Dorëshkrimi shqip i Teodor Shkodranit nga viti 1210

[rilinda]

MENDIME

Moikom Zeqo ( studiues)
"Unë mendoj për më herët…"
Sa i përket studimit i takon Musa Ahmetit të flasë. Ai ka të drejtën morale të publikojë. Përgjegjësia shkencore është tërësisht e tij, ashtu siç do t'i takojë edhe vlerësimi i zbulimit. A është dr.Ahmeti "dorë e fisme" apo i takon ndonjë dore tjetër të fisme ta bëjë këtë studim, kjo është një çështje e diskutueshme dhe paragjykuese. Nuk besoj se zbulimi, qoftë edhe ai i Buzukut, do të shterojë vetëm nga zbuluesi i veprës. Për Gjon Buzukun kanë shkruar dhjetëra dijetarë të huaj e shqiptarë dhe sërish problemi nuk është ezauruar. Nëse është një tekst i 1210-s, tjetër gjë është zbulimi, e tjetër gjë është studimi, filologjik, ai i grafemave, transkriptimi, transliterimi, që mund të vazhdojnë për një kohë të gjatë, për vetë karakterin arkaik të gjuhës, ose shumë problemeve shkencore, që ndonjëherë janë të pafundme.Unë jam plotësisht i bindur se gjuha shqipe është shkruar para Buzukut. Dijetari Nilo Borgia i ka dëshmuar Çabejt se ka gjetur një dorëshkrim më të vjetër se ai i Buzukut. A është ky dorëshkrim zbulimi i dr. Ahmetit, kjo duhet vërtetuar, se mund të jetë ndonjë dorëshkrim tjetër i veçantë. Por edhe sikur dorëshkrimi të mos jetë i 1210-s, por i 1310-s, 1410-s, 1510-s…sërish është një zbulim i madh në vetvete. A mund të jetë shkruar shqipja në shekullin XIII? Pa dyshim që po. Unë nuk jam skeptik dhe entuziast euforik. Një nga filologët, ndër më të njohurit e gjithë kohëve, eruditi Faik Konica, është ende më i skajshëm në mendimet e tija. Ai thotë: "Gjuha shqipe duhet të jetë shkruar në shekullin XIII, kur në 1272-në, Karli Anzhu, vëllai më i vogël i Shën Luigjit, mbretit të Francës, u zgjodh mbret i shqiptarëve me kryeqytet Durrësin. Ai dërgoi në Durrës mëkëmbësin e tij, Gazon d'Eshinar, për të organizuar Mbretërinë e Shqipërisë. Ai duhet të ketë organizuar edhe gjuhën administrative, edhe në shqip. Por Konica shkruan se fillimet e shqipes së shkruar duhet të jenë që në kohën e normandëve, në shek XI. Ai thotë që, në shek. XII, gjuha italiane vendëse "il volgare" nisi me drojtje të pohojë veten kundrejt latinishtes dhe momenti i parë letrar i njohur në italishte është "Kënga e palaços toskan", që i përket kësaj periudhe. Meqë gjithçka ndodhte në Itali, herët a vonë do të kishte jehonë edhe në Shqipëri, kjo na lejon të besojmë se ideja për të shkruar gjuhën e vet, shqiptarëve duhet t'u ketë ardhur nga Italia, nga fundi i shekullit XII. Ndonjë ditë mund të gjendet një përgjigje përfundimtare, për këtë çështje në arkivat e Vatikanit ose në dokumentet bashkëkohëse të urdhrave Benediktin dhe Domenikan, madje Konica mendon se kjo lloj letërsie shqipe duhet të ketë qenë laike, rrëfime kalorësiake apo përmbledhje historish, sipas modelit të botimit italian "Cente novelle anche". Unë besoj se Konica nuk është aspak një entuziast euforik. A duhet ta paragjykojmë dr. Musa Ahmetin? Ai ka shkruar se, së shpejti, do të botojë në aparatin shkencor edhe dëshmitë autentike, tekstin e 1210-s, shoqëruar edhe me dokumentin zyrtar të tre paleografëve të Vatikanit, si dhe dokumentin pop të Vatikanit, që lejon botimin e këtij dorëshkrimi. Kur ta bëjë këtë botim kemi të drejtë të japim mendime shkencore për të. Pa këtë botim nuk mund të bëjmë as kriticizmin, as paragjykimin. Shpreh mendimin se studimi do të jetë shumë i gjatë, i shumë studiuesve e ndoshta i brezave.


