e tyre të origjinalit.
Për inicialet, anagramat dhe pseudonimet e identifikuara, janë përdorur shënime referuese, që sqarojnë identitetin e vërtetë të tij.
Me këtë bibliografi të veprës së Skënder Luarasit, të shoqëruar me shpjegime plotësuese mbi jetën, veprën, personalitetin e veprimtarinë, tentojmë të kontribuojmë sado pak, në njohjen më në detaje të figurës dhe vlerave të tij duke shpresuar që të tjerë të interesuar në lëmin e studimeve në fushë të gjuhësisë, letërsisë, publicistikës, pedagogjisë, historisë, dramaturgjisë, do të dinë të nxjerrin në pah më shumë aspekte dhe do ta thellojnë më tej analizën.
Objekti. Tenton të japë një informacion sa më të plotë mbi krijimtarinë e Skënder Luarasit me një përshkrim bibliografik të veprës së tij (punime origjinale dhe përkthime). Këtij objekti i paraprin njohja e personalitetit dhe veprimtarisë së tij mbi bazën e parimit të unitetit të Fjalës me Veprën, të cilat ai nuk i ndau kurrë.
Metoda. Qasja ndaj objektit bazohet tek kërkimet në arkiva shtetërore e private, në botime periodike, në vepra të gjinive të ndryshme, tek kritikat letrare, intervistat, korespondencat, shkrime e kujtime bashkëkohësish dhe botimet e ndryshme bibliografike.
Risia. Shton njohjen e veçorive të personalitetit dhe anë të veprimtarisë së Skënder Luarasit.
-Plotëson, në mënyrë gati shterruese, njohjen e veprës së botuar të tij me krijimtari origjinale, dramaturgji, publicistikë, tekste mësimore, përkthime veprash e pjesësh letrare.
-Ofron të dhëna të reja në shërbim të historisë së publicistikës, dramaturgjisë shqiptare dhe mendimit pedagogjik.
-Për herë të parë botohet një bibliografi e mirëfilltë për veprën e tij.
Në vijim të përshkrimit të kapitujve të lëndës theksojmë që i kemi kushtuar rëndësi analizës së fakteve që i shërbejnë njohjes së veprës së Skënder Luarasit në përgjithësi, sipas këndvështrimit të fushës së bibliotekonomisë dhe jo analizës teorike në fusha të tjera, të cilat shpresojmë t’i kryejnë specialistët përkatës.
Struktura:
Punimi paraqitet në dy pjesë që ngjizin me njëra-tjetrën personalitetin, aktivitetin dhe veprën e Skënder Luarasit me bibliografinë e krijimtarisë letrare të botuar.
Pjesa e parë:
1. Në kapitullin e parë kemi dhënë një pamje të përgjithshme të ambjentit në të cilin u lind e u rrit Skënder Luarasi: krahina e Kolonjës, fshati Luaras dhe familja Kostallari-Luarasi me veçoritë përkatëse.
Besojmë se kjo do të ndihmojë për të krijuar një përfytyrim të qartë të gjenezës së Skënder Luarasit që ndikoi në personalitetin dhe botëkuptimin e tij.
2. Në kapitullin e dytë kemi dhënë në mënyrë të përmbledhur jetën dhe veprën e Skënder Luarasit, ngjarjet e datat kryesore, të cilat japin një ide të përgjithërishme mbi jetën, veprimtarinë politike, arsimore e social-kulturore dhe veprën e tij letrare, të botuar dhe të pabotuar, duke përmendur edhe shkrimet “e humbura”.
3. Në kapitullin e tretë kemi trajtuar personalitetin e Skënder Luarasit: veçoritë e faktorët ndikues, tiparet kryesore të tij si njeri e intelektual dhe disa mendime të bashkëkohësve për traditën “Skënder Luarasi”.
4. Në kapitullin e katërt tregohet aktiviteti i përgjithshëm i Skënder Luarasit: si pedagog,
të veprimtarisë politike, shoqërore, arsimore e kulturore, të ndarë nga krijimtaria letrare.
5. Në kapitullin e e pestë kemi trajtuar veprën letrare të Skënder Luarasit. Do të përqëndrohemi në evidentimin e gjinive letrare: punimet biografike, publicistikë dhe përkthimi i veprave. Do të përmendim vetëm krijimet të cilat i gjykojmë si më përfaqësuese.
6. Në kapitullin e gjashtë kemi shprehur përfundimet përkatëse të punimit.
Në përfundim, por mbi të gjitha, falenderohen përzemërsisht Prof. Bashkim Gjergji për kurajon e ofruar dhe drejtimin profesional, Prof. Hamit Boriçi e Maksim Gjinaj për konsulencën dashamirëse dhe familjet Poradeci, Buda e Marko për materialet e përzemërsinë e shprehur.
Pjesa e dytë:
1.Në ndarjen e parë të bibliografisë jepet vepra e botuar e cila përmban monografi, drama, përmbledhje letrare dhe publicistike me kriteret përkatëse.
2.Në ndarjen e dytë paraqiten shkrime të botuar në periodikë të ndryshëm, vendas e të huaj. Ajo a jep një ide të qartë të llojit të zhanrit dhe tematikës së publicistikës së autorit
3.Në ndarjen e tretë jepen veprat e përkthyera.
4.Në ndarjen e katërt jepen përkthime të botuar në organe të ndryshme të periodikut shqiptar
5.Në ndarjen e pestë paraqiten disa tregues bibliografik: treguesi alfabetik i veprave dhe i shkrimeve të botuara, treguesi alfabetik i autorëve të krijimeve të përkthyera, treguesi alfabetik i titujve të krijimeve të përkthyera, treguesi kronologjik i veprave dhe artikujve të botuara, tregues kronologjik i përkthimeve të botuara dhe treguesi alfabetik i organeve të periodikut, në të cilat janë botuar pjesë të veprës letrare dhe përkthime nga Skënder Luarasi.

Falenderim
Në përfundim, por mbi të gjitha, u shprehet mirënjohja e thellë Prof. Bashkim Gjergji për kurajon dhe ndihmën profesionale, Prof.Hamit Boriçit e Maksim Gjinaj për ndihmesën dhe dashamirësinë, familjeve Poradeci e Buda e Marko për materialet e ofruara dhe konsulencën.

[petrol]

Petro Luarasi

PJESA E PARË
SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA


I AMBIENTI KU U LIND E U RRIT SKËNDER LUARASI

1. Krahina e Kolonjës.
Ndodhet në skajin jug-lindor të kufirit administrativ të Shqipërisë dhe dallohet për kontrastet natyrore e klimaterike.2
2 Rrugëtimi përgjatë Krahinës Malore Qendrore, pasi kalon rrafshinën korçare, përballet në jug-perëndim me masivin shkëmbor të Qafës së Qarrit. Përtej shfaqet pllaja madhështore e Kolonjës: në një anë mali i Gramozit ku të rrok syri kullota, në anën tjetër mali i Zi me pyje pishe dhe tej majtas feks maja e Çukapecit. Rrëzë malit Gramoz shtrihen njëri pas tjetrit fshatrat; Butka, Bezhani, Starja, Rehova, më poshtë Erseka, më lart Prodani, më tej Borova dhe Qafa e Badrës prapa së cilës gjenden Poda, Gërmenji, Leskoviku dhe më poshtë Melesini e Postenani. Më të djathtë, rrëzë malit të Zi, dallohet Vithkuqi, Selenica, Qyteza, majat e Qelqëzës, prapa së cilës fshihet Frashëri dhe mbyll horizontin mali i Dhëmbelit. Në qendrën e kësaj treve madhërisht të bukur, anës së majtë të rrjedhës së Osumit, dergjen fshatrat Qafëzez, Vodicë, Gostivisht dhe në të djathtë, mbi kodrat, ngrihen mëhallat e fshatit Luaras. Kolonja dallohet për ashpërsinë e dimrit dhe verën e freskët por klima është zbutur në krahasim me të shkuarën kur thuhet se dëbora shkonte në lartësinë e avllive.
Vrojtimet në terren dhe gërmimet arkeologjike, kanë provuar se ajo përfaqëson një nga rajonet më të pasura të qytetërimit prehistorik, brenda vendit tonë e më gjerë në rrafshin ballkanik. “Krahina e Kolonjës është banuar në lashtësi nga fisi ilir i Desaretëve. Vendbanimi neolitik i Kamnikut, fortifikata e Gradecit e Kalaja e Hollmit, tumat ilire në Prodan e Rehovë... provojnë lashtësinë e vendbanimeve në këtë trevë” 3
3 S.Aliu.Tumat e Luarasit, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2004, f.9.

Kolonjarët historikisht kanë qenë të prirur për të njohur popuj e vende të huaja. Në lashtësi banorët e Kolonjës kanë qenë të orientuar drejt qytetërimit egjean, në udhëtimet e tyre shfrytëzonin kryqëzimin e rrugëve adriatiko-egjeniane dhe luginat e lumenjve Osum e Langaricë. Punëtorë prej fshatrave të Kolonjës, nga Bezhani, Shtika, Rehova, Vodica, Gërmenji, i gjejmë që në shekullin e 19-të në Bullgari, në Turqi, në Rumani, në Rusi. Punëtorët e Perasit, të Gostivishtit e të Lëngëzës, të dalluar si mjeshtër e sharrëxhinj, shkonin për të ushtruar zanatin e tyre në Mal të Shenjtë, nëpër qytetet e bregdetit grek; nga Kallabaka dhe Janina arrinin gjer në Athinë e në Patër të Moresë.
Kur ktheheshin nga kurbeti, u sillnin familjeve kursimet por edhe përvojë apo ndonjë lajm mbi jetesën e popujve, luftën e tyre për liri e një jetese më njerëzore.
Kultura e traditat e pasura kolonjarë, ku ndihet ndikimi i faktorëve të brendshëm e të jashtëm, shfaqen tek muzika karakteristike, vallet e veshjet tradicionale, të cilat i kanë ruajtur e zhvilluar ndër shekuj, në fushën e folklorit gojor, instrumental, koreografik e vokal si dhe tek zejet tradicionale që i kanë ruajtur brez pas brezi.
Në shekullin I të erës sonë Kolonja ishte pjesë e zotërimeve të Muzakajve me kryeqendër në Berat. Në shekullin V-IX u pushtua nga sllavët dhe më pas nga turqit, të cilët kanë lënë toponimet e tyre. Qyteti i Ersekës është qendra kryesore e Kolonjës, i themeluar në fillim të shekullit XVIII. 4
4 Nga ana gjeografike dhe etnokulturore Kolonja përfshin malin e Gramozit me fshatrat në të dy faqet e tij lindore e perëndimore, qafën e Kazanit në veri deri në urën e Shalësit në jug. Në të bëjnë pjesë edhe fshatrat e Osumit të sipërm e të përrenjve që derdhen deri në Orgockë me zonat e Vithkuqit dhe të Vakëfeve. Nga krahina e Leskovikut e ndan lumi i Podës.
Kolonjarët janë krenarë për traditat atdhetare, liridashëse e arsimdashëse dhe vlerësohen si njerëz punëtorë dhe me kulturë. Nga kjo trevë e kane origjinen e kanë dalë mjaft ideologë të shquar, publicistë të talentuar, mesues të perkushtuar ndaj shkollës e arsimit shqip, si dhe kapedanë trima që kanë zënë vend nderi në panteonin e kujtëses sonë kombëtare. Treva e Kolonjës dhe fshatrat e saj janë të ngarkuara me ngjarje e emra të shënuar ndaj dhe shpesh përmenden në histori me emrat e përfaqësueve të tyre si Poda e Zylyftarit, Postenani i Jani Vretos, Vithkuqi i Naum Veqilharxhit, Gërmenji i Themistëkliut, Luarasi i Petro Ninit, Butka e Saliut, Prodani i Zalos, Qyteza e paraardhesve të Fan Nolit apo Perasi i Qiriazëve.
Në Periudhën e Rilindjes Kombëtare, pas disfatës së Lidhjes së Prizrenit, patriotët kolonjarë, të përkushtuar për të çelur shkolla në gjuhën amtare u ndeshën me Portës e Lartë të Stambollit dhe Patrikanën greke të cilat kishin qëndruar gjithmonë krah për krah për pushtimin dhe asimilimin e kombit shqiptar. Ndërkohë mjaft shqiptarë, duke mos e njohur njëri-tjetrin si bashkëkombas, vriteshin për të huajt e përkatësinë fetare.
Përgjithësisht në Kolonjë djenjat atdhetare kanë qenë të forta edhe në kohët më të vështira për shqipëtarët. Sulltani nuk i bëri dot turq myslimanët kolonjarë dhe Patrikana nuk i bëri dot grekër ortodoksët e kësaj krahine.
Që në fillim të rilindjes sonë kombëtare kolonjarët e provuan patriotizmin e tyre për shkollat kombëtare shqipe dhe luftuan deri në fund kundër tiranisë së sulltanit dhe politikës shoviniste të kishës greke. Zylyftar Poda dhe Naun Bredhi, Zyko Kamberi dhe Petro Nini Luarasi qenë disa nga këta atdhetarë të përkushtuar kolonjarë.

2. Fshati Luaras
Njihet si një nga fshatrat më të shquar të trevës së Kolonjës, me gjenezë e rrënjë të shtrira thellë në lashtësi. Gjurmët më të hershme i perkasin epokës së Neolitit të përfaqësuara nga kultura materiale e zbuluar në vendbanimin e Gurit të Ninës. Me dhjetra gjurmë ilire ndodhen mbi shpatet veriore të tij në lagjen Zizkollarë. “Mbështetur mbi materialet e gjetura mendojmë se shek. XIV para Krishtit shënon një kufi të pranueshëm për fillimin e ndërtimit të kësaj tume në Luaras. 5
5 S. Aliu. Tuma e Luarasit, Libër i cituar, f.136.
Prova të tjera janë platforma me varre në sheshin e Pradellës, varri monumental në vendin e quajtur ‘’Lisi i Madh’’, dy kalatë: njëra te Shkëmbi i Madh e tjetra te Guri i Ninës, dhe qindra objekte muzeale me vlera të rralla.
Ndër shekuj Luarasi u shkatërrua disa herë dhe disa lagje të tij mbetën të shkreta. 6
6 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar : Kujtime në dorëshkrim, V.1, f. 96. (Fondi familjar S.Luarasi)
“Historia e Luarasit është e mbushur me ngjarje tragjike shkatërrimesh e plaçkitjesh nga pushtimet e huaja që lanë kudo gërmadha fshatrash si Valanji, Kisha e Keqe, Arat e Zeza, Qyteza e Vjetër, Lisi i Madh, Perasi, Përrenjasi, Petranji, Haskaj. Në pjesë e kaptuan malet e Pindit e arrinë në Maqedoni ku ngrehën shtëpi të ra nëpër fshatra ku banonin të tjerë shqiptarë, si në Negovan, Bellkamen, Lehovë, Ellovenë e Sipërme, Sllovë, Pleshovicë e tjera katunde rreth Follorinës e Manastirit.”
Në shekullin XIX Luarasi përmendet si fshati më i rëndësishëm i krahinës së Kolonjës, si “sofra e parë kolonjare”, për rangun e ofiqarëve të Perandorisë Otomane, me dy oxhaqet e lidhura ngushtë me Portën e Lartë të Stambollit, të përfaqësuara nga Xhafer Beu i Shkëmbit dhe Mehmet Be Alltëni.
“Në fund të shekullit XIX Luarasi kishte mbi 200 shtëpi të shpërndara në 10 mëhalla, ortodokse e myslimane të emërtuara: Mal, Kostallarë, Penkollarë, Pepillarë, Priftanj,
Frëngjas, Mujollarë, Gurakë, Ziskollarë e Matorukë”. 7
7 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar, f.14

Banorët e tij dalloheshin për tolerancën fetare, traditat dhe nivelin kulturor që pasqyrohej në aktivitetet e ndryshme që zhvilloheshin me rastin e festave fetare e familjare ku shpaloseshin kostumet popullore, këngët, vallet dhe zakonet e moçme. Përfaqësuesit e tyre të shquar Petro Nini Kostallari-Luarasi, Kristo Papa Stefan - Luarasi e dhjetra të tjerë u dalluan në veprimtaritë atdhetare brenda e jashtë vendit.

3. Familja Kostallari-Luarasi.
Në fillim të shekullit XX familja e Skënder Luarasit banonte në një shtëpi dykatëshe prej guri në ballë të sheshit të mëhallës Kostallarë, e themeluar nga Kosta, paraardhësi i 12-të i kreut të shtëpisë, Petro Nini Luarasi, i cili në fshat njihej edhe me mbiemrin Kostallari. Në familjen Kostallari emrat më të përsëritur brez pas brezi kanë qenë Kostandin (Nini) dhe Petro. Nga gojëdhënat, vetëm njëri nga djemtë e Kostës, Sotiri, qëndroi në shtëpinë e tij, ndërrsa të tjerët u larguan në Stamboll, Volo e Athinë.
Petro N.Luarasi kishte tre motra dhe ishte martuar me Lina Sevon nga Luarasi. Petro qe bërë i njohur për kontributin e tij të gjithanshëm në organizimin e lëvizjes kombëtare e çeljen e shkollave shqipe. Atdhetarët dhe populli atë e vlerësonin për mençuri dhe trimëri. Trimërinë thuhej se e trashëgonte nga geni i gjyshes, Vasile Naun Pando nga Gostivishti, nëntë vëllezërit e së cilës i qenë vrarë me armë në dorë. Nga kjo familje rridhte edhe heroina atdhetare Paro Kita, e cila gjithashtu u vra nga forcat pushtuese greke.
Petro N. Luarasit i jetuan më gjatë dy djem (Dhimitri e Skënderi) dhe dy vajza (Thomaidha e Shega). Sipas ritit ortodoks emrin e fëmijës duhej ta zgjidhnin dhe ta pagëzonin vetëm nuni e ndrikulla. Kur lindën dy fëmijët e parë, Petro Nini Luarasi gjendej në Bukuresht e Stamboll, ndërsa për të tjerët u gjend në atdhe dhe këmbënguli që tu vihen emra shqiptarë Skënder e Shega. 8
8 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar, f.21.
“Aq fort pati rënë në sevda me emrin e heroit tonë kombëtar sa, me siguri, e pati vendosur të ma vinte emrin Skënder, po të lindja djalë, jo Gjergj, jo Aleksandër, por Skënder. Dhe vërtet kështu më quajtën, për të keqen e vetë nunit, për të keqen e tim eti dhe timen, për të keqen e të gjithë atyre që më vonë, duke patur mbiemrin Luarasi, u pagëzuan me emrin Skënder.”

Skënder Luarasi kujton rrethanat e pagëzimit dhe si i ati lajmëroi autorin e poemës “Histori e Skënderbeut”, mikun e tij Naim Frashëri, se i kishte lindur një djalë të cilit ia vuri emrin Skënder. Naim Frashëri i gëzuar, iu përgjigj: “Skënderi u bëftë 100 vjet dhe i ngjaftë t’et”. Skënder Luarasi krenar për emrin dhe “kumbarin” e tij thoshte: “Kam bekimin e Naim Frashërit unë!” 9
9 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar, f.5

[petrol]

Petro Luarasi

SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

II JETA DHE VEPRA

1. Biografi
Skënder Petro Luarasi u lind në Luaras të rrethit të Kolonjës, më 19 janar 1900. Kreu arsimin fillor në mësonjëtoret shqipe të drejtuara nga i ati, Petro Nini Luarasi, në Korçë (1909) e Negovan (1910-1911). Në vitin 1912, me rekomandim të shoqërisë atdhetare “Përparimi”, nisi studimet në Robert Kolegj, Stamboll-Turqi me bursë nga Fondacioni amerikan Charles Crane. Pas një viti u kthye në atdhe për të ndihmuar familjen që po përndiqej nga forcat pushtuese greke dhe i ndërpreu studimet pasi autoritetet greke ia mohuan lejen e kalimit. Më 1916 emigroi në Sh.B.A ku studjoi në “Easton Academy” dhe “American International College”-Springfield Mass, në Sh.B.A, deri në vitin 1920. Në këtë periudhë u dallua si veprimtar atdhetar, qe inisiator e një nga themeluesit e shoqërisë Lidhja e Studenteve Shqiptarë (1918) dhe editor i organit të saj, Studenti (1920) ku botoi disa artikuj. Së bashku me të vëllanë, Dhimitrin, iu përgjigj thirrjes së Kongresit të Lushnjës për të kontribuar në Shqipëri. Për dy vjet punoi si sekretar e mësues në shkollat e Kryqit të Kuq të Rinisë Amerikane në Elbasan. Me bursë të shtetit shqiptar studjoi në Austri në Gjimnazin Klasik, Fraishtadt (1922-1926) dhe u diplomuar në Fakultetin e Filozofisë të Vjenës (1930) në degën Letërsi Moderne.
Skënder Luarasi qe përkrahës i bindjeve politike të Fan Nolit. Së bashku me të vëllanë iu gjendën me armë në dorë në ditët e fundit të qeverisjes dhe e përcollën kur u largua përgjithnjë nga vendi.
Në vitet 1926-1927 ai u zgjodh kryetar i shoqërinë “Albania” të studentëve shqiptarë në Austri dhe editor i organit të saj, “Djalëria”. Për shkak të qëndrimit politik, një artikulli që botoi më 28 nëntor 1927 në revistën “Djalëria” dhe protestës ndaj shpalljes së Shqipërisë monarki, iu pre bursa nga shteti shqiptar dhe më pas u arrestua.
Pasi përfundoi studimet, ministri i arsimit Hilë Mosi e ndihmoi të punësohej si arsimtar në Shkollën Teknike Amerikane (1930-1931). Për shkak të pikëpamjeve e veprimtarisë së tij “të padëshiruar” e transferuan në disa shkolla të mesme: në Institutin Tregëtar të Vlorës (1931-1933), në gjimnazin e Tiranës (1933-1934), në gjimnazin e Shkodrës (1934-1935), ku drejtoi edhe konviktin e saj “Malet tona” si dhe sërish në gjimnazin e Tiranës (1936). Në këtë periudhë kreu një veprimtarisë të gjerë social-kulturore e emancipuese me nisma, eskursione dhe grupe teatrale rinore, kontribuoi për zhvillimin e arsimit në frymë kombëtare, laike, demokratike e antifashiste dhe ndihmoi në organizimin e disa shoqatave dhe revistave progresive. Skënder Luarasi konsiderohej një nga përfaqësuesit më elitarë të inteligjencies së re shqiptare, i cili u vu nën shënjestrën e agjenturës fashiste dhe u persekutua nga regjimi që e burgosi tri herë: në janar 1928, në janar 1931 dhe në gusht 1935. Ndonëse gjendej në kushte të vështira, i ndaluar dhe i censuruar, u dallua në krijimtarinë letrare: në publicistikë, dramaturgji dhe përkthime.
Në 14 dhjetor 1936, Skënder Luarasi u nis vullnetarisht për të mbrojtur Republikën Spanjolle në luftë kundër intervencionit nazi-fashist. Nga dokumentat arkivore provohet që ai është i pari antifashist që u nis drejtpërdrejt nga Shqipëria për në Spanjë duke u bërë shembull për disa nga nxënësit, shokët e një shoqe, Justina Shkupin, të cilët e pasuan. Duke vlerësuar personalitetin e tij, shtabi i Brigadave Ndërkombëtare i besoi detyra të rëndësishme si përgjegjës i vullnetarëve shqiptarë në Shtabin Ballkanik, shef i propagandës dhe i censurës, redaktimin dhe botimin e revistës “Vullnetari i Lirisë” në gjuhën shqipe (për daktilografimin e materialeve dhe si gazetar kontribuoi Petro Marko). Ndërkohë ai përgatiti dhe transmetoi disa emisionet radiofonike në gjuhën shqipe nga radiot Valencia, Madrid e Barcelona. Ato janë të parat programe shqip në historinë e radiodifuzionit shqiptar dhe me platformë antifashiste.
Në këtë periudhë, shkroi disa artikuj në revistën “Vullnetari i Lirisë” dhe në organe të tjera.
Mbas marrëveshjes për largimin e forcave të Brigadave Ndërkombëtare, në 13shkurt 1939, Skënder Luarasi u largua nga Spanja për në Francë, ku vuajti persekutimin në kampet e përqëndrimit në St.Cuprien, Gurs, Vernet dhe Bordo. Dashuria dhe malli për atdheun e familjen, dëshira për të kontribuar sa më shumë për Shqipërinë e lirë, bëri që përkundër kërkesës së vëllait dhe Fan Nolit, në vend të SHBA të zgjidhte riatdhesimin.Pas nëntë vitesh lufte e vuajtjesh në Spanjë e Francë, më 13 qershor 1945, Skënder Luarasi u kthye në Shqipëri. Në fillim u mirëprit nga personalitetet më të larta të qeverisë, u zgjodh përfaqësues i Kolonjës në Kongresin e Parë të Frontit Demokratik dhe deputet i Kolonjës për një legjislaturë. Gradualisht u përball me realitetin antidemokratik, me presionet dhe interesat joparimore të disa klaneve të përkrahura nga kreu i diktaturës me të cilin që në takimin e parë pati mospërputhje mendimesh.. Për pasojë, edhe ndaj Skënder Luarasit u zbatua principi “ Ose me ne, ose kundër nesh. Rrugë të mesme s’ka!”
Skënder Luarasi punoi kryesisht si arsimtar në shkollat e mesme të Tiranës: në liceun e Tiranës dhe Teknikumin Financiar (1946-1948), në Institutin e Shkencave (1949-1954), në Ndërmarrjen e Botimeve Shtetërore (1954), në shkollën pedagogjike, në Institutin e Gjuhësisë dhe të Historisë dhe në Universitetin e Tiranës. Më 1960 kontribuoi në çeljen e degës së gjuhës angleze, të cilën e drejtoi për disa vjet. Në vitin 1967 e nxorën në pension. Luarasi qe në grupin nismëtar të themelimit të Lidhjes së Shkrimtarëve.
Në mbledhjen themeluese mbajti fjalimin programatik që u diskutua në dy ditë dhe drejtoi një seancë të mbledhjes.Gjithashtu u zgjodh për disa muaj anëtar i bordit të botimit të organit të lidhjes së shkrimtarëve, ku botoi disa artikuj e përkthime. Për shkak se kundërshtoi metodat antidemokratike të udhëheqjes dhe përkrahu Sejfulla Malëshovën e përjashtuan si anëtar nga lidhja e shkrimtarëve. Më pas përballoi përndjekje të gjerë, ia hoqën të drejtën e botimit dhe ia fshinë emrin nga tekstet shkollore dhe botimet e ndryshme. Edhe pas ripranimit në Lidhjen e Shkrimtarëve, në vitin 1954, ndonëse për fasadë respektohej, iu kufizuan përgjithnjë të drejtat e botimit pasi etiketohej shkrimtar borgjez, i cili nuk pajtohej me normat e realizmit socialist. Në këtë periudhë botoi kryesisht përkthime, biografi historike, një dramë dhe artikuj studimorë e me tematikë historike Shpesh veprat e shkrimet nuk i botoheshin, i përgjysmoheshin, madje në disa raste edhe i shtrembëroheshin qëllimisht duke i shtuar paragrafe te papërshtatshme. Nën këto kushte të vështira, Skënder Luarasi arriti të botojë një pjesë të krijimtarisë së tij deri sa u nda nga jeta më 27 prill 1982.
Deri në vitin 1990 krijimtaria e tij në monografi, publicistikë, drama, studime letrare e historike, nuk analizohej shkencërisht dhe nuk përmendej në botimet shkollore e akademike
Mbas rrëzimit të sistemit totalitar, personaliteti i Skënder Luarasit është nderuar e rivlerësuar në Shqipëri dhe në Kosovë.
Krahas vlerësimit si “Qytetar nderi i Ersekës” dhe dekorimit me “Urdhërin e Flamurit” e “Nderi i Kombit”, mban emrin e tij biblioteka e qytetit të Ersekës, shkolla e mesme teknike në Therandë-Kosovë, një shkollë 8-vjeçare në Tiranë, disa rrugë në qytete të Kosovës e në Tiranë. Tashmë ai zë vend në fjalorin enciklopedik shqiptar dhe në botimet akademike.
Por, sikurse përmendë, ndihen mungesa e një biografie serioze, bibliografia e veprës së tij apo studime të mirëfillta shkencore mbi krijimtarinë e tij që vazhdon të zbulohet e botohet.

