Lidhja e Prizerenit

[rilinda]

Çavdarbasha dhe historia që e ndjek pas

Pse ende s'u vendosën skulpturat e Abdyl Frashërit e Ymer Prizrenit në vendin ku kishin qenë?


Shkruan:Suzana Varvarica Kuka

E dhashtë Zoti një ditë të kthehen.Kur e dëgjova këtë zë prej shpirti të zonjës Sabahete Çavdarbasha edhe tani më 2007, mendja ime fluturoi prapa në veprimtarinë "Klithmë", të prillit të 1999-ës, kur veprat e artit të Mulliqit dhe Çavdarbashës qëndruan bashkë në sallën e parë të Galerisë Kombëtare të Arteve në Tiranë. Dy artistët, një I vdekur e një i gjallë, dy artiste sinjifikativë, mbi veprën e të cilëve shumë artistë të artit figurative shqiptarë të periudhës dhe në
periudhën e komunizmit, kishin pas hedhur vështrimet e tyre ngazëlluese,qëndruan të lidhur me peshën e rëndë të veprave të tyre kuptimplote të artit shqiptar të Kosovës, për t`I treguar publikut shqiptar të Shqipërisë klithmën e një populli të sunduar. Kujtesa ime u lidh menjëherë me citimin e nobelisti nigerian Wole Soyinka, që shkruante se "...veprimet e dhunshme, të kryera nga qeveria serbe kundër shkrimtarëve, intelektualëve, shkencëtarëve dhe mbrojtësve kosovarë të të drejtave të njeriut, ekzekutimi me gjakftohtësi dhe i menduar i figurave më të shquara të një populli, të sjellin në mendje menjëherë një pamje revoltuese...".

Harresa…
A thua kemi të drejtë të sjellim në mendjen tonë, një pamje tonën revoltuese mbi fenomenet tona, që ndodhin në bashkëkohësinë tonë, në trupin tonë, kur tentojmë të fokusojmë djegiet dhe shkatërrimet e marsit të 2004 në token shqiptare të Kosovës, konkretisht të studiove të artit apo muzeve të kulturës, të ndërtesave të kultit fetar apo ndërtesa të banimit të përditshëm? Po kështu kjo pamje na lodh e shqetëson kur skulpturat e statujat, të cilat janë kujtesa artistike e figurave më të spikatura të historisë së kombit shqiptar, siç janë Abdyl Frashëri dhe Ymer Prizreni, të skulptorit Çavdarbasha, nuk arrijmë t'u rijapim statusin e identitetit të tyre artistik e historik, nuk arrijmë t'ua shpallim e mbrojmë këtë status, të cilin e kanë fituar në një situatë të caktuar historiko-artistike, që askush, nuk ka të drejtë tua mohojë (pasi fatkeqësisht që nga koha e luftës më 1999 e deri tani ende qëndrojnë në dhomat e errëta të Shtëpisë Muze të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit). Pamja bëhet edhe më revoltuese kur Ti, Ju,Ne, shqiptarë - qytetarë të botës në shekullin XXI - ecim në rrugët e Prishtinës apo Tiranës dhe shohim të modelohen, të ngrihen e të ekspozohen skulptura të shëmtuara dhe absurde të realizmit socialist, volumet e të cilave të trishtojnë. Çdo skulptor i brezit tim, që u edukua si i tillë, pëson tronditje e ndien keqardhje kur i sheh. A mundet, sot, në letërsi të shkruhet dhe të shpallet një vepër letrare e realizmit socialist? Po një dramë a monodramë, po një komedi a tragjedi, po një poezi apo poemë e tillë a mund t`i jepet publikut, ashtu siç skulptura të tilla po i sugjerohen?
Qëllimi im në këtë shkrim është të pyes dhe nuk di nëse do të marrin përgjigje këto pyetje. Ky qëllim vjen nga paqartësia që kam rreth asaj që mendoj se si është e mundur që skulpturat e Çadarbashës nuk shpallen në publik, ndërsa skulptura të tjera, që inspirojnë një formë të vjetër artistike të një metode ideologjike të vjetër, të lulëzojnë, madje të lejohen të ekspozohen.Publikut i kërkoj të më kuptojë se nuk jam aspak kundër subjektit të tyre, të heroit që skulpturohet, por jam katërcipërisht kundër me formën artistike që është zgjedhur për t`i kthyer në kujtesë artistike.