Pranvera Bogdani (specialiste e mesjetës)
"Ahmeti ka hulumtuar aty ku duhej"
Lexova me kënaqësi të veçantë këto ditë në shtyp lajmin me të cilin studiuesi Musa Ahmeti, me banim në Zagreb, na bënte me dije mbi gjetjen e një libri, të parit deri më sot të shkruar në gjuhën shqipe, në fillimet e shek. XIII, në arkivin sekret të Vatikanit. Bota shkencore albanologjike, studiues shqiptarë të Shqipërisë dhe diasporës me kohë kanë qenë të bindur se shqipja shkruhej shumë më parë nga ç'ishte arritur të dokumentohej. Ndaj ishin në pritje të një dëshmie materiale, për t'i dhënë fund paradoksit, se nuk ekziston në këtë botë ndonjë qoshk, sënduk apo ndryshe me gjuhë jo më popullore, por shkencore , arkiv, ku të ruheshin ato të famshmet" kronikat tona" të përmendura nga heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, apo ndonjë libër i shkruar në gjuhën shqipe, përpara vitit 1462, kur kishin gjetur tashmë të dëshmuar fjalinë e parë të shkruar në gjuhën tonë.
Arkivi sekret i Vatikanit, me të drejtë pritej të ishte një nga vendet ku mund të ruheshin dëshmi të hershme të gjuhës sonë të shkruar dhe prandaj është bërë objekt hulumtimesh edhe në këtë drejtim. E autorizuar nga Instituti i Historisë, në vitet1992-1993, si specialiste e historisë mesjetare për periudhën para pushtimit osman, unë hyra në këtë arkiv për të hulumtuar dokumente të reja për historinë e Shqipërisë dhe u përpoqa të jepja një ndihmesë edhe në këtë drejtim. Më duhet të pranoj se, sikundër edhe paraardhësit e mi, nuk isha me fat si studiuesi Musa Ahmeti. Arsyet lidhen me veçoritë e këtij arkivi. Ende sot ai është i paskeduar tërësisht në indekse informuese dhe duket shumë e largët dita që të kesh për të një informacion orientues të kompjuterizuar, që e vë studiuesin e shek. XXI në pozita tepër lehtësuese në arkiva të tjerë të botës.
Ajo çka dihet sot për materialin që ai ruan, është fakti se ende nuk është shfletuar në tërësinë e tij dhe se, për ta plotësuar punën e bërë nga disa breza arkivistësh, lypset edhe ajo e disa brezave të tjerë në të ardhmen. Në një situatë të tillë për një studiues, që provon të punojë në arkivin e Vatikanit, publik , i hapur për të gjitha kombet pa paragjykime feje e besimi, është domosdoshmëri të hulumtojë në tri drejtime: së pari të hulumtojë literaturën informuese, skedarët e botuar ose jo, pastaj të përpiqet të njihet me punën në vazhdim të arkivistëve aktualë nëse është e mundur, dhe, së treti, të arrijë përsëri, nëse i mundësohet, të bashkëpunojë me studiues që kanë përvojë të gjatë pune në këtë arkiv të kombësive të ndryshme, ku do të veçoja me përparësi ata kroatë për seriozitetin, por edhe për ndjenjat historikisht miqësore me shqiptarët. Në këtë kontekst, studiuesi Musa Ahmeti ka pasur avantazhe, siç pohon edhe ai vetë, në krahasim me shqiptaërt e tjerë që kanë hulumtuar përpara tij, si njohje, informacione nga studiues, të cilat i ka shfrytëzuar me sukses duke na gëzuar të gjithëve me lajmin e bukur.

[rilinda]

Shaban Sinani (drejtor i Arkivit të Shtetit)
Në hapësirën shqiptare ka ekzistuar një shkollë shkruesish qysh prej paleokrishterimit
Historia e shkrimit shqip është vetëm një pjesëzë e vogël e historisë së shkrimit, në kuptim terminologjik.