2. Bibliografi
Kontributin e Skënder Luarasit në lëmin letrar do ta paraqesim në periudhat : 1917-1944 dhe 1945-1982 – (2011) .. pasi vazhdon botimi i veprës së tij.
Në periudhën 1917-1944 kontribuoi në:
- Publicistikë. Shkroi me dhjetra artikuj: studime letrare e historike, reportazhe, portrete, esse, kritikë e satirë, në organe të rëndësishme brenda e jashtë Shqipërisë.
Ndër artikujt më të rëndësishmit përmendim: “Letërsia moderne në Shqipëri”, “25 vjet indipendencë”, “Naim Frashëri”, “Lasgush Poradeci-Vija themeltare”, “Popullsia e Kosovës”
- Dramaturgji: Shkroi dramat “Agimi i Lirisë” dhe “Liria”.
Përkthime: Botoi disa vepra të njohura të letërsisë botërore si : “Vilhelm Teli” nga Schiler, “Sakuntala” nga Kalidasa, “Enoh Arden” nga Tennyson, “Përralla” nga Oscar Wilde ndërsa “ Lirika” nga Li Taj Pe dhe “Prometeu” i lidhur “nga Percy Shelley kanë “humbur”.
- Biografi: Botoi biografinë e shkurtër “Kolonel Tomson”
Ai gjithashtu qe editor i revistave “Studenti” (1920), “Dialëria” (1926-1928) dhe përgjegjës për redaktimin dhe botimin e revistës “Vullnetari i Lirisë” (1937).
Në periudhën 1945-1990 kontribuoi në :
- Publicistikë. Shkroi me dhjetra artikuj: studime letrare e historike, reportazhe, portrete, esse, kritikë e satirë. Ndër më të rëndësishmit përmendim: “Kongresi i Dytë i Manastirit”, “Skënderbeu në letërsinë angleze”, “Bajroni në Shqipëri”, “Shileri në Shqipëri”, “Fletë nga historia e shkollave të para shqipe”, “ Publicistika e motrave Qiriazi”.
- Përmbledhja me artikuj “Fjala shqipe”
- Dramaturgji: Botoi dramën “Stuhi në Prill”
- Përkthime: Shkroi mbi tridhjetë kryevepra të letërsisë botërore si “Fausti” nga Goethe, “Gëci i Berlihingenit” nga Goethe, “Fije bari” nga Whitman, “Mbreti Lir” nga Shakespeare
- Biografi: Shkroi biografitë e rilindasve Ismail Qemali, Isa Boletini, Petro Luarasi, Gjerasim Qiriazi, Sevasti Qiriazit ndërsa ajo për Fan Nolin “humbi”
Mbas ndarjes së tij nga jeta, në periudhën e viteve 1990 - 2010 janë botuar në:
- Publicistikë. Janë botuar për herë të parë disa shkrime të Skënder Luarasit
me kujtime, studime letrare e historike, korespondenca , ndër më të rëndësishmit përmendim: “Ditari i Skënder Luarasit: Si u likuiduam. Debatet që fshehu diktatura”, “Ambasadori amerikan, miku ynë i besës : Herman Bernstein“, “Komplotonjësit e heshtjes" “Mbylle gojën Skënder Luarasi!-kujtime”, “Ata që nuk më deshën në Lidhjen e Shkrimtarëve”: kujtime.
U botuan për herë të parë, i plotë, sipas variantit në dorëshkrim “Fausti” nga Goethe, “Vajza e Orleansit” nga Schiller, “Si ta doni” nga Shakespeare, “Zgjimi kombëtar shqiptar” nga Stavro Skëndi si dhe libri “Në brigadat Internacionale në Spanjë : Kujtime”
Janë ende të pabotuara librat: Skënder Luarasi: ‘’Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar : Kujtime”, F.Reshpja: “Albanian Rhapsody” (përkthim në anglisht), Schiller: “Don Karlos”, Aleksandr S. Gribojedov: “Mjerë kush ka mend”, Rodrigues. “Këtu fjeti një perëndi”, Morton F.Eden: “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre” etj. Konsiderohen “të humbura” (nuk gjenden njësi fizike) librat “Fan Noli: Jeta dhe vepra” dhe “Sevasti Qiriazi-Dako”; përkthimet: Percy Shelley: “Prometheu i lidhur”, Li Tai Pe: “Lirika” dhe dispencat: “A people history of England” (1963) dhe “English Literature” (1963) etj.

[petrol]

2. Faktorët ndikues
Personaliteti i tij u formua e u forcua nga tre faktorë të rëndësishëm: trashëgimia e pasur familjare e krahinore, talenti dhe ndikimi i rrethit shoqëror.
Skënder Luarasi trashëgoi genin e të atit, atdhetarit Petro Nini Luarasi. Ai u lind e u rrit në mjedisin atdhetar e kulturor të Luarasit e Kolonjës, në një periudhë të rëndësishme historike kur vendosej fati i vendit. Pati mundësi të njihej me rilindasit e veprën e tyre dhe të qe dëshmitar i mjaft ngjarjeve heroike e tragjike. Një shtysë e rëndësishme qe emri i tij emblematik, Skënder që gjithnjë i kujtonte heroin kombëtar shqiptar dhe “kumbarin shpirtëror”, Naim Frashërin. Jeta, vepra e vrasja e të atit, therroritë e mjaft atdhetarëve të tjerë miq e farefis të tij, iu rrënjosën në ndërgjegje dhe përcaktuan idealin e jetës së tij. Ambjenti atdhetar i begatë me takime e biseda në mes të miqve të shquar të të atit, në shtëpi apo në ambjente të tjera, gjatë periudhës kur Petro Nini Luarasi drejtonte shkollat shqipe në Korçë e Negovan, apo gjatë zhvillimit të Kongresit të Dytë të Manastirit, i rrënjosi mbresa të pashlyeshme. Portretet e Vani Cico Kosturit e Thimi Markos, Çerçizit e Bajo Topullit, Telemakut e Spiro Ballkamenit, Sali Butkës e Gani Butkës, Sevastisë e Parashqevi Qiriazit, Dervish Himës, Hysni Currit e Mihal Gramenos, qenë ikonat ku falej shpirti i tij .
Në vitet e mëvonshme takohet me Ismail Qemalin në Stamboll, me Fan Nolin e Kristo Dakon në SHBA, me Bajram Currin, Aqif pashë Elbasanin e Hasan Prishtinën në Vjenë, e me sa e sa të tjerë personalitete shqiptarë e të huaj.
Mësoi në fëmijëri gjuhën e ndaluar shqipe dhe mori dijet e para letrare përmes veprave të rilindasve. Motra e tij e madhe, Thomaidha, e cila qe nxënëse në shkollën shqipe të vashave në Korçë, i rrënjosi dëshirën të mësojë sa më shumë, të donte librat, të ndiente gëzim kur i mësonte edhe të tjerët. “O sa më e dashur m'u bë motra që më dha librat në dorë dhe sa i nderuar emri i atij që shkroi ‘’Istorinë e Skënderbeut’’ që më mësoi ta dua mëmëdhenë dhe të mburresha që kisha lindur shqiptar. Sa e bukur më dukej fjala Shqipëri dhe sa e dashur m'u bë ajo zonja e madhërishme, të cilën e sulmonin sulltanët e pashallarët e Turqisë, por që e mbronin Skënderbeu dhe trimat e tij: Urani, Moisiu...Muzakë kordhëtari, Golemi mjekërziu dhe djaloshi Linjarosa himarjoti.” 33
33S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Vepër e cituar, f. 96
U edukua me letërsinë e rilindasve, lexoi prozë e poezi si : ''Shqipëria si qe, si është, si duhet të jetë'' e Sami Frashërit; ''Mori Shqypni, e mjera Shqypni'' e Pasko Vasë Shkodranit; ''Kristomathia'' e Gjerasim Qiriazit; ''Bleta'' e Thimi Mitkos; ''Valët e detit'' e Spiro Dines; ''Rreshku arbëror'' i Ilo Mitkë Qafëzezit; ''Baba Tomorri'' i Çajupit; elegjinë ''Papa Kriston na e vranë'' prej Loni Llogorit, e sa e sa të tjera, të cilat që prej kohës së fëmijërisërisë, iu bënë shokë që i pasuruan mendjen. I kujtonte me nderim të thellë gjithe ata atdhetarë që hodhën themelet e gjuhës e letërsisë shqipe. Për ata hulumtonte, shkruante dhe ua kujtonte popullit shqiptar, veçanërisht rinisë, e cila duhej të edukohej e ndërgjegjësohej me sakrificat për atdhe.
“Mjerë ai popull që nuk ka libra dhe mjerë ata fëmijë që prindët i lënë pa shkollë...na ndihmojnë të krijojmë qytetërimin e të pasurohemi me kulturë, të dimë për bardhoshe Teutën ilire dhe ‘’Istorin e Skënderbeut’’, na tregojnë ''punëtë që ka punuar kordhëtari i vërtetë/ kombin duke nderuar dhe Shqipërinë përjetë''! 34 34 Po aty
Skënder Luarasi u mëkua me gojëdhënat, traditat e zakonet e pasura të vendlindjes, të trevës kolonjare e më gjerë: me aktivitetet kulturore e fetare, me dasmat plot pasqyli e kostumet popullore.
Ai kujton sa të bukura i dukeshin të kremtet në dimër kur vinin për vizitë hallat e tezet. Ç'këngë e shakara buçisnin ... ç'prralla e gjëagjëza tregoheshin mbrëmanet për të shkurtuar netët e gjata të dimrit... “Ajo që quhet sot folklor - sa fort ka ndihmuar në gojën e gruas shqiptare për të na shpëtuar gjuhën shqipe e zemrën shqiptare në ato kohë të zeza të tiranisë politike dhe të fanatizmit fetar. Edhe zjarrin e ndiznin me poezi” 35 35Po aty
Që në moshë të vogël ai shfaqi interes të madh ndaj çështjeve madhore kombëtare dhe zhvillimit të shoqërisë shqiptare e më gjerë. Me kalimin e kohës interesat e tij u bënë të shumanshme dhe të qëndrueshme, e nxitën për t’i njohur thellë shkaqet dhe pasojat e dukurive politike, historike e shoqërore dhe për tu marrë vetë me zgjidhjen e tyre. Jeta i ofroi mundësi të shumta për të zhvilluar prirjet e aftësitë dhe me vullnet të madh, kultivoi e shfaqi talentin në disa fusha. Skënder Luarasi mësoi me zell në rini disa gjuhë të huaja dhe lëndët e letërsisë, historisë dhe filozofisë, u ushtrua në psikologji e oratori, në sport e dramaturgji, në publicistikë e përkthime. Binte veçanërisht në sy për zërin kumbues, reflekse të larta në replika, për temperamentin dhe karakterin e fortë.
Në formimin e personalitetit të Skënder Luarasit ndikuan kulturat e lindjes e perëndimit dhe arsimimi mbi 15- vjeçar jashtë vendit, në Turqi, SHBA e Austri. Ai kujtonte me nderim mësuesin e historisë dhe të sociologjisë Bowden që e edukoi me dashuri jo vetëm për historinë e kulturën amerikane e atë botërore por i rrënjosi edhe parimet demokratike të Thomas Painit, Thomas Jefersonit e të Abraham Linkolnit dhe botëkuptimin përparimtar.
Sikurse thotë Jup Kastrati, ai “njihte me themel gjermanishten. Po ai ka qenë njohës shumë i mirë edhe i anglishtes e i spanjishtes. Njohuri ka pasur edhe për greqishten e re, turqishten, italishten, frëngjishten e rusishten. Me krijimtarinë letrare u muar që herët, kur ishte 17 vjeç. Është një nga intelektualët tanë më të përmendur për 65 vjet, në periudhën 1917 - 1982.” 36
36 J. Kastrati. Skënder Luarasi përkrah F.S.Nolit e F.Konicës, Drita, 16 janar, 2000, f. 2.

Në SHBA ai takoi mjaft miq e simpatizantë të të atit si Fan Noli, Kristo Dako, Bahri Omari, Kol Tromara dhe iu bashkua grupimeve shoqërore përparimtare, me antarë që i bashkonte ambicja madhore për të ndërtuar Shqipërinë e Re të lirë, të pavarur e demokratike si: motrat Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Petraq Kolonja, Qamil Panariti, Koço Tashko. Në Austri krijoi një miqësi të përjetshme me Lasgush Poradecin, Mihal e Aleks Budën, Qemal Butkën, Eqerem Çabejin, Hasan Cekën, Ilia Mitrushin, Hamdi Sulçebegun e Jorgji Jorgonin, por dhe me austriakë si Karl Wagner, Hans V.Pisk dhe Leo Freundlich. Në Shqipëri krijoi lidhje me personalitete si Tajar Zavalani, Branko Merxhani, Milto Sotir Gura, Ibrahim Shyti, Migjeni, Gjergj Kokoshi, etj. Në vitet 1930-1936 kur punoi si arsimtar në Shkollën Teknike, në Institutin Tregtar të Vlorës, në gjimnazin e Tiranës e atë të Shkodrës, edukoi e bashkëpunoi me një brez të rinjsh me pikëpamje përparimtare, shumë prej të cilëve dhanë jetën për të mbrojtur lirinë e atdheut si: Qemal Stafa, Emin Duraku, Nazmi Rushiti, Xheladin Hana, Elez Braha, Vojo Kushi, Sadik Stavaleci, Ali Demi, Asim Zeneli, Nexhat Agolli, Teufik Çanga, Kristo Isak, Murat Paci, Skënder Çaçi, Hajdar Dushi, Reshit Çollaku, etj.
Në kolektivin e tyre ai gjeti kushte më të favorshme për formimin e bindjeve e ideve, për zhvillimin e aftësive, forcimin e karakterit dhe shpalosjen e veçorive të personalitetit të tij.
Në formimin e Skënder Luarasit si njeri, intelektual e shkrimtar, pati rëndësi të madhe lidhja shpirtërore me paraardhësit autoktonë pellazgo-ilirë-arbërorë, ndryshe nga disa shkrimtarë toskë e gegë të cilët u edukuan me ndjenjën e inferioritetit, me mbivlerësimin e kulturës së huaj, ndikimin e madh fetar dhe politik të shteteve fqinje apo të fuqishme. Skënder Luarasi, ashtu si i ati, qe mëkuar me frymën e unitetit kombëtar dhe tolerancës fetare duke u orientuar kryekëput nga politika e vendeve që i shërbenin realisht kombit shqiptar. Përkundër përkatësisë ortodokse, ai mbajti lidhje të ngushta me bektashinjtë e protestantët duke vlerësuar kontributin e tyre të çmuar në çështjen kombëtare . Me asnjanësi ndaj besimeve fetare ai vlerësonte kombin mbi fenë, gjenezën pellazgo-ilire-arbërore mbi atë greke e latine dhe politikën e re amerikane të Presidentit Wilson mbi atë europiane, por deri në cakun ku ajo i shërbente Shqipërisë. Më pas u kalit në luftën kundër fashizmit në Spanjë, në kampet e përqëndrimit në Francë dhe në përballjet me sistemin totalitar.

3.Tradita “Skënder Luarasi”
Dëshmitarë ngjarjesh e studjues të ndryshëm kanë zbuluar thënie, kontribute dhe veprimtari “sporadike” e “të pabesueshme” të cilat edhe të vetme do ti bënin nder kujtdo. Në tërësi ato formojnë një traditë që e paraqet Skënder Luarasin si një “legjendë, mit dhe realitet”. “Vetëm kur njerëzit kthehen në fenomene të tilla, thëniet dhe sentencat e tyre përhapen si thëniet e Bernard Shout dhe të Ajnshtainit…Tradita e Skënder Luarasit nuk harrohet...Në kulturë zë radhën e parë të traditës përparimtare demokratike, ndërsa në traditën e dinjitetit të njeriut të kulturës është i pakrahasueshëm me asnjëri.” 37
37D. Agolli. Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet, Zëri i popullit, 20.1.2000, f.10.
Tradita Skënder Luarasi ka zënë rrënjë në shtresa të gjera të kombit shqiptar, tek ata që e kanë njohur, kanë lexuar, analizuar e zbatuar pikëpamjet e tij.
Një ndër ata shpreh mbresat nga takimi i parë me Skënder Luarasin: ''Sot kam takuar Skënder Luarasin, më të madhin njeri që kam takuar ndonjëherë. Shumë e kujtojnë të vdekur ndoshta pse ai është i fundit njeri i gjallë i Rilindjes sonë Kombëtare a ndoshta për shkak të bëmave të tij. Bëmat e njerëzve të mëdhenj tregohen mbas vdekjes, por ato të profesor Skënderit tregoheshin që në gjallje. .. Ai kishte diçka hem prej Moisiut, hem prej Isa Boletinit, hem prej Uitmanit, hem prej Bajronit dhe ca më shumë prej Faustit… e prej Petros.” 38
38 K.Laka. Sa shumë erëra e kishin rrahur. Takimi im i parë me Skënder Luarasin, Kolonja, nr.4, prill 2000, f.5.
Kristaq Laka kishte dëgjuar shumë bëma të Skënder Luarasit, kishte lexuar vepra e përkthime, kishte lexuar publicistikën dhe gjithnjë ishte befasuar nga madhështia e veprës së tij. Më pas kishte patur fatin ta njohë e të bisedojë shumë herë me të, por kurrë nuk mundi ta përcaktojë “ku fillonte Skënderi e ku mbaronte profesori, ku fillonte shkrimtari e ku mbaronte shkencëtari, ku fillonte historiani e ku mbaronte gjuhëtari, ku fillonte kolonjari e ku mbaronte kosovari…ku fillonte njeriu e ku mbaronte legjenda. Ai ishte një njeri legjendë“ 39
39 Po aty.
Lasgushi Poradeci ka thënë: “Skënder Luarasi është shumë patriot, shumë demokrat, shumë liridashës, shumë i sinqertë, shumë guximtar, dhe (si pasojë) shumë sherrxhi” 40
40 P. Kolevica, Lasgushi më ka thënë, Tiranë, Naim Frashëri, 1992, f.142.

Shpesh ata me të cilët përballej, kur nuk kishin argumenta të tjera për ta kundërshtuar, e cilësonin “sherrxhi”, por pa e shpjeguar përse bëhej ai i tillë. “Karakteri i tij, i një njeriu shumë të ndershëm dhe të vendosur e bëri të krijonte edhe armiq. Nganjëherë qëllonte që të zemërohej edhe me miqtë e tij, por ata që ia njohën këto cilësi të rralla të shpirtit, jo vetëm nuk ia morrën kurrë për të keq, por e vlerësuan lart.” 41
41T. Haxhimihali. Aleks Buda: Kujtime, Tiranë, Akademia e Shkencave, 2005, f.202.

