Hëna po plaket !?!

[Zero Cool]

Hëna humb shkëlqimin, plaket dhe zvogëlohet.


Ato që i vunë re “rrudhat” e para të Hënës ishin misionet “Apollo 15, 16, 17” në fillim të viteve ‘70, por në atë kohë shkencëtarët nuk u dhanë shumë rëndësi atyre shenjave. Një nga arsyet ishte se vëzhgimet e tyre u kufizuan vetëm në një të pestën e sipërfaqes, pra pranë Ekuatorit.





Ashtu si njeriu edhe Hëna plaket, zvogëlohet dhe mbushet me rrudha. Edhe pse të padukshme për syrin tonë, me kalimin e viteve shenjat e para të plakjes kanë filluar të duken qartë. Sipas shkencëtarëve, kjo është një nga arsyet që ajo humbet shpesh nga sytë tanë. Për të parë ngushtimin e rrezes së saj (njëqind metra në një total prej 1700 kilometrash), nevojitej një mision i NASA-s. Një mision i studiuar mirë për të mbledhur çdo detaj të përmasave të një metri mbi sipërfaqen e satelitit. Aparaturat në bordin e “Lunar Reconnaissance Orbiter” (sonda “Lro” e cila prej qershorit të vitit 2009 ndodhet në orbitë përreth Hënës) kanë vënë re se ngushtimi i rrezes prodhon një efekt dytësor mbi sipërfaqe.

Shkarjet nga të cilat përbëhet sipërfaqja e Hënës gjendjen shumë pranë njëra-tjetrës, fillojnë të shtyjnë dhe krijojnë kështu disa të ngritura që të sjellin ndërmend pamjet e murit të madh kinez të marra nga satelitët tonë artificialë.

Ato që i vunë re “rrudhat” e para të Hënës ishin misionet “Apollo 15, 16, 17” në fillim të viteve ‘70, por në atë kohë shkencëtarët nuk u dhanë shumë rëndësi atyre shenjave. Një nga arsyet ishte se vëzhgimet e tyre u kufizuan vetëm në një të pestën e sipërfaqes, pra pranë Ekuatorit.

Tani sonda e NASA-s ka zbuluar edhe 14 “gunga” të tjera – të gjata disa dhjetëra kilometra dhe të larta njëqind metra – të shpërndara përgjatë gjithë sipërfaqes së satelitit. “Janë efekt i ftohjes së bërthamës së Hënës dhe këto shenja kanë filluar të shfaqen kohët e fundit”, shpjegon Thomas Watters, shkencëtari i “Smithsonian Institution”, i cili së bashku me disa kolegë ka kryer studimin, që e ka publikuar më pas në revistën “Science”.

Kur përdor fjalën “janë të freskëta”, Watters nuk arrin të përcaktojë me saktësi datën e shfaqjes së rrudhave të para “në fytyrën” e Hënës. Megjithatë, ai nuk heziton të thotë se kjo gjë ka ndodhur para një milion vitesh (rreth një të pestën e moshës së satelitit), epokë kur ftohja e vazhdueshme e bërthamës së Hënës ndaloi të gjitha aktivitetet vullkanike.


Prej atij momenti, vetëm përplasja me meteorët e ka ndryshuar pamjen e jashtme të Hënës. Fakti që relievet janë bërë të dukshme për sytë e sondës së NASA-s me gunga të mprehta e të thepisura, si edhe fakti që nuk ka asnjë shenjë përplasjeje me trupa të tjerë qiellorë, i ka shtyrë shkencëtarët t’i quajnë rrudhat si shumë “të freskëta”.

Kalimi nga një fazë e lëngshme dhe e valuar në një ftohje të vazhdueshme, gjë që ka sjellë edhe zvogëlimin e përmasave, nuk është një fenomen i cili ndodh vetëm në satelitin tonë. Edhe Marsi e Mërkuri e kanë sipërfaqen me valëzime, njësoj si ato që janë zbuluar së fundmi nga sonda “Lro” në Hënë, por me një ndryshim, që janë pak më të larta: arrijnë deri në një kilometër lartësi.