Për shekuj me radhë shkrimi ka qenë jo thjesht një teknokraci e bartjes së kumteve gojore në kumte letrare, por një mjeshtëri, një art i zbatuar. Dorëshkrimet më të hershme origjinale që ruhen në arkivat e Shqipërisë ("Beratinus-1", shek. VI dhe "Beratinus-2", shek. IX) çmohen jo vetëm për lëndën ungjillore që përmbajnë, por edhe për vlerat estetike të "bukurshkrimit (kaligrafisë) imperial" (Crisci, Cavallo).
Sipas vlerësimeve të studiuesve të dorëshkrimeve ungjillore, tradita e të cilave në Shqipëri vijon pa ndërprerje për rreth 15 shekuj me radhë, në zonën ballkanike dhe saktësisht në disa prej qyteteve kryesore shqiptare (Berat, Ohër), ka ekzistuar një shkollë vendore shkruesish ("scribers"). Kjo shkollë ka identitetin e saj në mjeshtërinë e të shkruarit (dr. Roderic Mullen). Kur flitet për traditën e shkrimit të shqipes dhe thellësinë historike të burimit të saj është e arsyeshme që ky fakt të mbahet në vlerësim. Në një hapësirë ku vërtetohet se shkolla e shkruesve vendës, qoftë të traditës helene, qoftë të traditës latine, ka një të shkuar të largët, konteksti kulturor për shkrime të hershme edhe në gjuhën amtare, jo vetëm ekziston, por është inkurajues. Nëse në mjedisin shqiptar të periudhës prej paleokrishterimit deri në Rilindjen Evropiane kishte traditë të shkrimit në përgjithësi, siç provohet prej tipologjisë së dorëshkrimeve kishtare që ruhen në arkivat e vendit, ky është një fakt që favorizon edhe besueshmërinë e një tradite të shkrimit në gjuhë amtare para-buzukiane. A ka ekzistuar një dorëshkrim i vitit 1210, shkruar prej Teodor Shkodranit, sikurse është shkruar kohët e fundit, apo, përkundrazi, kjo është një dëshirë për të thelluar artificialisht historinë e shkrimit shqip, sikurse janë shprehur të tjerë? Veç ekzistencës së shkollës vendëse-ballkanike të shkruesve ("scribers"), siç janë përcaktuar nga paleografët dhe bibliologët, në dobi të optimistëve vjen edhe fakti se institucioni që e ka në pronësi intelektuale këtë dorëshkrim, Arkivi Sekret i Vatikanit, ka kushtëzuar me marrëveshje zbuluesin e tekstit të ruajë fshehtësinë e origjinalit, deri në një botim të plotë të transshqiptuar. Për dorëshkrime të rendit të çfarëdoshëm nuk është as praktikë dhe as logjike të bëhen marrëveshje. Duket se Arkivi Sekret i Vatikanit ia di mirë vlerën këtij dokumenti, përderisa ka paracaktuar kushtet e publikimit dhe rendin e zbatimit të tyre. Një arsye e tretë, që merr rëndësi për ta relativizuar debatin e hapur, lidhet me disa dokumente thuajse krejtësisht të panjohura të botës shqiptare, që përkufizojnë klimën dhe horizontin kulturor të hapësirës arbërore në prag të Rilindjes Evropiane, kohë me të cilën është lidhur edhe dorëshkrimi i Teodor Shkodranit. Nuk ka kaluar veçse një muaj nga dita e botimit të „Statutit të Shkodrës" (Xhufi, Nadin), një akt epokal i së drejtës urbane në këtë anë të Adriatikut. Vetëm para pak kohësh, në arkivat e Kroacisë, në fondin e Milan Shuflajt, u zbulua "Statuti i Danjës", me mbi 500 nyje, një prej statuteve më të përplota të gjithë vijës bregdetare adriatike, prej Durrësit deri në Zadar (Zarë, Kroaci) e Piran (Slloveni). Qytetet shqiptare, prej Ulqinit, Tivarit, Shkodrës, Drishtit, Danjës, Durrësit