[petrol]

Petro Luarasi. SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

IV VEPRIMTARIA

1. Mësues, edukator e pedagog
Skënder Luarasi zë vend të nderuar në plejadën e shquar të mësuesve e pedagogëve shqiptarë për kontributin e tij të gjithanshëm në fushën e arsimit dhe të mendimit pedagogjik shqiptar. Ai filloi të punojë si arsimtar që në vitin 1920 në kurset dhe shkollën e mbrëmjes që organizonte “Kryqi i Kuq i Rinisë Amerikane” në Elbasan. Në periudhën 1930-1936 la gjurmët e tij të pashlyeshme në një sërë shkollash të mesme dhe në fakultete të Universitetit të Tiranës. Të shumtë janë ata që shprehin konsideratat për mësuesin e edukatorin e tyre, shumë syresh u bënë dhe vetë mësues e pedagogë të nderuar ndaj dhe shpesh e quanin Skënder Luarasin “Mësues të mësuesve”.
“Kështu mund ta quajnë shumë vetë Skënderin, kështu mund ta quaj unë me plot gojën sot”- deklaron Aleks Buda- “ që jam tetëdhjetë e sa vjeç, kështu e quajta para disa vjetësh kur e pashë për herë të fundit pak minuta pasi kishte dhënë shpirt... Dhe kam të drejtë t'i vë vetes këtë titull nderi krahas një Qemal Stafe e ndonjë tjetri, që duke e njohur atë nga bangat e shkollës kanë pohuar të njëjtën gjë” 42
42 T. Haxhimihali. Aleks Buda: Kujtime, Libër i cituar, f.202.
Skënder Luarasi kishte aftësinë që t’i bënte nxënësit dhe studentët që ta dëgjonin me kërshëri pasi ai “ishte mësues i lindur dhe unë nuk mund të flas për të pa ndjenjën e dashurisë e të mirënjohjes që ruan gjithnjë nxënësi për mësuesin e tij...” 43
43 Po aty.
Talentin si mësues dhe edukator ai e ndërlidhte me tematikën e gjerë e të pasur, me përshkrime romantike e realiste mbi historinë, kulturën, letërsinë shqiptare e të huaj, me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. Aleks Buda i larguar në moshë të vogël nga Shqipëria, kujton që nuk dinte asgjë nga jeta e popullit shqiptar dhe këtë filloi ta njohë “nëpërmjet fjalës magjepsëse të Skënderit. Për sa kohë ndodheshe në fushën e gravitetit të ligjëratës së tij e ndjeje veten të elektrizuar…. Para meje, një djali të ri, po zbulohej vazhdimisht e më tepër , me një qartësi të habitshme, një botë e tërë, e madhe, e panjohur, falë detajeve realiste që tregonte ai për Shqipërinë e viteve '20 -'30.” 44
44 Po aty.
Krahas kërkesës së përthithjes së lëndës nga nxënësit e studentët, ai nxiste tek ata debatin dhe shprehjen e talentit individual letrar, oratorik e plastik. Në të njëjtën kohë ai kryente edukimin atdhetar e kulturor përmes lëndës e aktiviteteve që zhvillonte. Kjo metodë e punës së tij kultivoi admirimin e nxënësve për mësuesin, edukatorin dhe lëndën që zhvillonte .
Nxënës të tij Mehmet Gjevori e Kristofor S. Xhani kujtojnë mbresat e tyre nga mësuesi i tyre i shqipes, si e zhvillonte mësimin. 45
45 M. Gjevori. Shkolla Teknike e Tiranës: Monografi shkollore, Prishtinë, 2003, f.134.
Mehmet Gjevori nxënës në Shkollën Teknitë tëTiranës (1930) kujton: “Skënder Luarasi ishte një personalitet i shquar i arsimit. Ai ishte intelektual me autoritet dhe me zgjuarësi të jashtëzakonshme, figura më simbolike e kulturës shqiptare, edukator i përsosur dhe pedagog i talentuar e me njohuri të gjera, posaçërisht në fushën e letërsisë shqiptare, por dashamir i madh edhe i letërsisë botërore. Kur recitonte në klasë ndonjë vjershë përkthyer bukur nga F.S.Noli, në klasë mbretëronte qetësi e plotë, duke dëgjuar zërin e lartë e të thekshëm të prof. Skënder Luarasit…46
46Shkolla Tregtare e Vlorës çerdhe e lëvizjes patriotike e revolucionare: Maket, Vlorë, 1974, f.31.
Nxënësi Kristofor S. Xhani kujton që në vitin 1931, në të njëjtën kohë me Naum Strallën, erdhi në shkollën Tregtare të Vlorës si mësues letërsie Skënder Luarasi “pedagog me ndjenja patriotike dhe pikëpamje demokratike. Në këtë kohë u gjallërua më shumë edukimi patriotik dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike. Në mësimin e letërsisë një vend të rëndësishëm filluan të zenë veprat që revokonin të kaluarën historike të popullit tonë, luftën për liri e pavarësi, ose vepra të letërsisë përparimtare botërore, me frymë demokratike e përparimtare”

Skënder Luarasi prej librave që lexonin në klasë, si :‘’Të mjerët’’, ‘’Jul Qezari’’ e të tjera drama të Shekspirit, zgjidhte pjesë të bukura dhe së bashku me nxënësit i analizonin dhe i mësonin përmendësh. “Pashë se leximi kolektiv i dramave në klasë jepte rezultate të dobishme për të folur sa më mirë e më kthjellët. Këtë metodë pune e vazhdova, sipas nevojës e mundësive, në gjithë klasat e ulta të gjimnazeve ku u transferova.” 47
47 S. Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, vol.3, f. 45. (Fondi i familjes S.Luarasi)
Ai shquhej për metodën pedagogjike që e tregonte në zhvillimin krijues të programit mësimor, për frymën e diskutimit të hapur e polemizues brenda e jashtë klasës, në shoqatat studentore apo në eskursionet që organizonte në vende historike. Në këtë mënyrë ndihmonte studentin të krijonte bindje të shëndosha dhe mendim të pavarur. Ai i afronte nxënësit e tij që të ishin të lirshëm në biseda, nuk u mbante distancë, i nxiste që të ishin atdhetarë aktivë, të sinqertë, të ndershëm, punëtorë, të emancipuar dhe kërkues për demokraci e progres shoqëror.
Në kohën kur sundonte frika e varfëria, shtypja e lirive demokratike e injoranca, kanuni, dasitë krahinore e fetare, Skënder Luarasi me fjalët e shembullin e tij, i mësoi nxënësit ta donin atdheun ndryshe nga sa i mësonin shumë të tjerë. Ai u hapi nxënësve dyert e thesareve të letërsisë botërore me Shilerin, Shekspirin, Gëten, Bajronin, Uitmanin dhe kolosët e mëdhenj të pendës të cilët i recitonte me një stil e frymëzim të veçantë.
Nxënësi Iliaz Gogaj e vlerëson këtë metodë nga aspekti i edukimit patriotik, ndërsa Zef Ashta nga aspekti kulturor.48
48 I. Gogaj. Skënder Luarasi - shëmbëlltyrë e përkryer e mësuesit atdhetar e demokrat, Mësuesi, 2 maj 1992, f.4.
Nxënësi I. Gogaj mendon se “duke paraqitur fakte nga jeta e bëmat e njerëzve të shquar, ai realizonte synime të caktuara në edukimin moral, sidomos atdhetar të nxënësve” 49
49 Z. Ashta. Në kujtim të mësuesit tim të letërsisë, Skënder Luarasi, Demokracia,16.1.2000, f. 4.
Nxënësi Zef Ashta kujton: “Kjo formë mësimdhënie e letërsisë e bënte orën e mësimit mjaft të gjallë, tërheqëse dhe interesante. Shpjegimet e tij për këta kollosë të letërsisë ishin të tilla që të nxisnin dashurinë për letërsinë. “
Pjesë e metodës së tij edukative qenë përzgjedhja e temave të hartimeve të cilat më pas i diskutonte në klasë, u tregonte rregullat e drejtshkrimit, mënyrën si duhej të trajtohej tema në formë e brendi, etj. Nxënësi i gjimnazit të Shkodrës Vasil Llazari, në një përvjetor, ia përmend disa nga meritat si mësues edukator dhe militant i idealeve të mëdha patriotike: ”Ju e nxitët, udhëzuet, ndihmuet dhe ma vonë i dhatë mundësi ta lexonte në klasë hartimin e njoftun: ’’E vjetra shëmbet…’’ të paharrueshmin, nxënësin tuaj Qemalit dhe shokëve të tij...Ju kur i bëtë këto nuk muart parasysh as persekutimet, pozitën, vuajtjet dhe konseguencat e tjera që mund të vijshin..” 50
50 D.Kaloçi. V.Llazari : Si e dëgjuam Skënder Luarasin kur fliste nga Radio-Madridi : Letra e panjohur e Vasil Llazarit nga qytet i Shkodrës i cili ia dërgon atë Profesor Luarasit , Gazeta shqiptare, 11 prill, 2003, f. 12 - 13.
Skënder Luarasi, mësues e edukator, i bindur në idealet dhe drejtësinë e çështjeve që mbronte, nuk u ndal vetëm tek leksionet me fjalë dhe nxitje, por dha shembullin personal si “propagandist i flaktë i ideve njerëzore, patriotike, antifashiste... adhurues i së mirës, së bukurës dhe së resë përparimtare... i pari flamurtar dhe luftëtar aktiv i këtyre idealeve të mëdha të njerëzimit, tue shkue me luftue në Spanjën heroike, aty ku mbroheshin vlerat e mëdha të njerzimit, ku mbrohej nderi e përparimi, ku mbrohej edhe jeta e pamvarësia e Atdheut” 51
51 Po aty.
Rolin si mësues edukator ai e vazhdoi edhe në periudhën e pasçlirimit duke kultivuar tek nxënësit marrëdhëniet njerëzore, nxitjen e talenteve dhe dashurinë për letërsinë.
“Kishte cilësitë e një njeriu të mirë, që e shkurtonte largësinë pedagog-student, me shikimin , sjelljen dhe fjalën e ëmbël e nxitëse, në auditor dhe jashtë tij.Ndjenim se me të na lidhte diçka e brendëshme, e pakuptueshme” 52
52M. Gecaj. Filologë që nuk harrohen, Tiranë, Erik, 2002, f.69.
Perlat Xhiku nxënës në Institutin Ekonomik ( 1947) kujton që përkundër ambjentit të zymtë, të akullt që i frenonte dëshirat e tij për letërsi, dallonte mësuesin e letërsisë Skënder Luarasi, tek i cili që në fillim i '‘ngjiti’’ frymëzimi letrar që nuk i gjente mbështetje në atë shkollë. I bëri përshtypje metodika e mësimdhënies së tij, kultura e gjerë, oratoria dhe sinqeriteti në trajtimin e temave. “Ai i diskutonte ‘’pa dorashka’’ çështjet e figurat letrare, opinionet e ngjarjet, nxiste debatin, krahasonte hartimet e mira dhe të këqijat...Me zellin dhe mjeshtrinë e shprehjes, ai i bëri nxënësit e tij, jo vetëm ta dashuronin letërsinë por edhe të merreshin me të, kush më shum e kush më pak. 53
53 Po aty.
Shkrimtarë, poetë, kritikë letrarë si: Petro Marko, Arshi Pipa, Andrea Varfi, Fatos Arapi, Adriatik Kallulli, Meri Lalaj, Adelina Mamaqi e shumë të tjerë, kanë shprehur nderimin e tyre për mësuesin e letërsisë Skënder Luarasi që i nxiti e u nxorri në pah talentin letrar.
Nga natyra Skënder Luarasi zotëronte një zë mbresëlënës . Aleks Buda në takimin e parë me Skënder Luarasin njëzetvjeçar, vuri re temperamentin e tij tepër energjik, vështrimin e mprehtë e të rreptë, gojëtarinë e zjarrtë, zërin e tij melodik plot kumbim, që të kujtonte zërin e Aleksandër Moisiut. Edhe miku i tyre i përbashkët austriak, Hans Pisk, pati thënë: ''Pasi kam dëgjuar zërin e Skënder Luarasit e kuptoj përse ju thoni se Aleksandër Moisiu është shqiptar. Në zërin e secilit ka një diçka tipike unikale që i bashkon.'' 54
54 A.Buda. Libër i cituar, f.176.
Me këtë dhunti të natyrshme ai magjepste nxënësit duke recituar vargje e pjesë dramatike
“Ai ishte një folës shumë i mirë, me prirje të fortë aktori dhe me dashuri të veçantë për dramaturgjinë gjë që duket qartas nga përkthimet e tij…Gjatë vjetit akademik 1935-36 ai u përqëndrua tek komentimi i ''Vilhelm Telit'', përkthyer nga ai vetë. Ishte karizmatik prej natyre dhe tërhiqte nxënësit me të cilët kishte bisedime të shpeshta.”
55 A.Pipa. Letër dërguar Skënder Luarasit, Drita, 16 janar 2002, f.12.55
Skënder Luarasi “në orën e mësimit organizonte ''një teatër në miniaturë'', ku nxënësit, luanin pjesë nga tragjeditë e Shekspirit apo komeditë Molierit.”. 56
56Z.Ashta. Në kujtim të mësuesit tim të letërsisë, Artikull i cituar.

[petrol]

2. Grupet teatrale amatore
Skënder Luarasi kishte studjuar me zell të madh artin dramatik në ShBA dhe Austri, kishte dëshirë të mësonte përmendësh pjesë nga vepra të njohura dhe i recitonte në klasë e auditore, në klubet studentore, në konferenca kulturore e mes miqve e shokëve. Dashurinë për artin dramatik, ia dedikonte mësuesve të tij amerikanë e austriakë dhe në një masë të madhe Aleksandër Moisiut të cilin disa herë kishte patur fatin ta takojë e ta shohë në skenë, të mahnitej dhe të mësonte shumë prej artit të tij sublim si aktor. Të parën herë e ka parë në dramën ''Fiesko'' në vitin 1927. “Moisiu- Fiesko më qëndron i gjallë para syve. Mund të them se qe kjo shfaqje e aktorit gjenial që më bëri ta dua Shilerin më shumë, e ta lexoj më shumë.” 57
57 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar.
Mjeshtërinë e tij, Aleksandër Moisiu e arriti me anën e përpjekjeve të mëdha ndaj, kur i takoi studentët shqiptarë në një festë në Vjenë, u tha: ''Simboli juaj qoftë puna''. 58
58 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar.
I talentuar nga natyra, i frymëzuar nga arti magjik i Aleksandër Moisiut dhe me punë këmbëngulëse, Skënder Luarasi kreu organizimin dhe drejtimin e grupeve teatrale të nxënësve në Institutin Tregëtar të Vlorës, në gjimnazin e Shkodrës e Konviktin “Malet tona” dhe në gjimnazin e Tiranës. Në këto aktivitete ai synonte të shfaqeshin pjesë me karakter edukativ, patriotik dhe tematikë që ti shërbente shoqërisë
Me ardhjen në shkollën Tregtare të Vlorës e mësuesit të letërsie Skënder Luarasi “u gjallërua më shumë edukimi patriotik dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike. Nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’ dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(i Skënder Luarasit) me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932. “Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi i Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…” 59
59 K. S. Xhani. Kujtime. Libër i cituar.
Ndërsa në gjimnazin e Shkodrës ‘’jo pa qëllim nxënësit deshën të vinin në skenë, në fillim të vitit 1934, në kohën e tensionit të marrëdhënieve shqiptaro-italiane, dorëshkrimin e S.Luarasit, dramën ‘’Liria’’ 60
60 Gjimnazi i Shtetit Shkodër (1922-1972), Shkodër, 1971, f.54.
Vështirësitë për shfaqjen e dramave me subjekt përparimtar dhe synime artistike e ideore qenë të mëdha sepse ballafaqoheshin me opinionin konservator e paragjykimet fetare dhe krijohej artificialisht një tension i madh që shoqërohej me akuza e informacion të rremë.
Një ngjarje e njohur në historinë e teatrit amator, ku “harrohet” Skënder Luarasi, është përgatitja e dramës "Kalorësi dorështrënguar", ku Qemal Stafa u dallua në rolin e fajdexhiut Xhemal Broja, kujton atë ngjarje të vitit 1935 kur në krye të shoqërisë‘’Besa Shqiptare’’të Gjimnazit të Shkodrës u zgjodhën disa studentë të cilët mendonin të botonin një gazetë dhe të jipnin ndonjë shfaqje. “Edhe në këtë rast si në rastin e revistës iu drejtuem profesorit të Shqipes të na rekomandonte ndonjë dramë” . 61
61 Xh. Broja. Si u pengua shfaqja e ‘’Kalorësit dorështrënguar’’ të Pushkinit, Literatura Jonë, prill-maj1949,f.41.
Skënder Luarasi propozoi të luhej drama ‘’Kalorësi dorështrënguar’’. Kur Skënder Luarasi pa se Qemal Stafa “sikur nuk ia pat andja të luante fajdexhiun” i tha: “Këtu do të provosh sa i zoti që je tanë urrejtjen t’ande për fajdexhinjtë t’a shprehish në këtë rol, në mënyrë që fajdexhinë t’a urrejë i gjithë populli” . 62
62 Po aty.
Ndërsa grupi theatral i gjimnazistëve bënte provat dhe për ditën e shfaqjes, më 28 Nëntor 1935, profesorin e letërsisë Skënder Luarasin e transferuan. “Para se t’ikte ai thirri Qemalin e disa nxanës tjerë e u përshëndet. Mos u mërzitni nga pengesat.Me vullnet e bashkim të gjitha kalohen.’’Kur ka nevojë,lundrar, çdo udhe i delet’’. Mësoni.Ju jeni të rinj e bota është e të rinjvet.Veprën e Pushkinit dhe të tjera si ajo , mundohuni t’i çfaqni me grupin t’uaj....Ky qe mësimi i fundit që u dha nxanësve të tij n’intimitet profesori i Shqipes.” 63
63 Po aty.
Dhe porosinë e tij ata e mbajtën. Dramën e Pushkinit ’’Kalorësi dorështrënguar’’, me gjithë pengesat, e shfaqën për publikun e nxënësit e shkollave me rastin e Vitit të Ri.” 64
64 Po aty.
Ndërkohë Skënder Luarasi ka kontribuar në dramaturgjinë shqiptare edhe me krijimet e tij: ‘’Agimi i Lirisë’’ ‘’Liria’’, dhe ‘’Stuhi në prill’’, ku me stil të veçantë trajtohen tematika të rëndësishme për kohën, me frymëzim atdhetar, demokratik, antifashiste. Që të treja krijimet patën të njëjtin përfundimin: u ndaluan për motive politike e klanore në kohën e sundimit të regjimeve përkatëse antidemokratike.
‘’Agimi i Lirisë’’ u shkrua në nderim të heroit Spiro Ballkameni dhe dëshmorëve në Orhan Çiflig. Tema qe përpjekja e çetës së Spiro Ballkamenit me asqerët e Rexhep Pallës më 17 korrik 1911, në Orhan Çiflig, ku ranë dëshmorë bujku Bajazit Rehova dhe disa studentë të shkollës shqipe të Korçës. Maturantët e shkollës Tregtare, nën drejtimin e Skënder Luarasit si regjisor e përgatitën shfaqjen e dramës ‘’Agimi i Lirisë’’ me rastin e festës së 20-vjetorit të pavarësisë pa ndihmë financiare. Për kostumet i ndihmuan fshatarët e Hormovës. “Kur u treguam qëllimin dhe u përmendëm emrin e Spiro Ballkamenit, një plaku iu mbushën sytë me lot. Ai e pati njohur Spiro Ballkamenin më 1910 kur i pat ardhur në shtëpi tok me Muharrem Hurshitin dhe qenë bërë shok lufte.” Ata pleqtë e nderuar të Mavrovës na siguruan për kostumet.” Shfaqja u dhamë mbrëmjen e 27 nëntorit 1932.
Korespondenti i gazetës ''Shqipëria e Re'' shkruan për këtë ngjarje artistike:
‘’Me rastin e ditës së Indipendencës Shqiptare, 28 Nëntor, u shfaq në qytetin tonë prej nxënësve të shkollës Tregëtare drama ‘’Agimi i Lirisë‘’ e shkruar prej profesorit të atij instituti, z.Skënder Luarasi. Salla ku u shfaq drama ishte mbushur plot tue i tërhequr më shumë titulli dhe subjekti i bukur i asaj drame që i përshtatej tamam asaj dite.”
Gjithashtu ata e këshillojnë “autorin e dramës z.Skënder Luarasi që këtë dramë të përkujdeset ta verë në shtyp sa më shpejt që kështu të kenë rast edhe shoqëritë e tjera kulturale shqiptare dhe ca më shumë për propagandën kombëtare kjo pjesë të shfaqet gjithashtu edhe nëpër qytetet e tjera të Shqipërisë sikundër edhe nëpër kollonitë e tjera shqiptare” 65
65 Korespondenti. Shfaqje teatrale në Vlorë. Agimi i lirisë, Shqipëria e Re, 9 nëntor, 1932, f.3.
Hil Mosi, ministri i Arsimit, që asistoi në shfaqjen e dramës, i ftoi që ta shfaqnin edhe në Tiranë. Edhe ''në Tiranë u shfaq me sukses drama patriotike ‘’Agimi i Lirisë‘’ e z.Skënder Luarasi...Të Kremten e Krishtlindjes, pata rastin të ndodhesha si asistent në shfaqjen theatrore të dramës origjinale: ‘’Agimi i Lirisë‘’ përpiluar prej z.Skënder Luarasi. Drama përgjithërisht u luajt bukur dhe këtë e vërtetonin edhe duartrokitjet e nxehta, herë mbas here.“ 66
66 Po aty.
Në koment lavdërohet drama, vepër origjinale shqiptare e cila shprehu “me të vërtetë karakteristikat, ndjenjat dhe valëzimet e shpirtit arbëresh të cilat të bashkuara me artin dramatik,” kanë për të na përfaqësuar denjësisht në theatret e antipodeve të qytetëruara, gjëra këto që, pas mendimit tim, s’i mungojnë veprës në fjalë…” 67
67 A.V. Rreth shfaqjes theatrore të dramës origjinale: Agimi i Lirisë, Shqipëria e Re, 10 janar,1933, f.2.
Drama u shfaq me sukses, në 26 e 27 dhjetor 1933, por vetëm dy herë, të tretën u ndalua. Për këtë ndërhyri Abdurahman Dibra duke përdorur edhe gazetën e tij “Besa” ...
“Në tetor 1912, Abdurahman Dibra pati qenë kajmekam (mydir) i Neveskës. Ky e kurdisi planin për ta shtënë Spiron në pusi. Pas luftës Ballkanike shkoi në Stamboll. Më vonë Zogu e thirri në Shqipëri dhe e bëri ministër të Arsimit. Ky anadollak që e vrau trimin shqiptar në Neveskë, e vrau për të dytën herë Spiro Ballkamenin në Tiranë! 68
68 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar, f. 20.
Drama “Liria”, është shkruar nga Skënder Luarasi në periudhën e provokacioneve të flotës italiane në Vlorë. Kemi të dhëna të pakta për subjektin dhe historikun e shfaqjeve të saj. Sipas kujtimeve të Luarasit ajo u shfaq nga grupi teatror i nxënësve në ambjentet e Institutit Tregëtar në Vlorë, ndërsa me nxënësit e gjimnazit të Shkodrës nuk u lejua të shfaqej.
Drama ''Stuhi ne prill'' e bazuar në ngjarje historike e personazhe reale, vlerësohet si krijimi dramatik më i mirë i Skënder Luarasit, për nga forma, mesazhet , gjuha e stili. Atje ai trajton ngjarje të rëndësishme: krijimin e grupeve të para të rinisë antifashiste, pjesëmarrjen e shqiptarëve në Luftën e Spanjës, manovrat e elementëve profashistë dhe të agjenturave të huaja në prag të pushtimit fashist, etj. Drama u shkrua në vargje me rimë dhe portretizonte personazhe historike gjatë periudhës përpara e pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste. Me gjithë shpjegimet e Luarasit mbi rëndësinë e mesazheve të kësaj vepre, censura , ‘‘me urdhër nga lart” sajoi argumenta dhe e ndaluan botimin Në një recensë, theksohej: “Çështja e vullnetarëve të Luftës së Spanjës, që përshkojnë dramën, dhe “Zëri i Madridit”, e kanë errësuar të vërtetën historike, që çdo aksion patriotik- revolucionar, mbështetjen kryesore e ka pasur te lëvizja revolucionare e vendit, e cila në ato momente ishte mjaft e gjallë...” 69
69S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar, Libër i cituar, f. 47.
Ndërkohë, për të njëjtën vepër, shkrimtari Mark Dodani, privatisht shkruan: “Për Spanjën (luftën e asaj kohe), për sa është trajtuar në vepër, nuk shoh asnjë shqetësim”. 70
70 M. Dodani. Letër dërguar Skënder Luarasit. (Fondi i familjes S. Luarasi)
Mbas shumë përpjekjesh drama u botua në revistën “Teatri” me shkurtime por i shkaktoi telashe të mëdha redaktorit përgjegjës Mexhit Premçi i cili u kritikua dhe u dënua. Akuzat kundër tij kishin të bënin me botimin e disa dramave ndër të cilat përmendej edhe dramëa ''Stuhi në Prill'' e Skënder Luarasit. Ai, akuzohej se aty kishte ''importim revolucioni''. “Kjo akuzë mbështetej në faktin se vetëm në një faqe të dramës, autori nëpërmjet një radioje të Spanjës, paralajmëroi shqiptarët se fashizmin e kishin në prag. Edhe kjo akuzë ishte një absurditet më vete...''.Ai dënohej “për gabime ideologjike në fushën e botimeve të dramës”. 71
71 M. Premçi, Intervistë, Gazeta shqiptare, 5 korrik, 2002, f.13.
Kur teatri “A.Z.Çajupi” i Korçës nisi të shfaqë dramën më 26 e 27 nëntor 1972, nën regjinë e Dhimitër Orgockës dhe në role kryesore: Pandi Raidhi, Dhimitër Grabocka, Dhorkë Orgocka, Minella Borova, Jani Riza etj., ditën e tretë shfaqja u ndalua me urdhër nga lart.
Skënder Luarasi mori shumë urime nga intelektualët korçarë për suksesin e shfaqjes. Gaqo S.Peci, i dënuar politik, i shkruan: “nuk munda t’ju përshëndes e t’ju shtrëngoj dorën për vlerat e saj të mëdha, pavarësisht se qëllimisht u mbajt një heshtje fajtore, për të mos përdorur fjalën kriminale...Ju në jetë sigurisht kini ngrënë grushte të pabesë po kaq të rëndë e, megjithatë, s’kini dashur t’ia dini. Ju jini kockë e fortë.... Këtë e presim, këtë e kini detyrë” 72
72 Komplotonjësit e heshtjes. Letërkëmbimi i Skënder Luarasit me Gaqo Pecin, Ndryshe, 8 prill, 2007, f. 13.