Mbi njërën nga këto kreshta, rezultat i shtytjeve tektonike dhe një Hëne që vazhdon të plaket, u ngjitën edhe dy astronautë të “Apollo 17”, Eugene Cernan dhe Harrison Schmitt. Ishte viti 1972, kur u krye edhe vizita e fundit e njeriut mbi yllin e bukur. Që nga ajo kohë, përveç tkurrjes, ftohjes dhe plakjes, Hëna po largohet nga ne me një ritëm prej 4 centimetrash në vit.

[Zero Cool]

Thellohet misteri i fushes magnetike te henes







Hena ka gjeneruar nje fushe magnetke cuditerisht shume te thelle deri te pakten 3.56 bilion vjet me pare, 160 milion vjet me shume nga sa mendohej me pare.

Keto zbulime mund te hedhin drite jo vetem mbi fushen magnetike te henes, qe tani eshte shume e dobet, por edhe mbi ate te asteroideve dhe boteve te tjera te largeta.

Fusha magnetike e Tokes eshte krijuar nga dinamoja e saj e brendshme. Kerkuesit sugjerojne qe njehere e nje kohe edhe hena ka patur dinamo, duke u bazuar ne magnetizmin e gjendur ne guret e henes te sjelle nga astronautet e Apollos.

Modele te kores se henes sugjerojne qe dinamoja e saj duhet te kete zgjatur deri ne 4.1 bilion vjet me pare. Megjithate, vitin e kaluar shkencetaret thane qe hena ka patur nje fushe magnetike per me shume kohe nga s aishte menduar me pare, me nje dinamo te fuqishme ne koren e saj.

Kerkuesit kane propozuar dy mundesi per te shpjeguar se pse dinamoja e henes ka zgjatur aq shume. Nje shpjegim i mundshem eshte se perplasjet gjigande kozmike kane bere qe hena te anohet aq sa per te drejtuar dinamon e saj. Nje shpjegim tjeter ka te beje me faktin qe korja e henes rrotullohet rreth nje aksi pak me te ndryshem se sa shtresa rrethuese e saj,duke shkaktuar lekundje qe mund te trondisin koren e saj ne menyre dramatike.

Ideja e perplasjes kozmike eshte e mbeshtetur nga fakti qe hena eshte perballur me perplasje te medha deri rreth 3.7 bilion vjet me pare, si ajo qe ka krijuar edhe Mare Ibrium qe eshte 1.150 kilometra i gjere, nder krateret e tjera.

Megjithate,dinamoja e gjeneruar nga secila perplasje do te kishte zgjatur per rreth 10.000 vjet sipas shkecetareve. Ndersa, nese marrim hipotezen e dyte, hena mund te kete patur nje fushe magnetike deri rreth 1.8 bilion vjet me pare.

Tani nje analize e re e gurit me te madh henor te sjelle ne Toke nga astronautet e Apollo 11 ne vitin 1969, tregon qe dinamoja e henes ka zgjatur rreth 160 milion vjet me shume nga sa eshte menduar fillimisht, shume kohe pas perplasjeve t efundit qe goditen henen.
Shkecetaret po hetojne nje moster te marre nga nje gur henor vullkanik 3.56 bilion vjecar, nga Deti i Qetesise.

"Kur guret ngurtesohen nga llava, ato regjistrojne fushen magnetike te mjedisit te tyre," - tha drejtuesi i studimit Clement Suavet, gjeoshkencetar.

"Duke studiuar gure te koheve te ndryshme ne mund te rindertojme historine e fushave magnetike te henes."

Analiza tregoi qe intensiteti i fushes magnetike te henes ishte jashtezakonisht shume i forte 3.56 bilion vjet me pare, "pothuajse identik me fushen e matur ne studimin e meparshem te gureve 3.7 bilion vjecare," - tha Suavet. "Kju duket se tregon qe fusha magnetike e henes ishte e qendrueshme."
Fusha magnetike antike e henes ishte pothuajse e njejte ne intensitet me fushen magnetike te tanishme te Tokes. Kjo e ben ate rreth 1.000 here me te forte se fusha magnetike aktuale e henes.

Duke mesuar me shume ne lidhje me origjinen e dinamos se henes dhe si eshte zhvilluar, mund te na ndihmoje ne kuptimin e dinamove te objekteve me te vogla, si asteroidet, dhe trupave me te medhenj, sic jane planetet.