etj. kanë pasur statute, rregulla të jetës së bashkësisë urbane, qysh prej shekullit XIV e në vijim, disa edhe më herët. Studiuesit e konsiderojnë arritjen e kësaj shkalle zhvillimi, si tipar themelor të frymës së humanizmit, në të cilën u zhvilluan gjuhët kombëtare, si gjuhë të shkruara. Për të kufizuar shkallën e gabueshmërisë, në këtë debat është me vend të tregohet durimi i arsyeshëm. Nuk mund të gjykohet një dorëshkrim duke njohur vetëm një fjali të tij. Teksti përmban rreth 208 faqe, gati tre libra në një. Botimi në shqip i këtij dorëshkrimi nuk do të zgjatë shumë. Paracaktimi, qoftë në favor të hershmërisë absolute, aq më shumë për të kundërtën, bën dëm në dije. Botimi do të lejojë të vërehet sa botë shqiptare ka në dorëshkrim dhe ç'gjurmë etnike mund të gjenden në identitetin e autorit. Publikimi, në një fazë të mëvonshme, edhe i tekstit origjinal, në mënyrë fototipike, do të lejojë edhe tejshkrime alternative e studime të karakterit tekstologjik. Së fundmi, dyert e Arkivit Sekret të Vatikanit janë të hapura edhe për studiues të tjerë, të cilët mund të këshillojnë jo vetëm përmbajtjen e tekstit, por edhe llojin e lëndës, vjetërsinë e saj. Mendimi se gjithçka është zbuluar tashmë dhe se nuk mbetet tjetër veçse të saktësohet çfarë është zbuluar nuk pajtohet me teknologjinë e dijes shkencore. Vetëm këtë vit në arkivat e Shqipërisë janë pranuar dy tituj librash të panjohur të periudhës mesjetare, që nuk gjenden në ndonjë bibliografi, duke përfshirë botimin "Albanica" 1-2, punë e vyer e Bibliotekës Kombëtare. Deri në shpalljen e këtyre të dhënave, qoftë zelli i atyre që diskutojnë me përndezje të papërligjur, duke paraqitur si dorëshkrim të Teodor Shkodranit tekste dorëshkrimesh krejtësisht të tjera dhe duke u betuar se kanë në duar pikërisht zbulimin; qoftë zelli i atyre që përjashtojnë kategorikisht një histori më të hershme të shqipes së shkruar se "Meshari" i Gjon Buzukut, është, në njëfarë mënyre, shpërdorim i pafrytshëm i dijes.

[rilinda]

Prof. Dhimitër Shuteriqi
"Lajmi i një zbulimi mëse të madh për kulturën shqipe"
Disa herë në këtë vit , dr. Musa Ahmeti, nga Kosova, ka dhënë lajmin e përmbirrallë dhe të përmbigëzueshëm se ka zbuluar në arkivat e Vatikanit një dorëshkrim shqip të vitit 1210. Vepra është e firmuar më 9 mars të atij viti nga një Teodor Shkodrani. Ajo ka 208 fletë të formatit 28 me 39.5 cm, pra mund të jetë edhe më e vëllimshme se "Meshari" i Gjon Buzukut i vitit 1555. Ky libër i parë që njohim shqip ka bërë të pohohet se, me gjuhën e tij të punuar, shqipja tregon se ka qenë lëvruar kohë më parë. Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit është 345 vjet më i moçëm se libri i Buzukut. Ca më shumë ai është 74 vjet më i moçëm se lajmi i parë që ka qenë dhënë mbi ekzistencën e gjuhës së shqiptarëve, si gjuhë më vete. Emri i Teodor Shkodranit, i vitit 1210, është i njohur sado rrallë tek ne, se shkruante në periudhën kur ai bënte dhe punën për shqipen, si një autor i ditshëm. Aty nga vitet '30, Faik Konica nisi të shkruante një vepër anglisht mbi Shqipërinë "kopsht shkëmb" (rockengard) i Ballkanit, vepër që mbeti e pakryer dhe që u botua pas Luftës së Dytë