[petrol]

3. Drejtues në media

Skënder Luarasi ka drejtuar tre organe shtypi të rëndësishme për kohën dhe qëllimin që kanë realizuar. Roli i tij si editor- kryeredaktor i organeve “Studenti”, “Dialëria” e “Vullnetari i Lirisë“ dhe rëndësia e tyre reale përmendet nga studjues seriozë si Hamit Boriçi, Bashkim Gjergji, Mark Marku, ndërkohë që bëjnë pjesë ndër ato organe që nuk njihen si duhet.”Të gjitha këto organe do të mbeten objekt me shumë interes për studjuesit e historisë së gazetarisë shqiptare, pasi, siç vërehet, deri tani kemi vetëm disa të dhëna bibliografike për to, pa e njohur përmbajtjen , qëndrimin që mbajnë ndaj çështjes kombëtare, rolin që luajnë në zgjerimin e vetëdijes kombëtare dhe vendin që kanë në historinë e shtypit në Shqipëri “ 73
73 H. Boriçi, M.Marku, Histori e shtypit shqiptar, Libër i cituar, f.320.
''Studenti''. Organi ''Studenti'' i shoqërisë ‘’Lidhja e studentëve shqiptarë’’ nisi të botohet në janar 1920 dhe kishte si moto: ''Jeta pa libra është vdekje''.Ajo ishte e para revistë studentore shqiptare në SHBA. “Në diasporë u krijua kështu një sistem i gjerë i shtypit shqiptar e mbi Shqipërinë, sidomos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku spikatën: e përjavshmja “Studenti”, organ i shoqërisë Lidhja e studentëve shqiptarë, me qendër në kolegjin ndërkombëtar amerikan në Springfield (Masaçusets, SHBA) me kryeredaktor Skënder Luarasin, fletorja “Drejtësia” (The Justice) e Josif Panit në Uotërton po në shtetin Masaçusets në ShBA etj.” 74
74 H. Boriçi - M.Marku. Histori e shtypit shqiptar, Libër i cituar, f. 18.1
Blendi Fevziun shkruan që “nga viti 1920, u shfaqën jashtë kufijve edhe botimet që i takonin organizatave të studentëve shqiptarë të regjistruara në universitetet e huaja. Më përfaqësueset ndër to qenë “Studenti” dhe “Djalëria”. “Studenti” u botua nga nxënësit shqiptarë, ose me origjinë shqiptare , në American International College më 1920. Ai synoi kryesisht njohjen e Shqipërisë dhe kultivoi krenarinë kombëtare të nxënësve, një pjesë e të cilëve kishin lindur në SHBA.” 75
75 B. Fevziu. Historia e shtypit shqiptar: 1848-2005, Tiranë: Onufri, 2005, f. 48.

Krahas njohjes së atdheut dhe kultivmit të krenarisë kombëtare revista njoftoi dhe kreu shpërndarjen e librave shqip, përkthime të Nolit, Konicës si dhe “Jul Cesari” i Shekspirit dhe “Skënderbeun” e Uinkopit të përkthyer nga Skënder Luarasi. Një pjesë e të ardhurave përdoreshin për shoqatën dhe për të ndihmuar djem shqiptarë për t'u arsimuar. U bë një punë e mirë për ndërgjegjësimin e studentëve shqiptarë e familjeve të tyre për bashkëpunim, për mbledhjen e ndihmave, botimin e disa librave shqip dhe propagandimin e ideve kombëtare.
Në revistën ‘’Studenti’’, me editor Skënder Luarasin, krahas shkrimeve të tij u botuan mjaft materiale të rëndësishme: kanunorja, disa raporte përmbledhjesh, artikuj, aktivitete, lajmërime mbi disa përkthime dhe telegrame. Qerim Panariti dhe Skënder Luarasi në emër të studentëve shqiptarë të Amerikës, iu drejtuan Kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris, Presidentit të SH.B.A. Woodrow Wilson dhe Delegacionit Amerikan në Konferencën e Parisit, për të rivendosur pavarësinë dhe integritetin e Shqipërisë, duke përfshirë në kufijtë e saj krahinat e Kosovës dhe të Çamërisë, në bazë të së drejtës së kombësisë dhe të vetvendosjes, për hir të së drejtës dhe paqes së ardhshme në Ballkan.
Revista “Studenti”, u shpërnda në Shqipëri, SHBA, Kanada dhe në vende të tjera ku kishte shoqata shqiptarësh dhe dashamirës që mund të ndihmonin. Numri i parë i saj gjendet edhe në fondin e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë.
Disa pliko iu dërguan edhe botuesit Kristo Luarasi, pronar i shtypshkronjës ”Mbrothësia” në Sofje dhe albanologut danez Holger Pedersen të cilët i përgëzuan për botimin
Në motin shkollor 1920-1921 ‘’Lidhja e studentëve shqiptarë’’ u shpërngul në Boston, Mass dhe revista ''Studenti'' mori titullin “The student'' , me drejtues të ri Jorgji N.Priftin.
“Dialëria”. Botimi i revistës ''Djalëria'' cilësohet një nga arritjet më të rëndësishme të shoqërisë së studentëve shqiptarë‘’Albania’’ që u realizua në mënyrë jo të rregullt në vitet 1920-1929. Për nivelin shkencor e përmbajtjen patriotike si dhe për paraqitjen dinjitoze grafike, revista ''Djalëria'' renditet ndër revistat më cilësore shqiptare të botuar në gjysmën e parë të shek.XX. Atje botuan shkrime personalitete si : Jani Basho, Fuad Asllani, Gjovalin Gjadri, Kolë Mirdita-Helenau, Xhevat Korça, Lasgush Poradeci, Krist Maloki, Hasan Ceka, Safet Butka, Skënder Luarasi etj.
Blendi Fevziu e cilëson organin “Djalëria” një nga më të suksesshmet e kohës e cila “pati në drejtimin e saj njerëz të cilët më vonë u bënë mjaft të njohur në Shqipëri , si Skënder Luarasi, Hasan Ceka, etj.” 76
76 Po aty. f.48
Kur u shpall Shqipëria monarki, Skënder Luarasi i drejtoi një protestë me shkrim mbretit, në ceremoninë e kremtimit të pavarësisë, më 28 Nëntor 1928, si kryetar i shoqërisë Albania mbajti një fjalim të ashpër ku as e përmendi me emër monarkun ndërsa numrin special të kushtuar festës së 28 Nëntorit botoi dy portete: të Ismail Qemalit me diçiturë ''Pater Patria'' dhe të Bajram Currit me fjalët ''Kosovë!'' dhe ''Per aspera ad astra'' të pikturuara nga sekretari i shoqërisë, Qemal Butka.
Në këtë botim ai shkruan edhe për hallin e madh që po kalojnë bashkatdhetarët në trojet e pushtuara:”Le të qëndrojmë një grimë në mendim vaji për vëllezrit tanë në veri e në jugë q'akoma rrojnë robër. Koha do të vinjë - dhëntë Zoti - që Kosova, atdheu i mbytur në gjakun e fatosave të liris arbnore dhe i larë me lotët e nënave fatkeqe, atdheu i puthur prej buzëvet të njoma foshnjash të pafajshme, që n'agoni shpirti bijen nën forcën e gjakpirësit: që Kosova jonë trime do të bashkohet me mëmën Shqipëri.” 76
76 S. Luarasi. Popullsia e Kosovës, Dialëria, nëntor 1928, f.15.
Konsulli shqiptar në Vjenë, lajmëroi urgjentisht Tiranën, u morrën masa të ashpra, prerje bursash dhe u ndalua bordi botues ta shpërndanin revistën pasi botimi u quajt privat...
‘‘Vullnetari i Lirisë’’. Vullnetarët antifashistë shqiptarë, megjithëse të pakët në numër,fituan respektin e qeverisë spanjolle dhe të komandës së lartë të brigadave ndërkombëtare. Vlerësimi më i madh ndaj trimërisë dhe përkushtimit të tyre qe dhënia e lejes për botimin e revistës ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ në gjuhën shqip, me tirazh 5000 kopje, krahas pesë gjuhëve më të rëndësishme ndërkombëtare.
Botues dhe kryeredaktori i revistës ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ u caktua Skënder Luarasi i cili zgjodhi si ndihmës gazetarin Petro Marko.
Petro Marko kujton që “Skënder Luarasi ishte në krye të punës duke u shkruar shokëve shqiptarë në fronte të ndryshme që të dërgonin sa më parë shkrime...Pasi lënda u pa dhe u stërpa mirë, Skënder Luarasi u nis për në Madrid, pasi aty ishte shtypshkronja e Brigadave Internacionale ku botohej “Vullnetari i Lirisë“ në shumë gjuhë.’’ 77
77 P. Marko. Vullnetari i Lirisë, Tribuna e gazetarit, nr.6, 1972, f.33.
Numuri i dytë u përgatit të ishte më i pasur në tematikë. Kishte shkrime nga shumë vullnetarë shqiptarë, më shumë fotografi dhe ishte menduar të botohej me tirazh më të madh “Skënder Luarasi shkoi në Madrid , por shtypshkronja Diana Llara në Madrid ishte bërë gërmadhë nga bombardimet fashiste...Kështu që numri i dytë nuk doli dot.” 78
78Po aty.
Numri i parë përmban një sërë artikujsh të rëndësishëm ku trajtohen gjendja në Shqipëri, e vërteta mbi luftën antifashiste të Spanjës dhe qëllimet e vullnetarëve shqiptarë, rrezikun e pushtimit fashist të Shqipërisë, ideja për krijimin e frontit popullor antifashist edhe në Shqipëri dhe programi i mundshëm.
Sipas Petro Markos “Vullnetari i Lirisë‘: ‘’mund të themi me plot gojën se është e para revistë revolucionare e rrugës së gjatë dhe të vështirë të shtypit tonë para çlirimit”79
79 Po aty
Skënder Luarasi qe ndër të parët që i sqaronin shqiptarët kudo në botë për rrezikun fashist që po i kërcënohej Shqipërisë:
‘‘Asnjë popull tjetër nuk e ka kokën e tij më afër hanxharit të fashizmit se sa e ka populli shqiptar’Duke luftuar në frontin e Madridit, luftohet edhe në të gjithë frontin e Shqipërisë sonë. Aty po i përgatitet varri fashizmit italian, i cili është edhe kuçedra e popullit të Shqipërisë’’ 80
80 Po aty.
Këto pikëpamje i shprehu më qartë, si përgjegjësi i vullnetarëve shqiptarë, në artikullin programatik ‘‘25-vjet indipendencë’’.‘‘Përsëri po shkojmë drejt humbjes së plotë të pavarësisë së Kombit tonë; përsëri po ngrysemi në natën e robërisë e në ankthin e kohëve të errëta që ia ka përgaitur botës fashizmi barbar. Mbi kurrizin e popullit shqiptar Musolini po sheshon udhën e penetracionit romak në Ballkan. Shqipëria është në kthetrat e kuçedrës fashiste.’’ 81
Këtë fakt e analizojnë Petro Marko 82 dhe Kristo Frashëri 83
81 S.Luarasi. 25 vjet indipendencë, Vullnetari i Lirisë, 1937, f. 18.

82 P.Marko. Intervistë me vetvete. (Retë dhe gurët), Tiranë, Omsca, 2000.
“Që ata patën bërë propagandë kundër nesh të Spanjës doli në shesh jo vetëm nga letra që i patën dërguar Komitetit Ballkanik kundër botimit të ‘’Vullnetarit të Lirisë‘’ por edhe në një raportim që kishin bërë kundër Skënder Luarasit.” 83
83 K. Frashëri. Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri dhe e themelimit të PKSH-së :1878-1941 : vështrim historik me një shtojcë dokumentare, Tiranë, Ilar, 2006, f.382-383.
Në një raport të Ali Kelmendit, më 15 janar 1938, ai njofton “ ka dy javë e ma qi rivista V. i L. (Vullnetari i Lirisë) na erdhi nga Spanja e cila ka gabime politike. Fryma e saj asht e ashpër përsa u përket punëve tona të ditëve të sodit. Redaktor i kësaj reviste asht Skënder Luarasi, një ish profesor i literaturës për shkolla në Shqipëri. Asht i ndershëm deri në palcë por mjaft konfuz. Horizonti i tij politik asht i ngushtë.”
Sipas historianit Kristo Frashëri (po aty , f.112) : “Raporti që i dërgoi Ali Kelmendi Kominternit, më 15 janar 1938, përshkohej nga një mllef ndaj shokëve, mllef i cili duket se e ka burimin te mospërfillja e shokëve ndaj tij. Ali Kelmendi nuk u shqua as në trajtimin politik dhe ideologjik të situatës dhe të problemeve që shtroheshin para vendit...Ai e ndjente edhe vetë dobësinë e penës së tij si kapter që kishte qenë. Pas këtij raporti Ali Kelmendi nuk jetoi gjatë ”
Emisionet radiofonike në gjuhën shqipe. Një tjetër kontribut i Skënder Luarasit në median shqiptare janë emisionet radiofonike në gjuhën shqipe nga radiot spanjolle, një ngjarje e rëndësishme për historinë e radiofonisë shqiptare. Që në janar 1937 pati nisur të përhapej nga Spanja zëri i lirisë dhe i së vërtetës në gjuhën tonë amtare nga emisionet që u përgatitën me tekst dhe zë nga Skënder Luarasi. Revista ‘‘Vullnetari i Lirisë’’ informonte se disa emisione shqip u dhanë nga Valencia e Barcelona, disa edhe nga radioja e Madridit. Petro Marko kujton që ‘’ profesor Skënder Luarasi fliste nga radio Barcelona dhe emisionet në gjuhën tonë mund të themi se ishin emisionet e para revolucionare në gjuhën shqipe. Nëpërmjet tyre bëhej një punë e madhe’’ . 84
84 P.Marko. Vullnetari i Lirisë. Organ i vullnetarëve shqiptarë në Spanjë, Tribuna e gazetarit, Nr.6, 1972, f.33.
Ai thekson se “Është një ngjarje historike në radiofoninë shqiptare, që për herë të parë në histori është transmetuar emisioni radiofonik në gjuhën shqipe përmes zërit të Skënder Luarasit. Hera e parë që në eterin e universit, gjuha shqipe u dëgjua në tërë botën, nga radio Barcelona e ku Profesori foli për luftën e Spanjës dhe vullnetarët shqiptarë që merrnin pjesë atje.” 85
85 S.Luarasi. Në brigadat internacionale.Tiranë, Toena, f.88.
Edhe ky fakt i ka shpëtuar atyre që kanë shkruajtur historinë e radiofonisë shqiptare.

[petrol]

4. Aktivist

Skënder Luarasi ka luajtur një rol të rëndësishëm si aktivist e organizator i shoqërive studentore në SHBA, Austri e Shqipëri dhe veprimtar shoqëror.
“Lidhja e Studentëve shqiptarë” në SHBA, në historinë e themelimit të saj, ka të shkruar në krye emrin e Skënder Luarasit, një ndër themeluesit kryesorë të saj, i cili që në moshë të re u aktivizua në lëvizjen kombëtare shqiptare në SHBA duke mbajtur lidhje me personalitete të shquara si: Fan Noli, Kristo Dako, Sevasti Qiriazi-Dako, Parashqevi Qiriazi, Bari Omarin, etj.
Në një takim me Parashqevi e Sevasti Qiriazin ata biseduan për nevojën e krijimit të një bashkimi studentor me degë në të gjithë Amerikën. Në vjeshtë 1917, me të filluar shkolla, së bashku me disa studentë shqiptarë si Qerim Panariti, Zenel Drizari, Jovan Morcka, George Frashëri, Mina Lluka, Rafael Burgaleci, të influencuar nga Parashqevi Qiriazi, u bënë inisiatorë të krijimit të shoqërisë: ''Lidhja e Studentëve Shqiptarë'' . Ajo paraqitej si një nevojë e madhe dhe e ngutshme për organizimin e përgjithshëm ndërmjet studentëve dhe të gjithë rinisë shqiptare. “ Që të bëjmë gjeç me vleftë duhet së pari të shikojmë të jemi të organizuar, se ndryshe veprimi jonë sado i gjerë, e i lartë të jetë, do të vejë fare kot. Ndë dëshërojmë të bëjmë detyrën tonë duke ndihmuar në veprimin e shenjtë që kanë nisur bashkatdhetarët për lulëzimin e Atdheut Shqipëri, duhet të organizohemi tërësisht'' 86
86[S. Luarasi]. Studenti, nr.1, janar 1920, f.8.
Qe Skënder Luarasi, ai që në emër të komisionit nismëtar, njoftoi për mbledhjen përfundimtare të Lidhje së studentëve shqiptarë, të cilët mësonin në shkollat e Shteteve të Bashkuara dhe në Kanada, e cila u mbajt më 22 shkurt 1918, në American International College, Springfield, Mass.
Në mbledhje Luarasi u shpreh: ''Jam i sigurtë se e kini kuptuar, që kur jeni duke luftuar në jetën tuaj shkollore, një detyrë tjetër ju thërret: të tjerë djem shqiptarë që nga fatkeqësia ende s'kanë njohur vleftën e arsimit, t'i udhëhiqni në atë rrugën e drejtë që keni marrë ju...'' 87
87 Po aty.
Lidhja e Studentëve shqiptarë u krijua me qëllim që:
Të ndihmojë studentët shqiptarë në mësimet e tyre, të nxisë të rinjtë shqiptarë të mësojnë dhe “të përpiqet të mbjellë e të forcojë në zemrat e studentëve ndjenjën e detyrës për të punuar në fushën e arsimit për të ndrituarit e popullit pasi të mbarojnë mësimet.” 88
88 Po aty.
Letra me urime dhe përkrahje për shoqërinë qenë të shumta, nga qytete të ndryshme në SHBA e Kanada. Skënder Luarasi shkroi disa artikuj mbi aktivitetet e shoqërisë ‘’Lidhja e studentëve shqiptarë’’ që u përkrah veçanërisht nga motrat Qiriazi dhe Bahri Omari të cilët i publikuan në organet e tyre ''Ylli i Mëngjezit'' e ''Dielli''.
Shoqëria ''Albania'' e studentëve shqiptarë në Austri, u themeluar në Vjenë më 10 mars 1918. Motoja e saj ‘’sa kam shpirt kam shpresë’’ shfaqej në stemën që e mbanin me krenari në xhaketën e tyre studentët shqiptarë: një shqiponjë dykrenore në fushë të kuqe dhe në pesë cepat e saj gërmat S.K.S.K.S. Studentët nismëtarë për themelimin e saj qenë Fuat Asllani, Xhevat Korça, Irakli Buda, Jani Basho, Sokrat Dodbiba, Gjovalin Gjadri, Kolë Mirdita etj. Ata të ndërgjegjësuar me ndjenjën kombëtare, donin të aktivizoheshin në veprimtari patriotike, kulturore, arsimore e publicistike që t'i vinin në ndihmë atdheut e shtetit të ri shqiptar.
Anëtarët e shoqërisë studentore ''Albania'' çdody vjet mbanin mbledhjen e përgjithshme ku votonin një këshill nga i cili zgjidhej kryetari, sekretari dhe arkëtari. Më 28 nëntor 1926 u bë mbledhja që zgjodhi Skënder Luarasin kryetar dhe njëkohësisht redaktor përgjegjës të organit “Djalëria”.
Në artikullin redaktorial të organit “Dialëria”, të botuar në 10-vjetorin e shoqërisë ‘’Albania’’ përshkruhet historiku i lëvizjes studentore shqiptare në botë që nis nga shoqëria ‘’Lidhja e Sudentëve Shqiptarë e themeluar në SHBA nga fundi i shkurtit (22 shkurt) të vitit 1918 dhe vazhdon me shoqërinë “Albania” në Austri, e cila u themelua në 10 mars 1918. Në këtë artikull Skënder Luarasi thekson se “i përmenda këto dy organizata që të provojmë... se themelimi i tyre s’u shkaktua nga ndonjë mendim i kotë për të endur disa nyja të zbrazëtam mbi kartë, por nga nevoja e natyrshme q’u ndje kudo për të mbledhur dialërin shkollare të Shqipëris rreth një organizimi të përgjithshëm.“ 89
89 [S. Luarasi]. Albania: 1918-10 mars-1928, Dialëria, nr.5, mars 1928, f.2-4.
Aleks Buda kujton që Skënder Luarasi “qe një organizator, aktivisti palodhur… Me energjinë dhe vendosmërinë e tij u bë shpirti drejtues i shoqërisë sonë të studentëve të Vjenës” 90
90 T.Haxhimihali. Aleks Buda: Kujtime, Vepër e cituar.
Agim Fortuzi, Kryetari i ‘’Shoqatës së Graduatëve” në Shkollën Teknike përmend edhe Skënder Luarasin si një gazetar të shquar në revistën letrare shkencore ‘’Shekulli XX’’ e cila “me shkrimet e Tajar Zavalanit, Mit’hat Frashërit, Harri Fulcit, Skënder Luarasit dhe Filip Fishtës, pretendonte që në fillim të bëhej një laborator i rëndësishëm me orvatjet për diagnostikimin dhe shërimin e sëmundjeve të shoqërisë shqiptare”. 91
91 A. Fortuzi, Shkolla Teknike. Kujtimet e një studenti të Shkollës Teknike, Tiranë, Mokra, 2003, f.2.
Sipas Joan Fultz-Kontos toni i saj si dhe shumica e përmbajtjes së botimeve tregonin prirje anglosaksone që nuk i përgjigjes mendësisë e strukturës burokratike të Shqipërisë ''Ajo që ishte ndoshta më acaruese për autoritetet shqiptare ishin bashkëpunëtorët shqiptarë si Skënder Luarasi dhe Mit'hat Frashëri që njiheshin gjerësisht për qëndrimin e tyre kritik” 92
92 J. Fultz-Kontos. Kryqi i Kuq, shqiponja e zezë, Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1994, f.166.
Kur qe mësues në gjimnazin e Shkodrës Skënder Luarasi ndihmoi në organizimin e shoqërisë “Besa Shqiptare” dhe influencoi drejtuesit e saj të rinj me në krye nxënësit e tij Q.Stafa, N.Rushiti, Ramiz Xhabia, Emin Duraku, Hajdar Dushi, Sadik Bekteshi, Xhemal Broja etj që të aktivizoheshin me shkrime dhe aktivitete social-kulturore, të nxirrnin një gazetë, të kryenin shfaqje teatrale e aktivitete të tjera dhe të luftonin dasinë fetare.
Disa studjues kanë vënë në pah kontributin e tij për të botuar revistën “Vepra” me frymë atdhetare, demokratike antifashiste ku të shpalosej fjala e lirë shqipe në bashkëpunim me intelektualët Selim Shpuza, Gani Dizdari, Salo Halili, Millosh Nikolla, Teufik Gjyli,Rragip Gjylbegu, Malo Beci , Rrefik Shpuza, Ahmet Çaku.
‘’Skënder Luarasi ishte organizator shoqëror i veprimtarisë së këtyre mësuesve, me të cilët u lidh një shoqëri e miqësi e vërtetë, duke i vënë edhe këto ndjenja të fuqishme në funksion të çështjes kombëtare’’. 93
93 I. Gogaj. Skënder Luarasi – shëmbëlltyrë e përkryer e mësuesit atdhetar e demokrat, Artikull i cituar, f.4
Mbas çlirimit të vendit, Skënder Luarasi qe nismëtar në themelimin e Lidhjes së Shkrimtarëve, mbajti fjalimin programatik dhe u zgjodh anëtar i Kryesisë së saj deri në tetor 1949. Ai që në fillim u shpreh që Lidhja e Shkrimtarëve duhej të bazohej në parimet demokratike e vendimmarje kolegjiale. Ai mendonte se letërsia shqipe nuk mund të zhvillohej duke krijuar vlera të mirëfillta, pa zhvillimin e natyrshëm të saj. Skemat dogmatike të imponuara me urdhëra nga lart ngurtësonin botën e brendshme, të pasur e të lirë të krijuesit. Liria shpirtërore dhe idealet (demokratike, socialdemokrate e socialiste) binin ndesh me konceptin dhe praktikën e kultit të individit dhe diktatin e partisë në pushtet. “Skënder Luarasi, Kasem Trebeshina, Mehmet Myftiu e ndonjë tjetër, mbetëm të vetëm në përpjekjen e tyre ballore ndaj diktaturës. Mungesa e karaktereve të fuqishme ishte fatkeqësia më e madhe e letërsisë dhe e shoqërisë shqiptare në ato vite” 94
94 F.Arapi Kujtohem që jam, Tiranë, Marin Barleti, 1997, f.60.
Ndryshe nga shumë shkrimtarë të brezit të tij, që e pranonin këtë gjendje të heshtur, Skënder Luarasi e quante detyrë madhore kombëtare për ta demaskuar . Si pasojë klanet keqdashëse e etiketuan “grindavec” ndërkohë që dashamirët e quanin “Shqipëria rilindase në socializëm” 95
95 Po aty.
Sipas Ali Dhrimos “Skënder Luarasin ishte një figurë nga më të pastrat” që nuk grindej për qejfmbetje të vogla personale, por për çështje madhore kombëtare.''96
96 A.Dhrimo Si e kam njohur Skënder Luarasin, Shekulli, 27 prill, 2007, f. 21.
Një shembull kuptimplotë është debati në konferencën e Tretë të Lidhjes së Shkrimtarëve ku Sefulla Malëshova, Skënder Luarasi e Ymer Dishnica u përjashtuan si anëtarë të lidhjes për qëndrimin e tyre antikonformist ndaj metodave e qëndrimeve jodemokratike që ndiqte Kryesisë e Lidhjes në fushën e letërsisë e të arteve e nënshtruar ndaj diktatit të partisë.
Kol Jakova atëhere “treshen” e quante “të çmendur që i binin murit me kokë”.
“Ata qëndronin të patundur në mendimet e tyre...deklaronin se letërsia dhe Organizata e Lidhjes së Shkrimtarëve kishte rënë në dorë të njerëzve të paaftë e servilë... Në këtë mbledhje u përjashtuan të tre këta shkrimtarë” . 97
97 K.Jakova. Treshja e çmendur që i binte murit të diktaturës me kokë: Kujtime, Shekulli, 21 mars, 2005, f.5
Në këtë situatë kuptimplotë është akuza e Enver Hoxhës ndaj Skënder Luarasit:” se ka një kuptim borgjez për lirinë e fjalës”. 98
98 E.Hoxha.Të shtojmë vigjilencën revolucionare për të ruajtur fitoret e arritura...", Vepra 6, Tiranë, 1971, f.353.
"Në konferencën e shkrimtarëve pati edhe ndonjë element si S. L. që bërtiste të lejohej të fliste Sejfulla Malëshova "se te ne ka liri fjale". Tipa si ky kanë një kuptim borgjez për lirinë e fjalës dhe janë gati në emër të saj të mbrojnë e të kënaqin interesat e tyre të ngushta prej intelektuali të sëmurë e arrivisti pa princip"
Skënder Luarasit e shfaqte me të gjitha format kundërshtimin e tij ndaj diktaturës e kultit të individit. Bindjet e tij atdhetare e demokrate nuk mund të pajtoheshin me sistemin diktatorial që abuzonte me terminologjinë socialiste duke i shtrembëruar idealet në praktikë. 99
99 S.LuarasiNë brigadat internacionale, Libër i cituar, f.9.
“Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Them kështu, që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekulime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe, populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Them kështu, që të mos përdor fjalën socializëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekulime”
“Të dhënat e grumbulluara nga “vitet 1990 e në vijim, kanë hequr tashmë çdo dyshim për ekzistencën e disidencës edhe në Shqipëri. Kjo rrymë letrare, paraprihet nga pikëpamja ideoestetike që në vitet 1945-1946 me kundërshtimet e S. Malëshovës, S. Luarasit, I. Dishnicës ndaj ideve zhdanoviste që nisën të depërtonin këtu që me vendosjen e pushtetit komunist.” 100
100 Gj. Kola. Mehmet Myftiu, autori i romanit për disidencën shqiptare, Kritika,18 tetor, 2007.
Kundërshtimin e tij ndaj diktaturës, madje sfidën e tij, e dëshmojnë shumë njerëz e ngjarje
dhe dosjet me deponimet e informatorëve.
Shkrimtari Zija Shkodra, i dënuar politik, ka përshkruar në ditarin e tij dhimbjen që ndjente Skënder Luarasi kur ai i përshkruante se si u sajuan akuzat që e dënuan së bashku me disa pedagogë e studjues.“Skënder Luarasit i vinte shumë keq dhe i shtrembërohej fytyra, herë zverdhej nga inati dhe urrejtja që kishte.” 101
101 Z. Shkodra. Intelektualët-sfidues të regjimeve. Rilindja, 15 shkurt, 1998, f.12.
Këtë mekanizëm terrori mbi inteligjencin mund t’a kundërshtonin vetëm njerëz idealistë me karakter të fortë. “Skënder Luarasi, Kasëm Trebeshina, Mehmet Myftiu e ndonjë tjetër, mbetën të vetëm në përpjekjen e tyre ballore ndaj diktaturës. Mungesa e karaktereve të fuqishme, ishte fatkeqësia më e madhe e letërsisë dhe e shoqërisë shqiptare në ato vite 60'.” 102
102 Fatos Arapi. Kujtohem që jam, Libër i cituar, f.150.
Në rrethe të ndryshme janë hedhur hipoteza të shumta mbi ata që e përndiqnin Skënder Luarasin, shkaqet dhe arësyet përse nuk e arrestuan.
Një fakt të rëndësishëm ka shpallur Nafiz Bezhani, i cili në vitin 1997 kryente detyrën e Kryetarit të Komisionit Shtetëror të Kontrollit të Figurës së Zyrtarëve.
I bazuar në dosjet sekrete ai dëshmon që vetë udhëheqësi i Partisë, kishte caktuar një informator potencial për ta survejuar e për të përgatitur dosjen por i cili nuk e kreu detyrën. : ”Për profesor Luarasin, Roberti dhe kushdo tjetër e kishin shumë të lehtë të mbushnin dosje apo edhe thasë plot me raporte për të, për shkak se ai ishte kundër diktaturës dhe kishte kurajë t'i thoshte hapur pikëpamjet e tij; kishte një personalitet të tillë që nuk mund të ndryshonte ngjyrat e realitetit, nuk mund të fshihte realitetin, nuk mund të gënjente, nuk mund të mos thoshte atë që ndiente për gjithçka të mbrapshtë që ndodhte në vend. Por, a ishte e drejtë të prangosej një personalitet kaq i madh për mendimet e shprehura me logjikë të pavarur?!” 103
103 N. Bezhani. Mëkatarët. Nëpër dosjet sekrete të sigurimit të shtetit. Libër i cituar, f.172
Fatos Arapi, një ndër shkrimtarët, pjesë e asaj barikade të heshtur por rezistente ndaj diktaturës shpjegon se të gjithë e kuptonin mesazhin dhe rrugën që përshkonte Skënder Luarasi, të cilën ua tregonte edhe të tjerëve, atë nga kultura e gjerë e popujve dhe njerëzve të mëdhenj të kombit. “Të gjithë e përvetësonim simbolin e përhershëm, metaforën e luftrave të Luarasit, ''majuckën'' partiake së cilës i sulej e çkurorëzonte.” 104
104 F.Arapi, Nderim Skënder Luarasit artikull i cituar, f.1
Dritëro Agolli ka thënë për Skënder Luarasin: “fjala e tij kapërcente çdo gardh, përhapej dhe vepronte ndër njerëzit. Ai, me kulturën e gjerë evropiane, me ndërgjegjen e lartë patriotike dhe me konceptet e palëkundshme të një socialisti demokrat, ishte hallka lidhëse e epokës së ndritur të rilindasve me epokën e re të atdhetarëve demokratë, mendimtarëve dhe luftëtarëve për një shoqëri të përparuar demokratike dhe për një Shqipëri të qytetëruar.” 105
105 D. Agolli, Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet.artikull i cituar
Naum Prifti shkruan se vdekja e tij la një boshllëk të ndjeshëm në rrethet intelektuale. “Skënder Luarasi qëndroi i paepur ndaj diktaturës duke rrezatuar me shembullin e tij guxim e vetëbesim te shpirti njerëzor.” 106
106 N. Prifti. Midis dy kohësh: Shënime udhëtimi. Prishtinë, Buzuku, 2005, f.418
Ndërsa poeti Xhevahir Spahiu shkroi që Skënder Luarasit : “Njeriut të Fjalës së Lirë”, “gojën ia mbylli vetëm vdekja!” 107
107Xh. Spahiu: Skënder Luarasi njeriu i fjalës së lirë : në kujtim të prof. Skënder Luarasit: [poezi], Ndryshe, 27 prill, 2007, f. 12.