"Hena eshte is nje laborator u madh ku ne mund te testojme teorite tona ne lidhje me se si planetet formohen dhe evolojne." - tha Suavet.

Shume pyetje kane ngelur ende pa pergjigje ne lidhje me fushen magnetike te henes, si per shembull se pse ka qene aq e thelle vone ne historine henore dhe pse dhe si eshte zhdukur me kalimin e kohes.

"Pyetja eshte, si, kur dhe pse u shkaterrua dinamoja?"

[Zero Cool]

Hena mund te kete aq shume uje sa te fillojne te zgjerohen kerkimet ne Sistemin Diellor






Nje prej anijeve kozmike te derguara ne hapesire ka sjelle prova te ekzistences se ujit ne siperfaqen e henes,i cili rrjedh nga nje burim i paditur ne brendesi te materialit henor. Zbulimi i bere nga instrumenti i NASAs Moon Mineralogy Mapper, me ne bord sonden e Indise Chandrayaan-1, shenon zbulimin e pare te ‘ujit magmatik’ nga orbita henore dhe konfirmon analizat e bera mbi shkembinjte e henes qe u sollen ne toke perpara 40 vitesh nga austronautet e Apollo-s.

“Tani qe kemi zbuluar uje me shume gjasa ne brendesi te henes, mund te fillome te krahasojme kete uje me te tjera karakteristika te siperfqes se henes” ka thene udheheqesi i ketij studimi, Rachel Klima, i Universitetit te Fizikes se Aplikuar ne Laborator ‘Johns Hopkins’ ne Laurel,- “Ky uje i brendshem magmatic siguron te dhena per proceset vullkanike henore dhe perberjen e brendshme te saj, qe na ndihmon te adresojme pyetje mbi bazen e formimit te henes, dhe sesi procesi magmatik ndryshoi dhe pse hena u ftoh,”- ka shtuar Klima.

M3 ose Moon Mineralogy Mapper, ka siguruar nje imazh 37 milje te gjere te nje krateri afer ekuatorit henor te quajtur Bullialdus, i cili perbehet nga nje material shkembi qe formohet kur magma nuk arrin te dale ne siperfaqe.

“Krahasuar me ate cka e rrethon kete shkemb, kemi gjetur se ky krater permban nje sasi domethenese te hidroksilit – nje molekule qe perbehet nga nje atom oksigjen dhe nje atom hidrogjen, cka eshte prove se shkembinjte e ketij krateri permbajne uje qe buron nga brendesia e siperfaqes se tokes.”- ka thene Klima.

Ererat diellore – rrjedha e grimcave te ngarkuara qe burojne nga dielli – mund te krijojne shtresa shume te holla te molekulave te ujit kur prekin siperfaqen e henes. Sigurisht, M3 ka zbuluar uje afer poleve kur fotografoi dhe hartoi siperfaqen e Henes ne vitin 2009. Por shkencetaret mendojne se ererat diellore mund te formojne sasi te vogla te ujit vetem ne ne lartesi te medha, duke hedhur poshte faktin se uji i zbuluar ka te beje me shume me kraterin Bullialdus, sesa ererat diellore.

Zbulimet e reja qe kane nisur ne 25 gusht, kane ndryshuar drejtimin e shkencetareve pasi nuk besohet me se Hena eshte nje vend i ftohte e i thate, shkurt, i pajete. Shkencetaret tani besojne se shume kratere polare te henes, rezervojne sasi te medha te ujit ne gjendje te ngurte (akull). Keto sasi jane kaq te medha saqe kompani te ndryshme mund te nisin punen per te germuar akullin ne hene dhe per ta kthyer ne karburant anijesh kozmike per te ndihmuar njerezimin te zgjeroje kerkimet e veta ne drejtim te sistemit diellor.

Chandrayaan-1 ishte sonda e pare robotike e Indise. Anija kozmike u leshua ne tetor te vitit 2008, dhe leshoi simulatore vetem 1 muaj me vone ne siperfaqen e Henes, duke e bere Indine te katertin komb qe vendos flamurin e vet atje. Chandrayaan-1 ka vazhduar te veshgoje nga orbita henore deri ne Gusht te vitit 2009, kur papritur humbi komunikimin me Token.