Botërore nga miqtë e tij në SHBA. Duke u mbështetur tek dëshmia latinishte e francezit Gulielm Adami, njohur zakonisht si "Brocardus Monacus", Konica që u mor shpesh me të kaluarën e shkrimit të shqipes dhe të letërsisë shqiptare, në veprën e tij postume, bëri supozimin se shqipja që, sipas dëshmisë së përmendur, ka libra të sajat më 1332-në, shkruar me alfabetin latin, duhet të jetë shkruar, p.sh., e pakta që nga viti 1272, kur Karli I Anzhu i Napolit e shpalli veten "Rex Albaniae", por edhe më herët, ndoshta që nga fundi i shek.XI e gjer në fund të shek. XII, kur normandët zbritën në Shqipëri për të sulmuar bizantinët që mbanin vendin. Ne, duke u mbështetur në latinistë të zotë, si prof. Sotir Papakristo dhe Stefan Prifti, kemi pranuar se shqipja kishte qenë shkruar e pakta që nga shekulli XIII( në historinë e letërsisë shqipe" për shkollat e mesme, që u botua me 1955-n). Më tej kemi supozuar se periudha e shtetit të parë të Arbrit, ajo e viteve 1190-1216, mund të ishte koha e fillimeve të shkrimit të shqipes. Është një çast nga më të rëndësishmit e jetës së hershme të popullit tonë. , kur katolicizmi dhe ortodoksia ishin në ndeshje të ashpër me herezinë, që kishte pushtuar Ballkanin dhe Shqipërinë vetë dhe një pjesë të mirë të Perëndimit, që nga brigjet e Atlantikut në Francë dhe që e luftonte papa Inocent III. Ky papë u mor vesh edhe me Arkondin Dhimitër, që ishte në krye të Arbrit, pas vitit 1208, për t'i dërguar këtij një prelat nga Durrësi, që të përforcohej feja në Arbër. Por Dhimitri guxoi të prishet me papën. Tani, zbulimi më i madh i dr. Ahmetit, na bën të themi, bashkë me Konicën, se shqipja ka nisur të shkruhet edhe përpara vitit 1210, posa këtë vit një Teodor Shkodrani na ka lënë një vepër në gjuhën shqipe, në të cilën ai merret me çështje të teologjisë, filozofisë dhe historisë. ( Me sa duket, me kronikën e qyteteve shqiptare të kohës). Aleks Buda i kërkonte origjinat e shtetit shqiptar që nga mesi i shekullit XI, kur njihet me emër një zot i një qyteti alban në Shqipëri të Veriut, si dhe emri i peshkopit të peshkopatës, që e ka qendrën në atë qytet. Për t'iu vënë punës së kërkimit të ndonjë dokumenti shqip me rëndësi, dr.Ahmeti u nis nga botimi i Eqerem Çabejt, të cilit arbëreshi i Italisë, Nilo Borxhja, që është marrë me kërkimin dhe botimin e fragmenteve të moçme të shqipes së shkruar, i kishte thënë filologut tonë të madh se kishte rënë në gjurmë të një vepre shqip përpara Buzukut. Dr. Musa Ahmeti, si edhe Çabej e të tjerë, ka pasur parasysh dëshminë e Adamit, të vitit 1332. Dhe, me durim shumë të madh e me guxim, i është vënë punës për të zbuluar diçka me rëndësi të madhe përpara librit shqip të vitit 1555, duke korrur një sukses që nuk ka çmim dhe që e nderon fort. Dorëshkrimin e Teodor Shkodranit të vitit 1210 ai e gjeti në arkivin e Vatikanit, ku nuk ishte sinjalizuar në mënyrë të mjaftueshme apo evidente. Nuk ka lajm më të gëzueshëm që na jep, nuk ka nder më të madh që ai i bën kulturës në gjuhën shqipe. I lumtë! Bota shqiptare pret me ankth që ai të botojë veprën shkodrane që, për së shpejti, pasi ka punuar për ta gatitur për shtyp që nga viti 1998, kur pati fatin e bardhë ta zbulonte.