[petrol]

Petro Luarasi

SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

V KRIJIMTARIA LETRARE

1. Monografi
Skënder Luarasi, kur bëhej e mundur, fjalën shqipe e rrënjoste në botime veprash mbi personalitete të shquara të kombit shqiptar. Ndër vite ai botoi veprat ''Kolonel Thomson'' (1934), ''Migjeni''(1957),''Petro Luarasi” (1958), 'Ismail Qemali'' (1962), '' Isa Boletini'' (1971) ''Gjerasim Qiriazi''(1962), ''Motrat Qiriazi'' (1962) (anglisht e frengjisht). Vepra ''Sevasti Qiriazi'' dhe ''Motrat Qiriazi'' (1962) iu bllokuan nga censura ndërsa “ Fan Noli-jeta dhe vepra” “humbi”.
“Do të mjaftonin këta emra për të kuptuar kostelacionin e yjeve që ndizte Skënder Luarasi në qiellin tonë sterrë për të kuptuar se çfarë rruge i tregonte ai këtij populli, dhe më në fund, për të kuptuar se prej çfarë materie, prej çfarë drite dhe me çfarë orbitash jete dhe lirie jetonte ky burrë.”
“ Kolonel Tomson” është biografia e parë e Skënder Luarasit, të cilën e botoi në revistën ‘’Dialëria’’ në Vjenë, më 15 qershor 1929, për të nderuar kujtimin e heroit Tomson në 15-vjetorin e rënies “si një homazh që djalëria atdhetare shqiptare nuk i harron mirëbërësit” .
Skënder Luarasi si të gjithë atdhetarët shqiptarë e kishin peng në zemër që nuk mundën ta ruajnë heroin Tomson i cili erdhi të “mpronjë pavarësinë, të luftonjë nën flamurin e Kastriotëvet, t’i falë gjakun lirisë s’onë.. Dhe ne…e vramë!” Vepra e tij është e mbushur me heroizma e sakrifica nën betimin ushtarak ‘’Për Shqipërinë jap jetën, jo nderin!’’ Dhe e mbajti fjalën. Lirinë e Shqipërisë e mbrojti me gjakun e vet.... Vlefta e njerëzve si Thomsoni ndjehet, çmohet e kërkohet sa herë që dëgjohet rënkim i popujve të robëruar” 110
110 S. Po aty.
Kur qe student, studjuesi Fluturak Gërmenji dëshironte të shkruante një studim mbi Kolonel Thomsonin, i frymëzuar nga vjersha “ Tomsoni dhe kuçedra” e Fan Nolit dhe biografia e Skënder Luarasit.
“Kur e gjeta në një gazetë artikullin e prof.Skënder Luarasit u befasova për jetën e vrullshme të heroit tim. Ishte një çast kur kërkimi vazhdoi intensivisht. Por gjithçka bëhej në fshehtësi. Nuk e lejonin programet e Universitetit të Tiranës. 111
111 F. Gërmenji. Mesazhe paqeje : Misioni ushtarak hollandez ne Shqiperi, Tiranë, Koha, 1999, f.3.
Në atë kohë ndaj kolonelit Tomson u mbajt një qëndrim fyes e armiqësor , ishte e rrezikshme të studjohej pasi ai qe cilësuar nga Enver Hoxha si agjent i huaj që luftoi kundër lëvizjes fshatare të kryesuar nga Haxhi Qamilit .
” Në takimet me prof. Skënder Luarasin ia thashë brengën time. ‘’Puno - më tha, - puno se do të vijë dita’’.Dhe dita erdhi. Po e nis këtë libër tek ju, bashkë me nderimin për prof. Skënder Luarasin, që është frymëzuesi i tij” 112
112 Po aty
Në vitet e demokracisë është rivlerësuar personaliteti i kolonel Tomsonit dhe kontributi i tij në ndihmë të konsolidimit të shtetit shqiptar duke zënë vendin e merituar ndër miqtë e Shqipërisë.
“Migjeni”. Në shkrimet e tij Skënder Luarasi thekson se kur u kthye në Shqipërinë e çliruar nga fashizmi, kujtonte me mallëngjim Migjenin, mikun e dashur dhe kishte një peng në zemër që, ndonëse kishte ndihmuar me sa mundej, nuk mundi t’ia botojë “Vargjet e Lira”, para se të nisej për në Spanjë. Prandaj qëllimi i tij më i rëndësishëm në lëmin letrar u bë njohja me trashëgiminë letrare të Migjenit dhe botimi i plotë i saj. Deri në vitin 1948 arriti të mbledhë gjithë krijimtarinë e Migjenit në prozë e poezi. “Pjesa më interesante e përmbledhjes do të ishin novelat e panjohura që më pati dorëzuar ime shoqe, motra e Migjenit, Olga. Pata përgatitur edhe një biografi të tij, rreth 100 faqesh, të pasuruara me plot fotografi dhe faksimile.” 113
113 S.Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar. Libër i cituar
Për t’a bërë sa më të pasur kërkoi të takonte në Jugosllavi të afërm të Migjenit: Në Ulqin banonte kushërira e parë e tij, në Tivar motra më e madhe, në Beograd një kushërira e parë nga e ëma. “ Por, pasi nuk m'u mundësua, u kënaqa me burimet në Shqipëri.” 114
114 Po aty.
Skënder Luarasi bisedoi në Kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve mundësinë e botimit të përmbledhjes së tij me rastin e shënuar të10-vjetorit të vdekjes së Migjenit dhe më pas e dorëzoi materialin tek sekretari i kryesisë. “ Lajmi për novelat e panjohura të Migjenit bëri bujë, dashamirët u gëzuan dhe prisnin të botoheshin sa më parë, por krijuan zili në disa shkrimtarë që do të donin të mos i përmendej emri kurrë Migjenit”. 115
115 Po aty.
Historiku i botimit të punimit të Skënder Luarasit mbi Migjenin është i dhimbshëm dhe me peripeci të shumta. Pasi Skënder Luarasin e përjashtuan si anëtar të Lidhjes së Shkrimtarëve, mbas debatit në Konferencën e Tretë, përmbledhja letrare mbi Migjenin u botua e copëtuar nga disa të tjerë. Naum Prifti mendon se “Skandali për librin “Migjeni” u mbyll pa zhurmë, sikurse gjykoj tani, për shkak të marrëveshjes në rang zyrtar, që vepra të mos botohej me emrin e tij. Ky përvetësim skandaloz nuk ia theu aspak vullnetin Skënderit. Me energjinë e tij të pashtershme, iu vu punës dhe hartoi një përmbledhje më të plotë të veprave të Migjenit, të cilën e botoi disa vite më vonë.” 116
116 N.Prifti. Midis dy kohësh: Shënime udhëtimi, Libër i cituar, f.511.
Mbas debatesh të shumta Skënder Luarasit iu botua vepra “Migjeni” në vitin 1957. Në hyrjen e saj përshkruhen edhe peripecitë e botimit: “Më 1954, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve botoi librin “Migjeni-Vepra”...Në fakt, ky vëllim pushton pjesën më të madhe të lëndës që Skënder Luarasi ja pati dorëzuar për botim komitetit drejtonjës të Lidhjes së shkrimtarëve në gusht 1948 për ta botuar me rastin e dhjetëvjetorit të vdekjes së Migjenit:”.
Ky botim paraqet rëndësi të madhe sepse mbi bazën e dokumentave dhe fakteve historike u dha përgjigje mjaft spekulimeve që bëheshin mbi jetën dhe veprën e Migjenit, kinse ai qe me prejardhje e mendësi jo shqiptare, nuk e dinte mirë shqipen, talenti iu shfaq për shkak të sëmundjes, nuk kishte vlera të spikatura letrare por qe produkt i mendësisë së diktaturës dhe përfaqësues i realizmit socialist, etj. Gjithashtu shërbeu si orientim për studime të tjera. Arshi Pipa shkruan se studimi i tij “i shkruar frëngjisht mbi Migjenin ''Mythi i prendimit në poezinë e Migjenit'' (Sudost-Foschungen,1971) është bazuar në vëllimin “Migjeni,Vepra” të përgatitur nga Skënder Luarasi.” 117
117 A.Pipa. Letër. Letër dërguar Skënder Luarasit, 7 janar 1992. (Fondi i familjes S.Luarasi)
Familja Qiriazi. Ndonëse Gjerasim Qiriazi njihej nga rilindasit si një atdhetar i flaktë, aktivisti i palodhur për çështjen kombëtare, që të gjitha energjitë e tija fizike dhe mendore ia kushtoi çështjes së çlirimit dhe përhapjes së gjuhës shqipe në popull, ai ka qenë përgojuar “si protestant” e “agjent” dhe mbuluar nga haresa. Skënder Luarasi nëpërmjet artikujve, debateve dhe veprave që botoi i bëri të njohur në masat e popullit. Autori evidentoi karakteristikën thelbësore të veprës së tyre, e cila qe shpallja e parimeve të larta që duhet të drejtojnë njeriun në jetë, virtytet që duhet të zbukurojnë karakterin e tij, atdhetarizmi, dashurisë për njeriun, respekti për punën, punën e jashtëzakonshme në arsim etj.
‘’Të gjithë anëtarët e kësaj familje, burra e gra, në vendlindje e në mërgim, kudo ku i patën
përplasur dallgët e jetës, kush më shumë e kush më pak, ia kushtuan jetën dhe veprën e tyre
Shqipërisë duke lënë gjurmët e tyre të pashlyeshme në historinë e rilindjes kombëtare’’. 118
118 S.Luarasi. Gjerasim Qiriazi, Jeta dhe vepra, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1962, f.12.
Në periudhën pas çlirimit të vendit, në rrethana të caktuara ndaj Gjerasimit, Sevastisë dhe Parashqevisë u mbajt një qendrim armiqësor. Në këto rrethana Skënder Luarasi shkroi dhe arriti të botojë jetën dhe veprën e tyre, mbas shumë peripetish, në vitin 1962, në kuadër të 50-vjetorin të Pavarësisë: “U vu re një ndryshim në qëndrimn ndaj familjes Qiriazi. Shkak për këtë ndryshim u bë intelektuali i dëgjuar shqiptar, Skënder Luarasi ... ai botoi një biografi të shkurtër me titull ‘’Gjerasim Qiriazi, Jeta dhe Vepra’’…Libri pati sukses të madh…Që nga kjo kohë Gjerasim Qiriazi dhe familja e tij filluan të zënë vendin që u takonte në historinë shqiptare. Botimi i Luarasit përbën bazën e studimeve të mëvonshme rreth Qiriazit.’’ 119
119 Xh. Kuanrud, Besë, shpresë dhe dashuri. Jeta e Gjerasim Qiriazit,Tiranë, Kartë e pendë, 1998, f.19-20.
Në këtë periudhë u botuan përveç monografisë ‘’Gjerasim Qiriazi-jeta dhe vepra’’, edhe broshura ‘’Motrat Qiriazi’’, anglisht e frengjisht ndërsa veprat “Motrat Qiriazi”, shqip dhe “Sevasti Qiriazi” mbetën lastra në shtypshkronjë sepse u dha urdhër të mos qarkullojnë.
‘’Këto botime …i bënë të njohur disa nga përfaqësuesit më të shquar të familjes Qiriazie
veçanërisht kontributin e madh që ata kanë dhënë për zhvillimin e arsimit e të kulturës
kombëtare në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX” 120
120 Po aty
“Ismail Qemali.” Skënder Luarasi vërente që në diskutime, artikuj e botime historianësh e
politikanësh, për arrësye subjektive mbahej një qëndrim jo i drejtë ndaj personalitetit dhe
veprës së Ismail Qemalit. Nga disa thuhej se kinse nuk njihej, nga të tjerë se kishte bërë
gabime. Skënder Luarasi theksonte se për veprën e tij madhore, Ismail Qemali u bë njeriu më
i luftuar dhe më i lëvduari në historinë e Rilindjes shqiptare, ndaj të cilit u sajuan shumë
shpifje e intriga nga armiqtë e Shqipërisë, por që populli shqiptar duhet ti marrë si lëvdata për
të, e t’i jetë mirënjohës për jetë. 121
121 S.Luarasi. Ismail Qemali, Tiranë, SHBLP,1972, f.10-11
Ai shfrytëzoi rastin e kujtimit të 50-vjetorit të Pavarësisë
për të botuar monografinë e flamurtarit të saj. Botimi, edhe pse iu censurua me mbi 30 fletë,
ngjalli entuziazëm në Shqipëri dhe gëzim të madh në Kosovë e diasporë. Në Kosovë u botua
menjëherë. U shkruajtën mjaft komente mbi këtë vepër dhe autorin e saj.
”Në monografitë për figura të ndritura të kombit si Ismail Qemali e Isa Boletini lexuesi ndodhet përpara një njeriu me fuqira titanike, përpara një pune të madhe e të parreshtur, përpara një mjeshtri artist me zemër të madhe që farkëtoi e qëmtoi fjalën shqipe, që skaliti gjer në çastin e fundit fjalën dhe gjuhën tonë të lashtë e të madhërishme, me dashurinë për të parët tanë, për kombin e të ardhmen e tij”. 122
122P. Jorgoni. Me forcë e guxim Prometeu, Drita, 16 janar 2000, f.6.
“Isa Boletini.” Skënder Luarasi e vlerësonte shumë veprimtarinë atdhetare të Isa Boletinit dhe sakrificat madhore të familjes së Boletinëve. Në një situatë të përshtatshme, me rastin e 50-vjetorit të pavarësisë, kur ndaj Isait mbahej një qëndrim mospërfillës ai shkroi një artikull për kryetrimin e betejës së Cernalevës dhe i shkroi biografinë e cila iu botua pas një dekade, në vitin 1971. Në vitin 1972 u botua edhe në Kosovë . Skënder Luarasi me biografinë e tij e përjetësoi me vërtetësi këtë personalitet me cilësitë e një strategu ushtarak në lëvizjen tonë kombëtare. Ai e vlerësoi Isa Boletinin edhe për personalitetin e shquar burrëror, që qëndroi krahpërkrah Ismail Qemalit në shpalljen e pavarësisë sonë kombëtare. Botimi paraqiste interes të veçantë si burim studimi, edukimi atdhetar dhe sidomos si një kushtrim në përkrahje të Kosovës në situatat e vështira që po kalonte . Libri u prit me një entuziazëm në diasporë. Organet e saj lajmëronin që në pragun e 60-vjetorit të Indipendencës shqiptare doli libri mbi Isa Boletinin, me jetën dhe veprat e tija të shkëlqyera për Atdheun dhe popullin shqiptar.
“Autori i këtij libri me rëndësi është Profesor Skënder P.N.Luarasi, i cili ka treguar një kujdes të posaçëm duke mbledhur në libra dhe nëpër broshura jetën dhe veprat patriotike të Nacionalistëve Shqiptarë që lëftuan me pushkë dhe me penë për çlirimin e Shqipërisë nga kthetrat e robërisë së huaj” 123
123 Lajmërim. Liria, Boston, Mass. 12.5.1972, f.2.
Duke shkruar biografinë e Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit, këtyre dy prijësve të njohur politike e luftarake, autori farkëtonte unitetin mbarëkombëtar. Jo pa qëllim autori jep një përshkrim historik të popullsisë së Kosovës, që u bëri ballë sulmeve të huaja për të mbrojtur truallin e tyre; si vazhdues të dardanëve, të parëve të tyre ilirë. Skënder Luarasi ndjehej i lumtur që mundi të paguajë këtë tribut të vogël të detyrës ndaj Varrit të Dëshmorëve. ''Ç'është e vërtetë për Ismail Qemalin, mund të thuhet edhe për shokun e tij të armëve Isa Boletinin, i cili bëri për atdhenë në fushën e betejave, atë që bëri Ismail Qemali në fushën e politikës e të diplomacisë''. 124
124 S.Luarasi. Isa Boletini: Jetëshkrim i shkurtër, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971, f.5.
Autori këtë biografi ia dedikoi “Nanës Kosovë që e lindi , e rriti dhe e mban në gji Birin e Saj Besnik, me zemër që rrahu gjer në fund për Shqipërinë” të cilave më pas u shtonte thënien e Isa Boletinit si një amanet për brezat e ardhshëm ''Tokën tonë q'e thau Osmanllia /Lotët tanë nuk mundën me e njomë/ E tash na kena me e vaditë / me gjak të Shqiptarit! 125
125 Po aty.
Kritikë të ndryshëm e vlerësuan këtë biografi për rigorozitetin shkencor në ngjarjet e faktet historike, për gjuhën e gjallë dhe rrjedhshmërinë emocionale të subjektit, ku janë përgjedhur me mjeshtëri ngjarjet më tipike, më të rëndësishme në jetën e heroit. Ndërkohë që klane dashakeqe e pengonin dhe tentonin ta shtrembëronin personalitetin e Isa Boletinit dhe veprimtarinë e tij. Me botimin e veprës ''Isa Boletini'' (1971) Skënder Luarasi “theu tabunë e atyre fallsifikatorëve apo ''kambanat'' e vrasësve të popullit kosovar”. 126
126M.Islami. Lidhja shqiptare e Prizrenit, Libër i cituar.