Skulpturat indipendente…
Agim Cadarbasha u bë i njohur së pari në mjediset e Institutit të Lartë të Arteve, në Tiranë, në fundin e viteve`70 të shekullit XX,kur ndërshkëmbimet pedagogjike, universitare dhe akademike midis Kosovës dhe Shqipërisë morën jetë dhe sipas mendimit tim u nxitën nëpërmjet politikave të njëjta të ideologjisë komuniste ndërkombëtare,ku një pjesë e intelektualëve dhe artistëve shqiptarë nga të dy anët e kufirit përfituan njohjen e artit të gjithsecilit.Atëherë artistë, pedagogë e studentë u njohëm me skulptorin më në zë të Kosovës, Çadarbasha, prej të cilit nuk mund të mohojë askush, të paktën ne studentët, se zbulonim atë qasje të ndryshe artistike, për të cilën kishim nevojë apo ëndërronim apo intrigonim të kishim në veprat tona, por që ishte shumë e vështirë ose e pamundur ta realizonim. E gjithë kjo buron e shkruar prej meje pasi kam pasur fatin që të vështroja dhe të dëgjoja Çavdarbashën për disa ditë me radhë, në atelienë e skulpturës, ku studioja në atë periudhë. E gjithë ajo situatë ka qenë shumë e rëndësishme, pasi ishim të etur për të njohur tërësinë e krijimtarisë së tij. E veprat e tij -Abdyl Frashëri dhe Ymer Prizreni, të vendosura aso kohe, përpara shtëpisë Muze të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ishin ndër veprat statujë, që sillnin një figurë, konstrukt, modelim dhe inspirim të formës mbi subjektin në një mënyrë krejt të ndryshme nga skulptura e realizmit socialist, që kryhej në Shqipëri. Me plot kuptimin e fjalës ishin një shembull i sculptures moderne shqiptare të Kosovës, që ne shqiptarët e Shqipërisë e dëshironim. Ato bëheshin shembull i interferimit të kulturës impresioniste evropiane në fushën e skulpturës duke u shpallur si skulptura shumë të veçanta dhe indipendente. Sot, këto vepra inspiruese, vepra të një cilësie të padyshimtë në artin e tyre, me një ngarkesë historike të pazëvendësueshme, janë një symbol jo vetëm për artin e skulpturës, por edhe të harmonisë së tyre me ndërtesën dhe me pikat urbane të shikimit dhe të lëvizjes rreth kompleksit historik. Ato nuk gjenden më në vendin e tyre të parë, në vendin ku artisti dhe historia e zhvillimit të ngjarjeve, për kohën, i vendosi. Në atë vend, ku dhe shovinizmi serb i lejoi të vendoseshin, të qëndronin, të kundroheshin e të shijoheshin nga të gjithë kombësitë e ish-Jugosllavisë, edhe pse urrejtja e kultivuar i flaku në shtratin e lumit Lumëbardh, në Prizren, në periudhën e luftës. Dhe, sot në mënyrë absurde, prej vetë shqiptarëve, u është mohuar identiteti i ekzistencës. A kam të drejtë të pyes përse këto dy statuja të rilindësve shqiptarë nuk vendosen në vendin ku kanë qenë, kur tashmë dihet se ato janë nxjerrë prej lumi dhe nuk janë të dëmtuara, por edhe po të jenë, ato restaurohen?