Prof. Nasho Jorgaqi
"Të besojmë se dorëshkrimi nuk është mistifikim"
Duam të besojmë se emri i Teodor Shkodranit dhe dorëshkrimit të tij që kanë hyrë këto ditë në qarkullim mediatik, ndonëse ende janë larg shqyrtimit dhe gjykimit shkencor, të mos jenë mistifikime, por një realitet i gjallë dhe i prekshëm. Kush është interesuar për historinë e shqipes së shkruar, e ka pritur një zbulim të tillë, sado jo të këtyre përmasave. Më optimistët e kanë konsideruar vetëm çështje kohe. Hamendjet dhe gjurmimet periferike të F.Konicës, N.Joklit, M.Shuflajt, , por edhe të Dh.Shuteriqit, E.Çabejt, a ndonjë tjetri kanë qenë sinjale shprese dhe besimi për brezat e rinj të hulumtuesve dhe të studiuesve. Ata të çonin te mendimi se shqipja duhej të jetë shkruar përtej shek. XV, në periudhën paraturke. Zbulimi i dorëshkrimit të Teodor Shkodranit, i vitit 1210, me sa duket, jo vetëm e vërteton dhe e konkretizon, por edhe tejkalon çdolloj parashikimi. I shtyn kufijtë kohorë të shqipes së shkruar, jo me dekada, por me shekuj, plot 345 vite më përtej. Dhe në këtë rast është fjala jo për një dokument të çfarëdoshëm, por për një vepër të plotë e solide prej qindra faqesh. Dorëshkrimi i Teodor Shkodranit, nga të gjitha pikëpamjet që t'i qasesh, paraqet interes të jashtëzakonshëm. Mjafton të mendosh se gjuha jonë amtare del e shkruar, hë për hë, qysh nga fundi i mesjetës. Kjo lashtësi e re e shqipes së shkruar sjell doemos përmasa dhe motive serioze për një konceptim dhe ridimensionim të vlerave të letërsisë shqipe e sidomos të letërsisë së vjetër. Një vepër si kjo, e fillimit të shekullit XIII, na bën paraprakisht të shprehemi se, në kushtet kur latinishtja kish prioritetin gati absolut, si gjuhë kulture, gjuha shqipe merrte këtë funksion në raste të caktuara për bartësit dhe përdoruesit e saj. Sepse, siç dihet, gjuha shqipe, si të gjitha gjuhët popullore, përfshi dhe italishten në mesjetë e deri vonë, kryente funksione thjesht komunikimi dhe përdorimi privat. Por, ndërkaq, në gjuhët popullore është lëvruar edhe një letërsi e tërë fetare didaktike, diturake, historike, etj., të cilën e dëshmon më së miri letërsia italiane e mesjetës. Në gjuhën amtare, siç e dëshmon dorëshkrimi i T.Shkodranit, kanë shkruar vepra fetare-diturake edhe autorë shqiptarë. Kuvendet katolike të Shqipërisë së Veriut, me qendër Shkodrën, ishin vatra të kësaj veprimtarie kulturore. Pikërisht në shekullin e XIII, në këto kuvende kishin filluar të punonin priftërinj të urdhrave benediktine dhe françeskanë. Një nga këta, mesa duket ka qenë edhe Teodor Shkodrani. Vepra e tij e zbuluar është bashkëmoshatare e veprave që shkruheshin aso kohe në Itali në gjuhën popullore. Nga më përfaqësuesit paraqitet "Cronica" e Salimben Adamit (1221-1287). Jemi në mbarim të mesjetës dhe në fillim të kohës së re, një shekull përpara se të shfaqej Dante Aligeri. Madje Teodor Shkodrani e kryen veprën e tij, më 1210-n, plot një shekull më parë se Dantja të mbaronte Purgatorin (1310). Lënda e dorëshkrimit të T.Shkodranit, me një përmbajtje teologjike, filozofike dhe historike, ashtu siç na dëshmon zbuluesi është një tregues tjetër i rëndësishëm që paraqet vepra. Ajo na bën të mendojmë se vetëm një gjuhë e lëvruar, e aftë dhe e pasur, mund të trajtonte dhe të pasqyronte tema dhe argumente aq abstrakte. Me sa duket, dorëshkrimi i Teodor Shkodranit vjen të na e vërtetojë këtë realitet të gëzueshëm. Më aftësi të tilla pasqyruese e trajtuese, gjuha shqipe vihet në një plan dhe nivel evropian. Duam të besojmë se jemi para një feste të kulturës shqiptare. Po bëhemi dëshmitarë të një momenti historik, kur nga thellësitë e shekujve të mesjetës po del në dritë një nga majat e ajsbergut të qytetërimit tonë të lashtë.