[petrol]

2. Publicistika
Skënder Luarasi bën pjesë në grupin e atyre publicistëve që krijuan e botuan në periudhat e rëndësishme të viteve 20-të, 30-të dhe të “realizmit socialist”. Përgjatë kësaj kohe ai ka trajtuar tema me ndjeshmëri të lartë sociale, historike, kulturore, letrar e politike. Publicistika e tij në vite trajton temat më të rëndësishme për kombin shqiptar: çlirimin kombëtar e shpirtëror, unitetin kombëtar, dinjitetin e gruas shqiptare, përpjekjet për arsimimin kombëtar laik e gjuhën e unifikuar shqipe, evidentimin e personaliteteve kombëtare dhe miqve të Shqipërisë.
Studjues të ndryshëm kanë vërejtur se për nga mënyra e të shkruarit Luarasi ndërthur frymën romantike të rilindasve e klasikëve botërorë me realitetin dhe vizionin për të ardhmen e Shqipërisë së Re.
Luarasi paraqet një konceptim realist të jetes, të tipave e të problemëve, por në të njëjten kohë ndihet prirja në përgjithësi për një frymë romantizuese të periudhës së Rilindjes që ndjehet sidomos në trajtimin e temave nga e kaluara , trajtimi i temës kombëtare - fati i trojeve etnike paraqitja e jetës së fshatit, përshkrimi i natyrës shqiptare, trajtimi i temës së kurbetit, i temës së gjakmarrjes etj.
Por problemet shoqërore që ngriti, fryma antifeudale,antifashiste, pakënaqësia e intelektualëve, fshatarëve dhe e punëtorëve, demaskimi i pushtetit abuzues dhe shtresave të privilegjuara, krijimi i karaktereve të fuqishme dhe i mjediseve të natyrshme, e bëjnë publicistikën e tij realiste.
Të tillë e bëjnë edhe ligjërimi, gjuha dhe mënyra se si është trajtuar tema dhe dukuria.
Asnjë kritik nuk e ka analizuar e shpjeguar se cilit drejtim i takon Skënder Luarasi duke theksuar vetëm faktin se nuk i përket drejtimit të realizmit socialist. Mua më duket më bindës mendimi që të trajtohet Skënder Luarasi si vazhdues i traditës së Rilindjes me një vizion realist drejt një epokë të re demokratike.
Në qarqet e publicistikës shqiptare Luarasi përmendet për shkrimet e tij të fuqishme, me tematikë e stil të veçantë. “Duhet thënë me zë të lartë se në gjithë shtypin e asaj kohe janë botuar shumë artikuj të fuqishëm prej të rinjve me talent dhe me karakter...Janë shkruar artikuj të shëndoshë, problematikë, të Skënder Luarasit, Selim Shpuzës , Sterjo Spasses dhe të shumë të tjerëve, si të Zihni Sakos e Jorgji Meksit.” 127
127 L.Zelka. Mendimi shqiptar për gazetarinë: nga fillimet e Rilindjes sonë Kombëtare deri në fund të viteve 1930, Tiranë, Globus R., 2006, f.136.
Kristo Frashëri e dallon Skënder Luarasin , krahas Ismet Totos, si një prurje e re e viteve 30-të, i cili dallohej ndër intelektualët e publicistët e rinj me shkrimet e tij mbresëlënëse e “therëse.” 128
128 K. Frashëri: Tregoj Shqiperine e Ahmet Zogut dhe Enver Hoxhes, Koha jonë, 20 tetor, 2007.
Ndërsa Myslim Islami thekson që “veçoria si publicist e S.Luarasit ishte se dinte të përzgjidhte temat e rëndësishme dhe i shkruante në një mënyrë që lexuesin e mbërthente, e bënte për vete... Nervi në të shkruar, stili i tij ishte edhe pasqyrë e temperamentit dhe e karakterit të tij.” 129
129 M.Islami. Lidhja shqiptare e Prizrenit, Libër i cituar.
Petro Marko e kujton si koleg në organin ‘ Përpjekja shqiptare” ku “bashkëpunuan intelektualët më të shquar të kohës si Aleksandër Xhuvani, Lumo Skëndon, Skënder Luarasin, Lasgush Poradecin, Eqerem Çabejn, Ernest Koliqin, Vangjel Kocan, Selaudin Toton, Ramiz Harxhin , Veli Stafën, e shumë të tjerë.
Edhe në vitet e para pas çlirimit të vendit ai bënte pjesë në ajkën e publicistëve si dhe në stafit botues të revistën “Bota e Re”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë ku “përfshiheshin Dhimitër S.Shuteriqi, Aleks Buda, Nexhat Hakiu, Mitrush Kuteli, Skënder Luarasi, Shefqet Musaraj, Arshi Pipa, Zihni Sako, Selahudin Toto e Andrea Varfi” . 130
130 H. Boriçi. Një shekull e gjysëm publicistikë shqiptare (1848-1997), Tiranë, Gjergj Fishta, 1997, f.169.
Gjatë kësaj periudhe të shkurtër ai shkroi artikuj të rëndësishëm. Më pas, në rrethana që i kemi përmendur, ai u mënjanua.
Shkrimin e para publicistik Skënder Luarasi e botoi në moshën 17-vjeçare kur qe nxënës në ShBA. Ai titullohet “Vdekja heroike e Paros” dhe përshkruan masakrimin barbar që i bënë andartët grekë babait të moshuar Vasil Kita dhe të bijës Paro, në oborrin e kishës së Gostivishtit, sepse ata nuk e mohonin përkatësinë e tyre ortodokse shqiptare. Me një stil mbresëlënës autori jep mesazhin heroik të qëndresës, trimërisë dhe therorisë së gruas shqiptare që vdes krenare e me nder si shqiptare.
Në të njëjtën kohë shkruan artikullin “Ikja e profesorit Bowden...” ku përshkruhet respekti i nxënësve shqiptarë për mësuesin e tyr të nderuar dhe mënyra shembullore se si e organizuan mbrëmjen e lamtumirës. Organizimi la mbresa tek drejtuesit dhe stafi pedagogjik i kolegjit dhe tek studentët e kombësive të tjera. Autori uron që po në këtë mënyrë të forcojnë më tej lidhjen studentore dhe të përpiqen për botimin e organit të saj në gjuhët anglisht e shqip.
Gjatë periudhës së qëndrimit në SHBA Skënder Luarasi botoi disa artikuj në organe të shtypit amerikan e shqiptar me tematikë të gjerë: mbi çështjen kombëtare e mbrojtjen e integritetit teritorial të Shqipërisë, organizimin e studentëve shqiptarë në SHBA kudo të ku gjendeshin, mbrojtjen e dinjitetit, kulturës, gjuhës e zakoneve të tyre, forcimin e marrëdhënieve midis popujve mbi bazën e respektit reciprok. Ai replikon me një jurist grek në mbrojtje të të vërtetës historike mbi Epirin dhe epirotët. Rëndësi paraqesin shkrimet e tij në organin “Studenti” ku me një talent të spikatur e frymëzim atdhetar: himnizon simbolin kombëtar, përcakton objektivat kombëtare për vitin e ri, argumenton rëndësisnë e zbulimit, ruajtjes e shpalosjes së traditave të vyera popullore etj. Rëndësi paraqet edhe korespondenca që së bashku me Qerim Panaritin, në emër të lidhjes studentore shqiptarë, i dërgojnë presidentit Wilson dhe Kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris.
Ali Dhrimo dallon tek Skënder Luarasi, krahas talentit, një sedër jashtëzakonisht të fortë atdhetare për moshën e tij të re që jo vetëm ka hedhur ide të mëdha e mobilizuese për mbarë kombin, por këto ide i ka hedhur në një moshë çuditërisht të njomë...Dhe ai përmend për këtë shkrimet e njohura të Luarasit “Vdekja heroike e Paros” si dhe “Dita e flamurit” 131
131 A. Dhrimo Si e kam njohur Skënder Luarasin. Artikull i cituar, f. 21.
Ndjeshmëria atdhetare vërehet edhe tek artikujt : ” Kundër shpifjeve greke”, “Kryedita e çdo viti shqiptar”, “Mbi popullsinë e Kosovës” dhe sidomos tek artikulli kritik ndaj librit të Fridrih Walish - “Shqipëria shtet i ri”.
Në artikullin “Kundër shpifjeve greke” ai nxjerr në shesh falsitetin e argumenteve të avokatit Janitis që i rrëzon duke përdorur katër dëshmi personalitetesh të huaja.Tetë vjet më vonë, kur ishte student në Austri, hedh poshtë një shpifje diskredituese ndaj gruas shqiptare të botuar në “Mayers Konversation Lexikon”, duke evidentuar vlerat e mirëfillta.
Për shkak të shkrimeve të tij realiste e therrëse u kërcënua e u përndoq. Kur shkroi artikullin ’’Për komb e flamur’’ në nderim të Themistokli Gërmenjin, shkruan se “ të nesërmen, më thirrën në Ministri të Arsimit ku më qortuan rëndë se pata shkruar diçka që mund të na armiqësojë me Francën... Në fund më porositën që si mësues të merrem vetëm me punën e shkollës” 132
132 S. Luarasi. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar: Kujtime, Libër i cituar.
Ndërkohë Milto Sotir Gura i shkruan për artikullin:
“Vërtet, i dashur Skënder, e ke shkruar me ndjenjë të vërtetë shqiptari i cili edhe i ka kujtimet e vojtjes së skllavërisë të të huajve fare të gjalla, në zemrën e tij dhe i cili edhe e ka zemrën plot me gjak se me të e ka ngjyer dhe penën që ka shkruar ato sëre. E dinja Skënder që do ta bësh këndonjësin t'i dridhet zemra...Prapë të shtrëngonj dorën se me ato sërat e bukura bën dy shërbime:a) U përkëdhel thinjat dhe rrudhat të motuarve dhe b) U jep disa mësime të rinjve, shumica e të cilëve janë vandalë të çdo punë të gjyshërve, stërgjyshërve dhe etërve të tyre.” 133
133 M. S. Gurra, Letër dërguar Skënder Luarasit. Korçë, 3 dhjetor, 1930. ( A.Q.Sh.F.152, V.1931, D.26, f.1 )
Me ironi e sarkazmën ndaj paaftësisë dhe paditurisë, ai kritikon librin “Neuland Albanien” (“Shqipëria vend i ri”) të një austriaku të vetëquajtur albanofil i madh, i cili ndonëse qe paguar nga regjimi i Zogut, shkroi një libër të dobët që shtrembëronte historinë e Shqipërisë e tallej me popullin shqiptar.
Luarasi krahason vlerat e botimeve të mëparshme të albanologëve të shquar austriakë me botimin e ri dhe kritikon mungesën e profesionalizmit dhe e qëndrimin servil të disa gazetarëve që reklamonin antivlerat.
“ E drejtë është edhe kritika që u bën autori intelektualëve shqiptarë për qëndrimin apatik që mbanin ndaj studimit të problemeve të shoqërisë sonë “
134 S.Luarasi. Fjala Shqipe. Libër i cituar.134
Luarasi hedh poshtë tezën antihistorike se Shqipëria u krijua si shtet vetëm për hir të lodrave diplomatike gjë që mohonte luftën e patriotëve dhe popullit shqiptar.
Ky shkrim i Luarasit që dilte kundër rrymës së kritikës zyrtare i shkaktoi persekutim politik e burgimin disa mujor.
Qëndrimin jokonformist e shpreh hapur në disa shkrime kritike. Në mënyrë të drejtpërdrejtë ai godet jo vetëm personat e privilegjuar të regjimit, klanet, veprimet dhe mendësinë e sferave të larta, por edhe monarkun. Në artikullin “Një gjyq me rëndësi” duke marrë shkas nga një krim që kreu një bej korçar i privilegjuar nga regjimi, sulmon klasën që e ka lindur dhe e mbron. Në shkrimin “Ismet Toto” analizon jetën e veprën e Ismetit, fundin tragjik të urdhëruar nga mbreti dhe u drejtohet të rinjve e intelektualëve që të hapnin sytë dhe të kuptonin më në fund se cili qe i biri i Xhemal Pashës.
Nga cikli i shkrimeve të botuar në organin “Vullnetari i Lirisë” në Spanjën republikane, Andrea Varfi vlerëson atë me titull “25-vjet indipendencë”: “Teksa në artikujt e mëparshëm vëmë re ndjenjat e patriotizmit, frymën e revoltës, në këtë artikull ne shikojmë edhe përpjekjet e autorit për ta vëzhguar zgjidhjen e çështjes së çlirimit tonë nga diktatura zogiste mbi baza më të shëndosha....Ai thoshte se ishte detyra që të ngjallnim idenë e frontit popullor edhe në Shqipëri” 135
135S.Luarasi. Fjala shqipe. Libër i cituar, f.9.
Në publicistikën e tij vend të rëndësishëm zenë portretet letrare ku shquhen ato për Themistokli Gërmenjin, Spiro Bellkamenin, Naim Frashërin, Ismail Qemalin, Isa Boletini, Aleksandër Moisiun, Gjerasimit, Sevastisë e Parashqevi Qiriazit e të tjera të shquarave.
Ai i kushtoi rëndësi dëshmimit të së vërtetës historike kur trajton historinë e arsimit, shkollës kombëtare laike dhe dëshmorëve të saj por edhe shfaq frynëzim për të ardhmen e ndërtimit të Shqipërisë së Re e bashkimin kombëtar si tek artikulli “Ta begatojme gjuhën ...”
Një pjesë e publicistikës së Skënder Luarasit gjendet tek përmbledhja “Fjala Shqipe” (1961) i cili më pas u hoq nga qarkullimi. Në të përfshihen artikuj të shkruar në vitet 1917-1960, të ndarë në shkrime të rinisë, shkrime politiko-letrare, potrete letrare, shënime kritike, cikli i shkrimeve mbi luftën antifashiste të Spanjës dhe shkrime mbi historikun e shkollave shqipe dhe librin shqip.
Tek “Fjala Shqipe” dalin qartë idetë qendrore të autorit, ideali dhe veprimtaria e tij, e vërteta e madhe që shpall çdo njeri i ndershëm, patriot i ushqyer që në rini me dashurinë për Atdheun, popullin, traditat. Shkrimet në përgjithësi janë botuar me tituj të ndryshuar, të shkurtuar, të censuruar, parafjala përban kritika ndaj autorit për mangësi letrare, historike e politike në përshtatje me kërkesat e asaj kohe
Përkundër kritikës zyrtare, shumë intelektualë janë shprehur për vlerat e saj historike, politike, njerëzore, letrare. Jolanda Kodra çmon ndjenjën që e gjallëron veprën dhe qëllimin e lartë që synon , si nga origjinaliteti i paraqitjes, ashtu edhe nga forca e stilit.
“Panorama e gjerë e jetës shqiptare e paraqitur në këtë përmbledhje dhe galerija e madhe e
karaktereve, të realizuara me një psikologji të hollë, përbëjnë një vepër organike që plotëson në mënyrë të shkëlqyeshme një boshllëk në prodhimin e letërsisë shqipe të këtij tipi.” 136
136 J. Kodra. Letër dërguar Skënder Luarasit, Tiranë, 12 tetor, 1961. (Fondi i familjes S.Luarasi)
“Fjala Shqipe” vlerësohet nga Mihal Hanxhari si “libër që vjen si një grusht ujë në buzët e
përvëluara të Kombit, është një libër që duhet të vejë jo vetëm në çdo kënd të Shqipërisë, por
në çdo kënd të dheut ku ka një shqiptar; është një libër që po ta shihnim në pëllëmbët e
njoma të të rinjve do të kishim një shkak të vërtetë për t’u gëzuar. Është Fjala e Vërtetë” 137
137M. Hanxhari. Letër dërguar Skënder Luarasit, Tiranë, 19 të nëntor, 1961 (Fondi i familjes S.Luarasi)

[petrol]

Petro Luarasi

SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

PJESA E DYTË

BIBLIOGRAFI E VEPRËS SË SKËNDER LUARASIT
I VEPRA TË BOTUARA
II SHKRIME TË BOTUARA NË PERIODIKË
III VEPRA TË PËRKTHYERA
IV PËRKTHIME TË BOTUARA NË PERIODIKË
V TREGUES TË VEPRËS
1. Treguesi alfabetik i veprave dhe i shkrimeve të botura të Skënder P. Luarasit
2. Treguesi alfabetik i autorëve të krijimeve të përkthyera nga Skënder Luarasi
3. Treguesi alfabetik i titujve të krijimeve të përkthyera nga Skënder Luarasi
4. Tregues kronologjik i veprave dhe artikujve të botuara nga Skënder Luarasi
5. Tregues kronologjik i përkthimeve të botuara nga Skënder Luarasi
6. Treguesi alfabetik i organeve të periodikut ku ka botuar Skënder Luarasi (*)

(*) Bibliografia e veprës së Skënder Luarasit do të botohet e shtypur së shpejti.


PERFUNDIME

Skënder Luarasi vlerësohet nga bashkëkohësit si një nga personalitetet më përfaqësues të inteligjencies shqiptare në shekullin XX, me veprimtari të gjerë atdhetare-demokratike-antifashiste, mësues edukator e pedagog, biograf, publicist, përkthyes, dramaturg, etj.
Në punim ofruam një informacion mbi krijimtarinë e Skënder Luarasit me një bibliografi të veprës së tij në përputhje me kërkesat e studimit të fushën së bibliotekonomisë.
Ai pasqyron për herë të parë, pothuajse të plotë, krijimtarinë e Luarasit si biograf, publicist, dramaturg, përkthyes, pedagog etj. me një aparat të bollshëm informues me tre rubrika dhe gjashtë tregues
Një ndërmarje e tillë qe e vështirë dhe delikate po të kemi parasysh shtrirjen në një periudhë kohe 65-vjeçare dhe shpërndarjen e botimeve në shumë vepra e organe vendase e të huaja. Besojmë se prezantimi i veprës së Skënder Luarasit u bë më i lehtë dhe më i kuptueshëm me paraqitjen edhe të personalitetin e veprimtarisë së tij duke i shtuar karakterit të ngurtë të një bibliografie gjallërinë jetësore të tij: ndjesitë, motivimin i tij, veçoritë e personalitetit, drejtimet, rezultatet e veprimtarisë dhe vepra konkrete.
Konceptimi i punimit, i ndarë në dy pjesë të ndërlidhura me njëra-tjetrën, jo aq i zakonshëm në formatet e punimeve të tilla, shpresojmë të ndihmojë në kuptimin dhe përdorimin më mirë të bibliografisë dhe objektit të studimit në tërësi. Në përshkrimin e kapitujve të lëndës theksojmë që i kemi kushtuar rëndësi analizës së fakteve që i shërbejnë njohjes së veprës së Skënder Luarasit në përgjithësi, sipas këndvështrimit të fushës së bibliotekonomisë dhe jo analizës teorike në fusha të tjera, të cilat shpresojmë t’i kryejnë specialistët përkatës.
Komentet e shumta të bashkëkohësve dhe analizat e studjuesve, ndihmojnë të dallohen nuancat e veprës e shkrimet për nga forma e stili, gjuha e pasur e brendia, ritmi e muzikaliteti, shumëllojshmëria e portreteve dhe shtrirja e tematikës, ndërthurja e kulturave, e zhanreve letrare e publicistike, na tregojnë ku Luarasi shfaqet si idealisti rilindas, ku si realist në përballje me situatën.
Duke analizuar rrethanat historike e politike, ngjarjet dhe faktet, shpresojmë se u argumentua si vlerësimi i përgjithshëm, edhe harresa apo komentimi sipërfaqësor i veprës letrare të Skënder Luarasit, e cila mendojmë se shkaktohet nga faktorë objektivë e subjektivë si: Krijimtaria letrare e shtrirë në vende të ndryshme, në shumë organe, në një periudhë të gjatë kohore; Aktiviteti politik e shoqëror që shpesh e ka detyruar të botojë si anonim, me iniciale apo pseudonime; Përndjekja e rregjimeve jodemokratike gjatë etapave përkatëse në Shqipëri; Nga klane e individë të cilët e luftuan dhe e penguan për motive politike, ekonomike e profesionale.
Me këtë punim të shoqëruar me shpjegime plotësuese mbi jetën, veprën, personalitetin e veprimtarinë, tentuam të kontribuojmë sado pak, në njohjen më në detaje të figurës dhe vlerave të Skënder Luarasit duke shpresuar që të tjerë të interesuar në lëmin e studimeve në fushë të gjuhësisë, letërsisë, publicistikës, pedagogjisë, historisë, dramaturgjisë, do të dinë të nxjerrin në pah më shumë aspekte dhe do ta thellojnë më tej analizën.
Sidoqoftë, në dy dekadat e fundit të periudhës së demokracisë, në kuadër të mendimit të hapur e të lirë, ndjehet interesim dhe po bëhen përpjekje për të rivlerësuar personalitetin, veprimtarinë dhe veprën e tij e cila mendojmë se dallohet për vlera letrare dhe kombëtare, si rrjedhim nuk ka përse të mos përfshihet në tekstet shkollore, universitare dhe botimet akademike.