"E di, i keni dashur më të mëdhenj"
Agimi ishte gjallë dhe u gëzua pa masë kur e dëgjoi lajmin se skulpturat ishin hedhur në lumë. Ai tha: "...Jam i lumtur, pasi skulpturat janë bronz dhe uji nuk i dëmton,ndërsa plumbi do t'u shkaktonte plagë, do t`u hapte vrima. Më vonë
ndoshta ato do të kthehen në vendin e tyre e mund t`i patinoj përsëri".Agimi kishte vdekur, kur skulpturat u nxorën prej lumi, të padëmtuara, ashtu siç ai i pati menduar. Ato dolën prej lumi, por tani janë në errësirë, në depon e muzeut, pasi nuk po i vendosin në vendin e tyre të mëparshëm. Kjo më shqetëson shumë, pasi dëshira e Agimit ishte që skulpturat të vendoseshin ku kanë qenë, pasi identiteti i atij muzeu nuk mund të kuptohet pa skulpturat e tij.Fillimisht Agimi projektin hyrës të kësaj shtëpie historike e kishte ideuar me tre figura, ku e treta ishte figura e Sulejman Vokshit. Figura e tretë u mendua që të vendosej në një
institucion tjetër,ku edhe gjendet sot.Gjithsesi Agimi mendonte të derdhë edhe një kopje të Vokshit e t`i bashkonte të tre në oborrin e shtëpisë muze në Prizren. Kjo jo vetëm që nuk u arrit, por tashmë nuk gjendet asnjë statujë e tij. Mbaj mend kur e kanë pyetur, nëse do t`i punojë përsëri këto statuja, a do t`i ndryshojë? "Kurrë", u ka thënë. "Unë e di, ju i keni dashur më të mëdhenj, por skulptura e madhe apo njeriu gjigand në skulpturë, kur i përket njeriut të njohur, udhëheqësit apo heroit të një shoqërie, e tremb njeriun e ditëve tona, e tremb njeriun e kohëve moderne dhe do të trembë njeriun e kohëve të së ardhmes".Dihet se statujat i kanë hedhur në lumë serbët. Thuhet se ekspertët e artit të kenë thënë se statujat janë të dëmtuara. Drejtoria e Trashëgimisë Kulturore në Prishtinë është shprehur se ato do të kthehen në vendin e tyre. Përgjegjësi i Muzeut thotë se veprat janë në vend të sigurt. Shtëpia muze u restaurua, por skulpturat nuk janë në gjendje përekspozim.
A nuk të vjen keq për këtë zvarritje qënjë arsye e ka? A nuk duhet të themi me një zë komunitar e shoqëror:"Vendosini figurat e Abdyl Frashërit dhe Ymer Prizrenit në oborrin e shtëpisë së tyre, që është shtëpia jonë!Ne shqiptarët kudo që jemi, kemi ende nevojë të edukohemi për të mbrojtur historinë tonë.
Mosvendosja e skulpturave në vendin që meritojnë, nuk cenojnë dhe nuk e dëmtojnë aspak individin dhe të ndjerin Çavdarbasha. Indiferenca e qëllimtë apo dhe jo e tillë vret pak nga pak historinë më të mirë, që kanë shkruar shqiptarët e shekullit XIX, duke i lënë shkas të nxjerrë kokë pjesa më e hidhur e saj.

[rilinda]

JEHONA E LIDHJES SHQIPTARE TË PRIZRENIT NË KATËR POEZl TË ATYRE VITEVE

deali i një populli, që nxit përpjekjet e tij për të jetuar më vete i lirë, për t'u zhvilluar dhe për t'u afirmuar me vlerat e tij brenda familjes së madhe të njerëzimit, është i pathyeshëm.