LITERATURA E PERDORUR

Aliu, Skënder. Tumat e Luarasit Skënder Aliu, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2004, 228 f.
Arapi, Fatos. Kujtohem që jam, Tiranë:1997, 241 f.
Bezhani, N. Mëkatarët.Nëpër dosjet sekrete të sigurimit të shtetit. Vol.1,Tiranë,Toena, 2001
Boriçi, H.; Marku,M. Histori e shtypit shqiptar: nga fillimet deri në ditët tona. Tiranë, SHBLU, 2010
Dishnica, Dhimitër. Qiriazi : Monografi .Tiranë, Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1997, 195 f
Fevziu, Blendi. Historia e shtypit shqiptar: 1848-2005/Blendi Fevziu. Tiranë: Onufri, 2005
Frashëri, Kristo. Kristo Frashëri. Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri dhe e themelimit të PKSH-së: (vështrim historik me një shtojcë dokumentash). Tiranë, Akademia e Shkencave, 2006 f.113
Frashëri, Kristo. Bajroni në Shqipëri dhe takimet me Ali Pashë Tepelenën (vjeshtë 1809) : me rastin e 200 vjetorit të vizitës.Tiranë, Dudaj, 2009,
Fortuzi, Agim. Kujtimet e një studenti të shkollës Teknike : 1923-1945 : kujtime.Tiranë, Mokra, 2003
Gecaj, Murat. Filologë që nuk harrohen. Njeri me temperament të gjallë dhe pedagog i veçantë.Tiranë, Erik, 2002
Gërmenji, Fluturak. Mesazhe paqeje : Misioni ushtarak hollandez ne Shqiperi ne vitet 1913-1914 . Tirane, Koha, 1999, f.3.
Goethe, J.W. Fausti. Tiranë, Argeta LMG,1999
Gjevori, Mehmet. Shkolla teknike e Tiranës - e Fullcit : 1921-1933 : monografi shkollore . Prishtinë, 2003
Haxhimihali, Tatjana. Aleks Buda.Kujtime. Tiranë, Akademia e Shkencave, 2005
Islami, Myslim. Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe çështja e bashkimit kombëtar. Tiranë, Afërdita, 1998
Kadare, Ismail. Poshtërimi në Ballkan : sprovë . Tiranë, Onufri, 2004
Fultz-Kontos, Johana. Kryqi i Kuq, shqiponja e zezë: Biografi e Shkollës Teknike shqiptaro-amerikane të Tiranës. Tiranë , Shtëpia Botuese Enciklopedike, 1994
Kolevica, Petraq. Lasgushi më ka thënë, Tiranë, Naim Frashëri, 1992
Kuanrud, Xhon. Besë, shpresë dhe dashuri. Jeta e Gjerasim Qiriazit, Tiranë, Kartë e pendë, 1998
Luarasi, Skënder. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar : Kujtime në dorëshkrim, V.1
Luarasi, Skënder. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar : Kujtime në dorëshkrim, V.2
Luarasi, Skënder. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar : Kujtime në dorëshkrim, V.3
Luarasi, Skënder. Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar : Kujtime në dorëshkrim, V.4
Luarasi, Skënder. Fjala Shqipe, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1961
Luarasi, Skënder .Gjerasim Qiriazi, Jeta dhe vepra . Tiranë, “Naim Frashëri”, 1962
Luarasi, Skënder. : Isa Boletini.Jetëshkrim i shkurtër. Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971
S.Luarasi.Ismail Qemali. (Jeta dhe vepra), Tiranë, SHBLP,1972
Luarasi, Skënder. Në Brigadat Internacionale në Spanjë. Tiranë, Toena, 1996
Prifti, Naum. Midis dy kohësh: Shënime udhëtimi. Kujtime. Prishtinë, Buzuku, 2005
Stërmilli, Haki. Burgu. Tiranë,1935
Tennyson, Alfred.Tiranë, Gutenberg, 1933
Uçi,Alfred. Filozofia e "DonKishotizmit". Tiranë, Akademia e Shkencave, 2010.
Uçi,Alfred. Shekspiri në botën shqiptare. Koncepti shekspirian i tragjikes. Tiranë, Marin Barleti, 1996
Whitman, Walt. Fije bari, Tiranë, Argeta LMG, 1997
Zelka, Luan. Mendimi shqiptar për gazetarinë:nga fillimet e Rilindjes sonë Kombëtare deri në fund të viteve 1930. Tiranë, Globus R., 2006

Agolli, Dritëro. Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet. Zëri i popullit, 20.1.2000
Aliu, Ali. Kosovën e kishte shqetësim të parë. Drita, 16 janar 2000
Andrew, J. Psikologjia. Karakteristikat psikologjike të personalitetit, Athinë, Deftera,13 shtator 2010.
Arapi, Fatos. Nderim Skënder Luarasit . ( Në 10 -vjetorin e vdekjes). Drita, 26.4.1992
Ashta, Zef. Në kujtim të mësuesit tim të letërsisë Skënder Luarasi. Demokracia,16.1.2000
Broja, Xhemal. Si u pengua shfaqja e ‘’Kalorësit dorështrënguar’’ të Pushkinit. Literatura Jonë, prill-maj1949
Idrizi, Rinush. Republika, Rreze nga dielli i demokracisë, 7.3.1991
Buçpapa, Skënde. Intervistë, Nacional, 27 maj, 2011
Frashëri, Kristo. Tregoj Shqiperine e Ahmet Zogut dhe Enver Hoxhes, Koha jonë, 20.10.2007
Jakova, Kolë për Sefulla Malëshovën: Treshja e çmendur që i binte murit të diktaturës me kokë. Shekulli, 21mars, 2005
Jorgoni, Perikli. Me forcë e guxim Prometeu, Drita, 16 janar, 2000
Gogaj, Iljaz. Skënder Luarasi - shëmbëlltyrë e përkryer e mësuesit atdhetar e demokrat. Mësuesi, 2 maj, 1992
Haxhiademi, Et’hem. Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia, 23 shtator, 1934
Kadia, Refik. William Shakespeare në Shqipëri. William Shakespeare në përkthimet shqip përpara dhe pas epokës komuniste. LCPJ, Volume 2 / 1, nr.37, 2009
Kaloçi, Dashnor. Si e dëgjuam Skënder Luarasin kur fliste nga Radio - Madridi : Letra e panjohur e Vasil Llazarit nga qytet i Shkodrës i cili ia dërgon atë Profesor Luarasit, Gazeta shqiptare, 11 prill, 2003
Kallulli, Adriatik. Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane. Drita, 16 janar, 2000
Kastrati, Jup. Skënder Luarasi përkrah F.S.Nolit e F.Konicës, Drita, 16 janar, 2000
Këlliçi, Skifter. Me Kadarenë në vite: Kujtime, Metropol, 21 tetor, 2010
Kola.Gj. Mehmet M., autori i romanit për disidencën shqiptare, Kritika,18 tetor, 2007
Laka, Kristaq. Sa shumë erëra e kishin rrahur. Takimi im i parë me Skënder Luarasin: Kolonja, nr.4, prill 2000
Luarasi, Petro. Lasgush Poradeci dhe qorrollepsja e një kronikani të dështuar.
Ndryshe,18 maj, 2007
Luarasi, Skënder. 25 vjet indipendencë, Vullnetari i Lirisë, 1937
Luaras, Skënder. Kolonel L.W.J.K.Thomson, ‘’Dialëria’’ 7 korrik, 14 korrik, 21 korrik, 1929
Luarasi, Skënder. Letërsia moderne në Shqipëri, Tirana observer, 24 mars, 2007
Luarasi, Skënder. Komplotonjësit e heshtjes" : botohet për herë të parë letërkëmbimi i Skënder Luarasit me Gaqo Pecin, Ndryshe. 8 prill, 2007
Luarasi, Skënder. Popullsia e Kosovës, Dialëria, nëntor 1928
[Luarasi, Skënder]. Studenti, nr.1, janar 1920.
[Luarasi, Skënder] Albania: 1918-10 mars-1928, Dialëria, Nr.5, mars 1928
Marko, Marko. Vullnetari i Lirisë. Tribuna e gazetarit, nr.6, 1972
Poradeci, Lasgush. Letrat e rralla të Lasgushit. Republika, 4 prill, 2004
Premçi, M. Intervistë, Gazeta shqiptare, 5 korrik, 2002
Spahiu, Xhevahir. Skënder Luarasi njeriu i fjalës së lirë : në kujtim të prof. Skënder Luarasit Poezi. Ndryshe, 27 prill, 2007
Shaqiri, Shaqir. Skënder Luarasi dhe vepra dramaturgjike e Shekspirit. Rilindja,1.11, 1980
Shkodra, Zija. Intelektualët-sfidues të regjimeve. Rilindja, 15 shkurt1998
Velo, Maksi. Kur derdhej maska e diktaturës. Tunelet dhe komunizmi. Albania, 23 .12.1999
Vrioni, Agi. Ju tregoj jetën e vërtetë të Jusufit : me bashkëshorten e Jusuf Vrionit në 90- vjetorin e lindjes së tij, Tirana observer, 15 mars, 2006
Xholi, Zija. Skënder Luarasi, një shqiptar i vërtetë: Në-95 vjetorit të lindjes, AKS, 15.1.1995
Zeqo, Moikom. Migjeni, më konceptuali i letrave shqipe. Koha jonë, 24 gusht, 2003
Zeqo, Moikom. Themeluesit e Bajronizmit në Shqipëri, Koha jonë, 4 janar, 2003

Fjalori enciklopedik shqiptar. Akademia e Shkencave e RPSSH. Tiranë, 1985
Fjalori i shqipes së sotme. Tiranë, Toena, 2002
Shkolla Tregtare e Vlorës çerdhe e lëvizjes patriotike e revolucionare: Maket, Vlorë, 1974
Gjimnazi i Shtetit Shkodër (1922-1972), Shkodër, 1971

Gazeta “Besa”. Çquajtja e një letrari shqiptar, 27 mars, 1935
Gazeta “Illyria”. Vilhelm Teli, 15 korrik, 1934
Gazeta ”Liria”. Lajmërim. 12 maj, 1972
Gazeta “Salzburge FolksBlat”. Njoftohemi nga Tirana, 12 prill,1935
Gazeta “Shqipëria e Re”. Shfaqje teatrale në Vlorë (‘’Agimi i lirisë’’), 9 nëntor, 1932
Gazeta “Shqipëria e Re”, Lajmërim, 3 shkurt, 1929.
Gazeta “Shqipëria e Re”. Rreth shfaqjes theatrore të dramës origjinale: ‘’Agimi i Lirisë‘’,
10 janar, 1933

[petrol]

Skënder Luarasi

Dita e Flamurit

Dita e Flamurit është dita më e shënuar në historinë e kombit tonë. Duke kremtuar këtë ditë, i pari kujtim që na bie në mend është se një popull ka shpëtuar prej kurthit të robërisë dhe nisi të shijojë jetën e lirë duke u përfaqësuar prej shenjës kombëtare, Flamurit.
Shenja e kombit tonë: Flamuri kuq e zi me shqiponjën dy krenore!
Me sa mburrje, madhështi, nderim dhe gaz e shikon çdo sy atdhetari! Vetëm një tradhëtar, një shpirtlig e vështron me cmirë, me urrejtje, me frikë.
Te flamuri nuk shohim vetëm bukurinë e cohës dhe të ngjyrës, po edhe bukurinë e një atdheu, të një kombi, me tërë cilësitë, parimet, ndjenjat dhe historinë e një populli, që ka jetuar për një jetë madhështore, për qëllime të larta, të shtrenjta, të dlira.Flamuri ynë tregon qëndrimin e njëherëshëm, të patundur dhe burrëror të atyre ushtarëve fisnikë që i ka udhëhequr në ngadhënjime, mes luftrave të rrepta, jo për sulme, po për mbrojtje. Flamuri ynë tregon jetën e atyre trimave të kombit që luftuan për të mbrojtur atdheun. Nën këtë flamur Skënderbeu mundi të dalë fitimtar në luftëra të panumërta kundër mizorive të Anadollit. Nën këtë flamur trimat e Gegërisë dhe të Toskërisë mundën të mbajnë të pa njolluar prej armiqve nderin e tyre. Nënë këtë flamur kemi dhënë besën të rrojmë ne, bijt e shqiponjës.
Te ky flamur i hapur, që fërfërin në erë, shikojmë me shkronja të arta Shqipërinë e Re dhe të Lirë; shikojmë jetën e së ardhmes së këtij kombi, që është dergjur për kaqë kohë në kurth i mbuluar me plafin e robërisë, po që kurrë nuk ka qënë i mundur për vdekje!
Flamuri ynë është shenja e trimërisë dhe e lirisë. Për trimëri ka kaptuar male, ka kapërxyer lumenj, ka shëtitur pyje, ka vetëtitur mbi dete dhe ka valuar mbi fusha. Për liri ka bërë therorira të mëdha, beteja të gjakëshme.
Për liri, si tani dhe kështu e tutje ky dhe vetëm ky flamur do të fërfërijë mbi kulmet e shtëpive, do të shëndrijë mbi majat e çukave, do të valojë mbi sheshet e lëndinat. Vetëm nënë këtë flamur do të prehen në qetësi eshtrat e atyre dëshmorëve që bënë therorinë më të madhe duke luftuar dhe vdekur me nder e lavdi.
Vetëm nën këtë flamur mund të rrojmë ne bijtë, niprit dhe stërniprit, në liri, në fatbardhësi më vete dhe në paqë e miqësi me fqinjët.
Po sado i mirë, sado i bukur dhe i këndshëm të jetë ky flamur, bukuria e tij prishet, fishket, venitet, po të mos jemi dhe ne si flamuri. Le ta dimë që ne e bëjmë flamurin dhe jo flamuri neve. Po të jemi ne trima, besnikë, të drejtë, të lirë, të ndershëm, ashtu do të jetë edhe flamuri ynë, shënja e një populli trim, besnik, të drejtë, të lirë, të ndershëm.Po të jemi ne robër dhe trathtarë, ashtu do të jetë edhe flamuri, shenja e robërve dhe e tradhtarëve.

Shkrim i vitit 1919

[petrol]

Skënder Luarasi

Abetarja shqipe është shkruar me gjak.

Gjuha shqipe, ky mjet i mrekullueshëm që ka populli për të shprehur mendjen e zemrën e tij fisnike, është thesari më i shtrenjtë që trashëguam nga stërgjyshët tanë të nderuar.
Këtë mjet që na ndihmon të kuptohemi e të pasurohemi me idealet më të lartë të njerëzimit, armiqtë e kombit tonë kanë bërë çmos të na e prishin me qëllim që të na varfëronin e të na rrobëronin më lehtë. Por populli shqiptar u bëri ballë burrërisht orvatjeve të parreshtura të armiqve dinakë dhe në këtë përpjekje gjigande mësonjësit e shqipes kanë qëndruar në krye të luftës. Promethenjtë tanë shkruan Abetaren shqipe me gjak dhe ndërtuan shkollën shqipe me kockat e tyre të shenjta
në luftë për jetë a vdekje me forcat më barbare që polli Mesjeta:..
Karakteristika që ka dalluar shkollën shqipe nga gjithë shkollat e vendeve fqinj është se mësonjëtorja shqipe ka qenë laike që në fillimin e jetës së saj dhe e lirë nga çdo paragjykim fetar e shoqëror. Ajo nuk ka asgjë të përbashkët, as morale, as intelektuale, me shkollat klerike. Dhe është kjo karakteristikë themelore që do t'i japë shkollës shqipe aftësinë për ta shpënë popullin shqiptar më shpejt drejt qëllimeve të larta të njerëzimit.
Për këtë shkollë, laike, të pavarur dhe me frymë përparimtare, kanë dhënë jetën me dhjetra e qindra arsimtarë patriotë të popullit shqiptar. Në krye të kësaj rruge fisnike shquan fytyra e ndritur e rilindasit tonë të parë, Naum Bredhasit nga Vithkuqi, i cili na fali ''Avetarin'' dhe që këtë mëkatë ndaj ''Megali idhesë'' dhe Fanarit e lau me kokë më 1866 brenda mureve të errëta të Patrikanës. Me kokë e pagoi veprimtarinë e tij patriotike edhe mësonjësi i shkollës shqipe të themelua në Korçë më 7 mars 1887 dhe për ta nderuar këtë datë historike ajo u caktua Dita e Mësonjësit. Pandeli Sotiri u vra prej së shoqes e të vjerrit grek me ndërsimin e Patrikanës. Njerëz të errët në shërbim të armiqve të Abetares shqipe vranë Balil Tahirin, bariun e fshatit Selenicë e Pishës, i cili duke ndjekur me mall të flaktë mësimet e Rilindasve tanë, u bë mësonjës i fëmijëve të fshatit të vet. E vranë kur po kthehej nga Selaniku, pasi kishte kryer një mision patriotik më 1893.
Sepse çeli shkollën shqipe në Negovan dhe predikonte për çështjen shqiptare, andartët grekë, të shtyrë prej dhespotit të Kosturit, Karavangjelit, vranë më 12 shkurt 1906 Papa Kristo Harallambin bashkë me të vëllanë Papa Theodhosin dhe pesë patriotë negovanas, përkrahës të shkollës shqipe, që kështu ta tmerronin njerëzinë sa të mos pranonin mësonjës shqiptar e shkollë shqipe.
Si yll i madh i bukur ndrinte në qiellin shqiptar të errët të asaj kohe patrioti Koto Hoxhi nga Qesorati, shok besnik i vëllezërve Frashëri dhe i idealit të shoqërisë ''Drita'' të Stambollit, në themelin e së cilës ai vuri një nga gurët themeltarë. Trimat e bejlerëve e rrahën dhe shërbëtorët e kishës greke e vranë sepse edukoi, i pari në Shqipëri, falangën e mësonjësve të rilindjes që përhapi dritën në vendin tonë.
Mitropolia e Manastirit pasi nuk mundi ta vrasi Gjerasim Qiriazin me plumb a helm, e shtiri me dinakëri në duart e kusarëve, të cilët, dimrin e motit 1889, e mbajtën rob në malet e Lenies, ku u plevitos dhe e lëshuan vetëm kur u pagoi paratë me të cilat do të blinte në Korçë ndërtesën e së parës shkollë shqipe për vajzat. Gjerasim Qiriazi vdiq më 5 janar 1894, por shkolla shqipe e tij, nën udhëheqjen e së motrës Sevasti Qiriazi, lulëzoi për nder e dobi të gruas shqiptare.
Kleri grek në bashkëpunim me hyqymetin turk helmuan në Ersekë më 17 gusht 1911 Petro Nini Luarasin. ''Vramëni'', u tha feudalëve shqiptarë ky mësonjës i vjetër i shqipes, '' po mblidhmani gjakun, se do t'u duhet nipërve tuaj të shkruajnë gjuhën shqipe''.
Në kolonitë shqiptare të Greqisë, Panajot Kupitori, drejtori i gjimnazit të Varvaqit, dijetar e shkrimtar veprash historike e filologjike për gjuhën shqipe e kombin shqiptar, vdiq i sëmurë në burg të Athinës, ku e shpunë shovinistët grekë, sepse hapi shkollë nate më 1876 për t'u mësuar arbëreshërve të Athinës gjuhën amtare.
I helmuar, po në burg të Athinës, vdiq më 1884 bashkatdhetari i Panajotit, Anastas Kullurioti, redaktor i gazetës shqip-greqisht ''I foni tis Albanias''( Zëri i Shqipërisë), autor abetaresh e librash shqip që i përdori në shkollat e tij arbëreshe.
Në mesin e kësaj trumbe dëshmorësh ngrihet si një titan patriarku i gjithë mësonjësve të shqipes, Jeronim de Rada, edukatori i nderuar i rinisë arbëreshe në Shën Dhimitër të Koronës, i cili, i rrahur prej urisë e prej halleve të jetës, punoi parreshtur për lirinë e shpëtimin e Atdheut të zbjerrë. Po të kish rrojtur 100 vjet, plaku i nderuar 90 vjeçar i Makijës, i cili duke dhënë frymën e fundit thirri me dëshpërim ''Po më ikën gjaku i Arbërit'', do të kishte parë se djersa dhe mundi i titanit arbëresh nuk vajti kot.
Terrori i tërbuar i qeverisë turke, krahas e për ndihmë të inkuizicionit fanariot, pati arrirë kulmin në majin e vitit 1903 kur qeveria turke dhe kleri fanariot i mbyllën gjithë shkollat shqipe dhe i dërguan syngjyn mësonjësit patriotë ndër të cilët Nuçi Naçin, drejtorin e fundit të mësonjëtores së Korçës. Nuçi vdiq në mjerim gjatë regjimit feudal të Zogut por ditën e 7 marsit emri i tij do të përmendet me nderim nga të gjithë mësonjësit e Shqipërisë.
Edhe pas shpalljes së konstitucionit në Turqi, xhonturqit u përpoqën në mënyrat më barbare e më dinake t'ia presin hovin Abetares shqipe që nisi të përhapej në gjithë Shqipërinë dhe vranë sa mundën me shpatë e me tortura. Ata vranë në burgun e Manastirit Sadik Zajmin dhe Idriz Novokazin se patën hapur shkolla shqipe në Shkup, Pejë, Gjakovë, Prizren , Zymë, dhe Janjevë, me aq sa premtonin rrethanat asaj kohe. Në vështirçsi rrojtën e punuan Ismail Haxhi Tahiri, shkronjës i Haxhi Zekës, eksponentit të Lidhjes së Prizrenit, Haxhi Bejta nga Janjeva e shokët e tyre pionierë të parë për gjuhën shqipe pas Lidhjes së Prizrenit. Ata u rrahën e u vranë, po prej tokës shqiptare lindën forca të reja . Nxënësit e mësueve të rënë në luftën e shenjtë për liri dhe kulturë, për ta nxjerrë popullin shqiptar në dritë, e muarën pishtarin në dorë në udhën drejt ditës së bukur të 28 Nëntorit 1912.
Pas kësaj dite të shenjtë për Shqipërinë, Atdheu ynë vërtet u spastrua prej sulltanëve e patrikëve, por shërbëtorët e tyre, feudalët e klerikët fanatikë mbetën. Këta shërbëtorë të reaksionit na vranë më 1920 Sali Nivicën, më 1924 Avni Rustemin dhe më 1925 Luigj Gurakuqin dhe Sali Çekën. Pothuaj se çdo mot e çdo muaj nëna jonë Shqipëri vajtonte nga një bir mësues, të vrarë prej bejlerëve e fashistëve.
Edhe reaksioni i jashtëm kërkoi viktimat e tij në radhët e mësonjësve shqiptarë. Në Kosovë serbomëdhenjtë e nisën plojën e tyre pas çlirimit të Shqipërisë me Pater Paliqin e me Pater Shtjefën Gjeçovin që u mësonin gjuhën amtare kosovarëve të robëruar. Shovinistët serbë mbytën më 1947 në burgun e Prizrenit Bedri Pejanin, ish mësonjësin e gjuhës shqipe në gjimnazin e Shkupit më 1909 dhe e vranë priftin patriot At Dhimitër Bellkamenin, tek po dilte nga shkolla shqipe e Tushemishtit.
Me një krim të shëmtuar e nisi Zogu regjimin e tij tradhëtar kur më 1928, për oportunitet politik vari mësonjësin demokrat, Ibrahim Arapin, kryetar i shoqërisë ''Bashkimi'' në Durrës. Me një krim po kaq të shëmtuar e vazhdoi fashizmi italian sundimin e tij mbi Shqipërinë kur vari në Shkodër mësuesin e dashur nga gjithë populli shqiptar, Jordan Misjen. Dhe nazistët varën në Prizren Xhevdet Dodën. Me një krim të këtillë mbaruan ekzistencën e tyre të turpshme reaksionarët në Shqipëri kur vranë pas murit, duarlidhur e në sy të nxënësve, mësuesin e lavdishëm Ndrec Ndue Gjoka. Të gjithë këta bij të denjë të Shqipërisë vanë me këngë drejt çastit të fundit të jetës së tyre duke dëshëruar të ishte sa më i gjerë sheshi i ekzekutimit dhe sa më i lartë trikëmbëshi që të shihte mirë populli shqiptar se ç'kurban të madh bënin bijt e tij për të fituar lirinë.
Shkolla shqipe pati edhe nga ata mësonjës patriotë që vërtet nuk u vranë nga reaksioni, porse që të mos i përuleshin tiranisë shkuan të bëjnë një rrojtje plot brengë duke ngrënë bukën e hidhur të mërgimit për të qëndruaribesnikë ndaj idealeve që kishin predikuar në shkollë. I këtillë mësonjës është patrioti i madh me karakter të fortë Sotir Peci, të këtillë janë Nane Panajot Meksi, Vasil Konomi-Labova, Halim Xhelo, Niman Ferizi, Ferit Imami, Pal Lumëzi: një nga mësuesit e parë të shqipes në Prizren qç vdiq në mjerim më 1943 dhe Ibrahim Femiu, i cili gjatë pushtimit të Kosovës prej malazezëve e ktheu shtëpinë e tij në shkollë të fshehtë për djemurinë patriote të Gjakovës. Në mërgim dhe të dëshpëruar që eshtrat nuk do t'u preheshin në mëmëdhenë e dashur, vdiqën mësuesit e shquar Grigor Cilka, Vasil Duro, Llukan Simo, Gjergji Sevo, Hamit Lumi, dhe mësonjësja veterane e shkollës së vajzave në Korçë Fanka Efthimiu që vdiq në Manastir, dhe nxënësja e saj Vasilo Ballkameni e Urani Rumbo.
Një njollë e zezë do t'i mbetet në ballë qeverisës plot turp të Ahmet Zogut që la të vdesë të dëshpëruar e në mërgim, pa dhënë as ndihmën më të vogël për ta shëruar në sanatoriumin e Tore Peliçes në Itali, mësonjësin e talentuar, Migjenin, poetin e rinisë shqiptare, në moshën 26 vjeç.
Mësues të gjuhës shqipe kanë qenë edhe ata patriotë të cilët vërtet nuk çelën shkollë vetë po predikuan mësimin e gjuhës amtare dhe ndihmuan të tjerët të përhapnin arsimin kombëtar në Shqipëri. Nga më të shquarit e këtyre patriotëve janë: poeti ynë i madh Kombëtar Naim Frashëri e dijetari Sami Frashëri që hartonin aq libra për mësonjës, Jani Vreto, i cili shëtiti pa u lodhur nëpër kolonitë shqiptare për të shtuar shokët, për të botuar libra shqip dhe për të themeluar shoqëri kombëtare, Hoxhë Tahsini, e të tjerë, e të tjerë.
Shkolla e gjuhës shqipe mori rrugën e vet, larg turçes e greqishtes, atë ditë kur shqiptarët mësuan se ''perëndia nuk e dinte shqipen''. Një mësonjës shqiptar ka shkruar:
Edhe Krishti ndë na thëntë:
''Unë jam grek, eni pas meje'' -
do t'i themi: ''Pa mblidh mendtë,
se shqiptari s'vjen pas teje''.
Tregojnë për Islam Spahinë nga Luma se një ditë e pyeti hoxhën e fshatit pse nuk e bënte duvanë shqip.
''Allahu nuk e njeh shqipen'', iu përgjegj hoxha që ndoshta vetë nuk e dinte turçen.
''Po mirë'', ia ktheu Islami. ''Një zot që s'e njeh shqipen nuk më duhet''. Që atë çast e përzuri hoxhën dhe nisi të hapë shkolla shqipe.
Mësonjës të këtillë të shqipes, më fort shëtitës, me pushkën në njërën dorë për të luftuar armikun dhe me abetaren në tjetrën për t'i ndriçuar bashkëluftëtarët, kanë qenë në radhë të parë Sali Butka dhe Mihal Grameno.
Përpara varreve ku prehen dëshmorët e pionierët e përhapjes së arsimit kombëtar, të cilëve populli është zotuar t'ua shkruajë emrat me gërma të arta në faqet e historisë së Rilindjes shqiptare, përulemi me nderim e mirënjohje.
Me mirënjohje duhet të kthejmë vështrimin edhe drejt atyreve të cilët akoma nuk e kanë mbështjellë lëmshin e jetës së tyre gjer në fund. Përmendim me nderim e mirëdije sot në ditën e 7 Marsit zonjën 80 vjeçare Parashqevi Qiriazi, e cila rron që të shohë se djersa që derdhi 55 vjet me radhë në fushën e arsimit të vajzës shqiptare nuk i vajti kot. Përmendim mësonjësit veterane Nikolla Lako, Aleksandër Xhuvanin, Musiaf Luçin nga Kuçi i Kurveleshit, baba dy dëshmorësh që edhe në moshë të kaluar drejton shkollën e fshatit të tij, Ilo Mitkë Qafëzezin, Ahmet Gashin, Hysni Bababameton, profesor Sotir Papakriston, të gjithë ata arsimtarë që kanë zgjuar entuziazmin në nxënësit e shkollës shqipe në kushte shumë të vështira dhe rritën brezat që po ndërtojnë Shqipërinë e re.

Shkrim i vitit 1957

[petrol]

Skënder Luarasi

Kongresi i Dytë i Manastirit

Kongresi i Dytë i Manastirit u çel në rrethana shumë dramatike në Shqipëri; u çel më 20 mars 1910 ( 2 prill 1910 me kalendarin e ri P.L)) duke zhvilluar punimet e tij për dhjetë ditë me radhë nën kërcënimint e qeverisë turke dhe të armiqve të Shqipërisë.
Të shikuar nga një cilësi e përbashkët, kongreset e mitingjet shqiptare që nga Lidhja e Prizrenit e gjer në kuvendin e lavdishëm të Vlorës janë stacione të udhës së vështirë që përshkoi populli ynë drejt rilindjes së tij. Në këto mbledhje populli shqiptar shprehte dëshirat e qëllimet që ndjente nevojë t’ia kumtonte gjithë botës dhe shtonte fuqinë për luftën e tij kombëtare.
Në mbledhjen e Ferizajt që u mbajt dy javët e para të korrikut 1908, masat fshatare të Kosovës shfaqën ndjenjën e revoltës së rrësëllitur lëmsh në grykë qysh nga disfata e Prizrenit dhe kërkuan shpalljen e regjimit konstitucional në Turqi. Shumë kush e quan Hyrjetin vepër të xhonturqve, por në të vërtetë në përmbysjen e regjimit absolute të Abdyl Hamidit një rol shumë të rëndësishëm luajtën të 30.000 shqiptarët e mbledhur atje nën udhëheqjen e Isa Boletinit, të Bajram Currit e tjerë personaliteteve shqiptare; qe ultimatumi i tyre i fundit i cili, simbas fjalëve të Ismail Qemalit, ‘’la në mendjen e sulltanit një mbresë më të madhe sesa kërcënimet e xhonturqve ose protestat e fuqive të mëdha’’. Të nesërmen fjalët e ndaluara gjer atëherë, liri, drejtësi, barazi, u brohoritën rrugëve, u botuan në gazeta shumëgjuhëshe, u shkruan në flamurët e kombësive të Perandorisë Otomane. Parrullës së revolucionit borgjez të Francës, turqit e rinj, mbasi ia zëvendësuan fjalën ‘’vëllazëri’’ me ‘’drejtësi’’, i shtuan emrin epartisë së tyre ‘’Xhemijet’’, që shqip do të thotë ‘’Bashkim’’, dhe që sipas kuptimit politik të xhemijetxhinjve kishte për qëllim turqizimin e gjithë kombësive nën skeptrin e Osmanit.
Shqiptarët patriotë që ishin munduar e burgosur 30 vjet me radhë se punonin për gjuhën e tyre të dashur, pas rënies së sulltan Hamidit, organizuan shoqëri kombëtare për të mbjellë arsim e kulturë në turmat e paditura; çelën klube ku bisedonin rreth çështjeve politike e shoqërore dhe ndriçonin rrëmetin mbi ngjarjet e ditës; ata themeluan shtypshkronja për të botuar gazeta e libra dhe çelën shkolla të natës e të ditës që të edukoheshin atje bijtë e bijat e popullit me gjuhën amëtare. Patriotët e Korçës nuk pritën stinën kur hapen shkollat por e riçelën ‘’Mësonjëtoren shqip’’ që në mes të verës, fill pas shpalljes së regjimit konstitucional.
Brenda tre muajve mbas proklamimit të Hyrietit, patriotët shqiptarë mbajtën në Manastir kongresin e parë për unifikimin eAbece-së shqipe në rrethana paqësore dhe, për sy e faqe, me mirëdashjen e qeverisë turke. Mirëpo, kur mbas një moti e gjysmë u mbajt Kongresi i Dytë i Manastirit, xhonturqit s’ua kishin më nevojën shqiptarëve dhe e patën shpërdorur e kthyer regjimin e ri në një tirani politike.
Veziri i madh Haki pasha, protagonisti i maskaradës xhonturke, qysh në bisedën e parë në këshillin ministror e shprehu urrejtjen e qeverisë xhonturke ndaj udhës së shqiptarëve me këto fjalë: ‘’Rreziku më i madh për Turqinë nga gjithë kombet që jetojnë në perandorinë tonë janë shqiptarët. Është frikë e madhe nga ky komb mos zgjohet e mëkëmbet e merr dituri në gjuhën e vet; dhe atëhere e mori lumi Turqinë e Evropës. Shqiptarët kanë nisur t’i venë themelet e kombësisë me anën e shkrimit e këndimit dhe një ditë mund të shtien në dorë gjithë Turqinë. Kanë një gjë të lehtë e të plotë që mund t’i përparojë shpejt.. . Historia e tyre po doli në shesh është prishja e Turqisë. Me të shpallurit e Hyrjetit shqiptarët deshën mësim, hapën shkolla të mëdha e të vogla, çelën klube, ngritën shtypshkronja, mbajtën kongrese dhe bënë aq shumë punë sa nuk na e priste mendja. Prandaj ky hov duhet t’u pritet, duhet t’i ndajmë e t’i përçajmë, t’i shtypim e t’i dërrmojmë sa të mos kenë më fuqi të ngrihen’’.
Haki pasha një nga shtyllat e Xhemijetit, ish-profesor universiteti në fakultetin e drejtësisë, ish-ministër i Arsimit dhe i punëve të brendëshmedhe gjer pak ditë më përpara ish-ambasador i Stambollit në Romë, me këtë urdhër që dha kundër mendjes shqiptare, provoi që kishte mbetur reaksionar e shovinist. Me sa sy të mprehtë i pati njohur Mustafa Qemali këta hijerarkë xhonturq kur i quajti ‘’një bandë ushtarakësh të liq’’!
Që t’ia ndalnin dorën kriminale kësaj bande ushtarakësh të liq, që të shpëtonin gjuhën e dashur shqipe, këtë thesar të çmuar që na kishte mbetur trashëgim pej stërgjyshërve edhe në ditët e varfëra të robërisë katër shekullore, dhe tok me gjuhën gjithë idealet e lirisë, të pavarësisë e të përparimit, pa të cilat nuk mund të rrojë asnjë popull, burrat trima shqipëtarë u mblodhën në kongrese. Kongresi i Parë i Manastirit u përpoq të bashkonte Shqipërinë me anë të një shkrimi unik; Kongresi i Elbasanit u përpoq ta bashkonte me anën e themelimit të dy institucioneve kulturale për gjithë Shqipërinë; Kongresi i Dytë i Manastirit, sikundër na e thotë organi i Klubit Qëndror të atij qyteti: ‘’Bashkimi i kombit’ u thërrit prej këtij klubi se u ndje nevoja e madhe që ‘’të bisedojmë për mbi rreziqet që mvaren mbi Shqipërinë e gjorë‘’.
Mësuesi dëshmor Sali Nivica na e ka dhënë me një fjali tabllonë e kohës së këtij kongresi të dytë: ‘’Tani janë mbërthyer gënjeshtra me të vërtetën, e shtrembëra me të drejtën, padija me diturinë, fanatizmi me mendimin e lirë.‘’ Në këtë përleshje për jetë a vdekje midis patriotëve shqiptarë e turqve të rinj, në frontin e Kongresit të Dytë të Manastirit muarën pjesë delegatë që përfaqësonin rreth dyzet klube dhe shoqërira patriotike. Nga këta mund të përmendim kryetarin e klubit qendror’’Bashkimi’’, Fehim Zavalanin, përfaqësuesin e klubit të Stambolllit, Ibrahin Naxhi Spahiun, i njohur me pseudonimin Dervish Hima, Petro Nini Luarasin, Bedri Pejanin, Qamil Shkupin, Bejtulla Gjilanin, Hajdar Bloshmin, Tefik Panaritin, Hysni Currin, Ferit Ypi Starjen, i cili tok me Rifat Manastirin, pati mbrojtur alfabetin latin aq burrërisht në Kongresin e Dibrës, Themistikli Gërmenjin dhe Qazim Ilias Dibrën që u zgjodh kryetar i parë i kongresit të dytë. Dy patriotë të tjerë që për arësye politike mbetën anonimë, por që qenë nga shtyllat më të forta në platformën e këtij kongresi, janë ish-delegatë edhe në Kongresin e Parë të Manastirit edhe në Kongresin e Elbasanit: Gjergj Qiriazi dhe Telemak Gërmenji.
Organi i Klubit Qëndror ‘’Bashkimi i kombit’’ i pati lajmëruar degët t’i nisnin delegatët e tyre në mënyrë që më 15 të muajit mars të ndodheshin në Manastir. Ata të jugës arritën me kohë; porse të Kosovës u vonuan për nja pesë ditë. Të pranishmit herakë i kaluan të pesë ditët me biseda mbi ngjarjet e ditës , mbi mënyrën se si t’i mbronin të drejtat konstitucionale të fituara në Ferizaj , e të tjera çështje gjuhësore, shoqërore e politike. Pra me të ardhur edhe delegatët e Kosovës, më 20 të marsit në mëngjes filluan seancat. Ibrahim Naxhiu, i pari, mbajti fjalimin e tij zyrtar: ‘’Në këtë mbledhje’’, tha oratori, ‘’ne nuk përfaqësojmë vetëm klubet që na kanë dërguar delegatë, ne përfaqësojmë gjithë Shqipërinë. Jemi mbledhur të bisedojmë mbi nevojat tona kombëtare për diturinë, për lulëzimin e gjuhës sonë dhe për mbrothësinë e kombit shqiptar.’’ Folësi vuri në dukje se turqit e rinj u dhanë fjalën shqiptarëve se do t’i ndihmonin në përparimin epopullit shqiptar. ‘’Po sot ku janë ndihmat e premtuara?’’ pyeti oratori. ’’Turqit e rinj na i harruan të mirat tona. Kur ish Hamiti në fron nuk na lenin të tregoheshim si komb, nuk na lenin të mësonim gjuhën tonë. Ata që përdornin gjuhën shqipe burgoseshin atje ku piqet buka në diell’’.
Ibrahim Naxhiu i pati menduar të këqijat që do t’a kërcënonin Shqipërinë dy vjet më vonë: ‘’Ne sot jemi rrethuar prej rreziqeve: Bullgaria, Serbia, Greqia kërkojnë ngatërresa që të na gllabërojnë. Ne mund të shpëtojmë vetëm po të edukohemi në gjuhën tonë. Duhet të punojmë si kanë pëunuar vëllezërit tanë: Jani Vreto, Vaso pashë Shkodrani, Kristoforidhi dhe më i madhi diplomat i Turqisë, bashkatdhetari ynë Ismail Qemali, të cilët gjithë bashkë punuan për atdhenë e ty re të vërtetë. Ne shqiptarët kemi nevojë të madhe për mësonjëtore, meqenëse qeveria nuk na ndihmon, prandaj themeluam shoqërinë ‘’Përparimi’’ që të ndihmojë disa mësonjëtore. Ta mbrojmë gjuhën tonë të dashur se pa gjuhën tonë shqipe humbëm!’’ thirri oratori.
Duke prekur marrëdhëniet e shqiptarëve me regjimin konstitucional në Turqi , Ibrahim Naxhiu shtoi: ‘’Armiqtë na kanë çelur luftë në fushën e shkronjave …ne do t’i mbajmë e do t’i mbrojmë shkronjat tona kombëtare me mish e me shpirt!’’
‘’Atdhetarë të flaktë! Ne që sot e tutje nuk do t’i përmendim fjalët gegë e toskë, çam e lab po vetëm fjalën shqipëtarë, se të gjithë jemi të një gjuhe dhe të një gjaku. Kemi të gjithë një atdhe dhe një qëllim: përparimin e kombit shqiptar. Sot erdhi dita kur mblidhemi dhe përfaqësojmë gjithë Shqipërinë‘’.
Kështu, pra, ndërsa Kongresi i Parë i Manastirit kërkoi njësimin e shkronjave shqipe, kongresi i dytë manifestoi vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur të drejtat kombëtare, vetëdijen kombëtare të shqiptarit.
Qeveria e Stambollit dhe Meshihati në politikën e tyre shovene kundër shqiptarëve patën fituar një shok të përshtatshëm e besnik në patrikanën greke të Fanarit. Këta të dy institucione mesjetarë ia nisën punës të persekutonin, të bojkotonin, të ekskomunikonin, të burgosnin, të internonin, e të vrisnin sheshit a prapa krahëve patriotët shqiptarë që ecnin në udhën e mbarë të kongreseve.
Në Kongresin e Dytë të Manastirit kundër patrikanës së Fanarit ngriti zërin e tij drejtori i shkollave shqipe të Negovanit e të Ballkamenit, Petro Luarasi, I cili qe ngarkuar edhe me mandatin e përfaqësuesit të “ Lidhjes orthodokse” të shqiptarëve. Ai foli për nevojat ngutëse që shtrëngonin shqiptarët të mbanin kongrese njërin pas tjetrit, për qëllimet e këtyre mbledhjeve dhe për dëshirat e patriotëve që ta plotësonin me mësim e dituri jetën e popullit shqiptar.
Pas ankimeve të tij kundër qeverisë turke dhe pengesave që u sillte kjo mësonjësve shqiptarë në punën e tyre kulturale, ai përshkroi vuajtjet që pësonte popullsia ortodokse përgjithësisht dhe e këtyre fshatrave posaçërisht nga dhespotët grekë. Që nga vrasja e Papa Kristos më 12 shkurt 1905 dhe gjer në vrasjen e të nipit, Papa Vasilit në pragun e Kongresit të Dytë të Manastirit, 45 shqiptarë patriotë kishin rënë viktima të thikës së shovinistëve grekë në Negovan: d.m.th. 9 patriotë shqiptarë vriteshin për mot nga armiqtë në këtë fshat.

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)

Në këtë kohë vuante me gjithë trupin e Shqipërisë edhe ajo gjymtyrë e saj që quhet Kosovë. Në Kongresin e Dytë të Manastirit morën pjesë më shumë delegatë nga Kosova; delegatët e saj përshkruan fushatën e tërbuar që kishin hapur fanatiKët turq e serbomëdhenj kundër gjuhës shqipe me anë të hoxhallarëve e të priftërinjve në të gjithë viset e kësaj treve të larë me lot e gjak. Atë patën shumë ankesa kundër regjimit xhonturk dhe të ligësive të pushtuesve. Përveç arsimit në gjuhën shqipe që ndalohej dhe shkollave e klubeve që po mbylleshin me dhunë, në gjithë vendin mungonin rrugët dhe masat punonjëse vuanin nën peshën e rëndë të taksave.
Porse nuk ishin vetëm mungesat e mjeteve të shpejtë të komunikacionit që i pengonin delegatët e Kosovës të vinin me kohë në Kongresin e Dytë të Manastirit që ata vetë e kishin propozuar, por qenë përrenjtë e lumenjtë që po rridhnin gjak! Hordhitë e Xhavit pashës, të ShefqetTurgut pashës e të Mahmut Shefqet pashës, njëra pas tjetrës, kishin filluar që në vjeshtën e motit 1908 të turreshin drejt kufirit verior të Shqipërisë. Që në muajin e çeljes së Kongresit të Parë të Manastirit, d. m.th. kur Sulltan Hamiti qëndronte akoma në fron të Turqisë, këta turq të vjetër që brenda 24 orësh qenë bërë turq të rinj e rifilluan dhunën e tyre kundër Shqipërisë duke i vënë zjarrin qytezës së Boletinit së cilës ia ndryshuan emrin në “Hyrjet Xhebrie Tepesi”, domethënë Kodra Liri, me përdhunë. Që të mos përdhunohej toka e shenjtë e Skëndërebut, pra, dhe që të këshilloheshin e të merrnin masa mbrojtëse burrat trima të Kosovës u mblodhën në kuvend. Kështu në emër të Kosovës delegatët e veriut i suallën Klubit Qendror dhe shokëve të Kongresit të Dytë të Manastirit një mesazh të rëndësishëm ku u bënin thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin në luftën për liri.
Delegatët e kongresit të dytë i zhvilluan punimet e tyre në një atmosferë të nderë dhe prandaj edhe disa nga vendimet e tyre duken disi të shpejtuara dhe të rrëmbyera. Ata vendosën që qendra e klubeve nga Manastiri të shpërngulej në Stamboll sepse, sipas mendimit të kongresistëve, në kryeqytet të Turqisë rronin asi kohe shqiptarë më të mençur e më të fortë; atje në Stamboll do të krijohej një këshill i përbërë nga deputetët patriotë dhe një inspektoriat për të kontrolluar gjithë punën e klubeve, të shoqërive e të shkollave. Do të themelohej edhe një Akademi, anëtarët e së cilës do të kujdeseshin për botimin e librave, fjalorëve e gazetave. Në Kongresin e Dytë të Manastirit u vendos gjithashtu që më 20 qershor të atij viti të mbahej një kongres në Janinë ku do të vinin delegatët shqiptarë të armatosur me njohuri shkencore, tregëtare, ekonomike e profesionale. Nga mesi i këtyre delegatëve do të zgjidhej një komision i lartë, i cili do të drejtonte veprimtarinë kombëtare në gjithë Shqipërinë. Mandej, në Shkup do të themelohej një Institut Pedagogjik dhe do të botohej një Fletore për gjithë Kosovën. Vetë Kongresi i Dytë i Manastirit do t’i jepte një njoftim governës turke dhe një ankesë Meshihatit. Punimet më të rëndësishme delegatët i zhvilluan në seanca të fshehta në shtëpinë e Qiriazëve.
Gjithë puna e mirë e Kongresit të Dytë të Manastirit u errësua nga retë e zeza sterrë që po rrësëlliteshin shpejt në qiellin e Shqipërisë. Vërtet delegatët e Kongresit të Dytë i mbyllën punimet e tyre me brohoritje optimiste “Fitorja është jona!”, porse vendimet e bukura të kongresit, tok me fjalimet e plota të kongresistëve që do të botoheshin në një broshurë mbetën të panjohura, se u përmbytën nga rrjedhja e shpejtë e ngjarjeve të Kosovës. Ato nuk u botuan kurrë. E ç’institut pedagogjik mund të themelohej në Shkup, e ç’fletore shqipe mund të botohej atje, kur edhe vetë Normalja e Elbasanit shpejt do të mbyllej me shkollat e klubet tejpërtej Shqipërisë, kur vetëm tre muaj pas Kongresit të Dytë të Manastirit do të mbyllej edhe Klubi Qendror, edhe organi i tij “Bashkimi i Kombit” dhe kryetari e redaktorët e tyre të lidhur në hekura do të dërgoheshin në gjyqin ushtarak të Dibrës për tu gjykuar prej Mahmut Shefqet pashës. Muaji mars i motit 1910 qe mbarsur me ngjarje të rëndësishme për vendin tonë; për këtë shkak gjatë këtij muaji shqiptarët mbajtën disa kuvende patriotike në qytete të ndryshme të Kosovës, në Gjilan, në Pejë, në Mitrovicë e gjetkë për të biseduar mbi disa çështje ekonomike e politike dhe për të marrë masa paraprake kundër kërcënimeve të qeverisë turke. Në Prishtinë, ku malësorët e rretheve patën ardhur të protestonin vendosjen arbitrare të taksave mbi mallrat që hynin në qytet, ushtria turke hapi zjarr dhe u vranë nga të dy anët. Sulltan Mehmet Reshati dekretoi shtetrrethimin.
Më 20 të marsit, pikërisht ditën që u çel Kongresi i Dytë i Manastirit u mblodhën parësia e Kosovës te Verat e Llukës. Këtu luftëtri i shquar Isa Boletini, në një fjalim të shkurtër, ku përshkruan situaten tragjike të mëmëdheut, jep kushtrimin për gjithë Shqipërinë. Fjalimin e tij, plot mendime të larta patriotike, Isa Boletini e mbaron me frazën që ndezi me ndjenja revolucionare të gjithë sa e dëgjuan: ‘’Tokën tonë që e thau Osmanllia, lotët tanë nuk mundën me e njomë, e tash na kena me e vadit me gjakun e shqyptarit. Ngrehuni, o vllazën! të gjithë së bashku ta derdhim ene ma të mramen pikën e gjakut që na ka met për të drejtat e nderën e Shqypnisë! Rrnoft Vllaznia! Rrnoft Bashkimi!’’
Kushtrimi u dha. Kosova u çua në luftë. Jehona e tij arrriu deri në fshatrat më të thella të Shqipërisë. Delegatëve të Kongresit të Dytë të Manastirit nuk iu mbeti gjë tjetër veç se të rrëmbenin armët. Ibrahim Naxhiu, që luajti një rol të rëndësishëm në Kongresin e Dytë të Manastirit, në krye të gjithë studentëve që patën lënë Universitetin e Stambollit e shkollat turke në shenjë proteste kundër Xhemijetit, u nis me pushkë në dorë të ndizte flakën e shenjtë të atdheut në zemrën e shqiptarëve të jugut. Muharem Rushiti nga Filati, Spiro Ballkameni nga Follorina, Themistokli Gërmenji nga Korça, Gani Butka nga Kolonja, Qani Panariti nga Vakëfet, Mendu Zavalani nga Dangëlli, Vangjel Gjika nga Përmeti, Maliq Velusha nga Skrapari… dhe kështu me radhë nga çdo fshat e qytet i Shqipërisë, bijtë e saj trima rrëmbyen armët të përlesheshin me kuçedrën anadollake.
Mahmut Shefqet pasha, i dehur nga ndonjë fitore e çastit, mblodhi popullin në Mitrovicë dhe si e shau rebelçe iu kërcënua se do ta shuante fare po të mos rrinte urtë kështu tutje. U thirri ‘’unë jam Zoti juaj!’’
Dhe Isa Boletini nga malet iu përgjegj: ‘’Mahmut Shefqeti të mos madhnohet se sa djelm shqyptarë që ranë dëshmorë në këtë luftë gjithsecili për një u pagua me pesëdhjetë e se Shqypnia s’asht farue për disa të ndershëm dëshmorë. Po kur të bashkohena gjith shqiptarët e të lidhim ndërmjet nesh besën shqiptare, do të jena të zott t’i përzëmë hordhitë turke jashtë Shqypnie jo ma me armë por edhe me hujt e gardhit’’.
Kryengritja e armatosur vazhdoi. Dhe shqiptarët e fituan luftën se qenë frymëzuar me idealet e ndritura të lirisë e të rilindjes së tyre e se masat popullore shqiptare u dhanë zemër luftëtarëve dhe i ndihmuan me bukën e gjaku e tyre. Ata fituan se luftuan për jetën e Shqipërisë, për çlirimin e popullit nga tirania e sulltanëve, nga hijet e Mesjetës dhe nga zgjedha e huaj.
Një nga delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, mësonjës i Negovanit dhe delegat i këtij fshati e pati quajtur dimër robërinë e Shqipërisë nën Turqinë; ‘’Dimri është në të përcjellë, pranvera afron për gjithë shqiptarët, lum ata që nuk e humbën shpresën se pranverën do ta shohin me shije më të ëmbël. Ditët e gëzuara të përtëritjes së Shqipërisë arrinë; dielli- bukurosh i majit po lind për gjithë shqiptarët që dëshërojnë ngjalljen e mëmëdheut. Gjethi fletënjomë i diturisë çeli, pemët zemër-shqiptare lulëzuan.”

(S.Luarasi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë, 1972, f.113-118 )