Latif Berisha

Si çdo komb, edhe populli shqiptar në rrugën e zhvillimit të vet historik pati ngritjet dhe rëniet e tij, kaloi ngjarje të mëdha tronditëse, por edhe çaste të veçanta lavdie që dolën nga ato ngjarje. Padyshim ndër ngjarjet më të mëdha në historinë e popullit tonë janë ato që lidhen me rrezikun e zhdukjes së tij kombëtare në kohën e Krizës Lindore në vitet 1870-1880. Në situatën e krijuar në ato rrethana u vunë në sprovë të gjitha aftësitë fizike dhe shpirtërore të njeriut të këtij mjedisi, të cilat, të koncentruara si kurrë më parë mbi instinktin e jetës dhe mbi vetëdijen e qartë se lypset evidentuar ekzistencën kombëtare, u organizuan në të ashtuquajturën Lidhje Shqiptare të Priz-renit dhe gjatë tri viteve (1878—1881) dhanë prova të shkëlqyeshme rezistence dhe vitaliteti në të gjitha fushat e jetes praktike e shpirtërore. Edhe pse e shpartalluar fizikisht përballë brutalitetit të fuqive të mëdha imperialiste dhe të forcave të tjera reaksionare e shoviniste, kjo Lidhje e madhe jo vetëm mbeti e pacënuar si princip i drejtë jetësor, por vazhdoi të gjallërojë edhe më inten-sivisht në jetën shpirtërore, për t'u kurorëzuar më në fund, pas përpjekjeve të reja të armatosura, me fitoren e lirisë e të pavarësisë kombëtare.

Në rrethanat e ndërlikuara të Krizës Lindore, e në këtë kontekst edhe të jetës sonë kombëtare, është krejt e natyrshme që edhe letërsia, si formë e aktivitetit shpirtëror, u integrua plotësisht në lëvizjen e organizuar nacionale, e stimuloi atë në planin politik, ideologjik e shpirtëror dhe u bë zëdhënëse e denjë e idealeve jetësore dhe e aspiratave çlirimtare të popullit. Këtë kthesë tematike të letërsisë sonë të diktuar nga koha, që u ndoq edhe me një kthesë përkatëse cilësore artistike, e dëshmojnë në mënyrë të dukshme dhe të drejtpërdrejtë edhe vjershat: „Nxiteje mbë shqypëtarët për të shkronjëzuar gjuhën e tyre"1 e Eftimi Mitkos, „Shqipëria"2 e Naim Frashërit, „O moj Shqypni!"3 e Pashko Vasës dhe „Zogu në kafas t'horiatit"4 e P. Leonardo de Martinos, të krijuara dhe të vëna në qarkullim mu në kohën e veprimit aktiv të Lidhjes Shqiptare (1878—80), e të cilat edhe do të jenë objekt trajtimi i kësaj shkrimi.

Nëse me këtë rast nisemi nga një krahasim midis kërkesave programore të Lidhjes Shqiptare dhe poezive të përmendura që u krijuan në atë kohë, mund të konkludojmë pa vështirësi se ekziston një shkallë e madhe komunikimi i analogjie, që në rastet më të shumta shpie edhe gjer në përputhjen e plote midis tyre.

Kështu, aktiviteti kombëtar dhe diplomatik i Lidhjes për të përhapur në botë, përmes memorandumeve dhe përfaqësuesëve të saj, të vërteten mbi popullin dhe vendin tonë, u reflektua në poezite e përmendura në radhë te parë si prirje e tyre për të pohuar hipotezën e hedhur nga arbëreshët që në vitet 1830 se ne jemi pasardhës të pellazgëve, popullit më të vjetër të Ballkanit dhe të Evropës. Për këtë arsye E. Mitko në vjershën e tij të gjatë, me gojën e Abdyl Frashërit dhe të Mehmet bej Vrionit, dy krerëve të shquar të Lidhjes Shqiptare, e bënte me dije Evropën me plot mburrje se ne jemi farë e pellasgut „Që qe lindur para hënës", kurse Naim Frashëri shkruante:

Bota që kur është zënë,
Shqipëria gjallë ka qënë.
Pellasg u thoshin më parë,
Më së fundi shqiptarë.

S'ka dyshim se me këtë hipotezë të riaktivizuar mu në kohën e Lidhjes, si dhe me evokimin e periudhave dhe të figurave të pastajme të lavdishme historike, Mitkoja, Naimi dhe Pashko Vasa donin t'u kundërviheshin tendencave hegjemoniste të fuqive të mëdha në atë kohë, të cilat shpreheshin edhe me pohimet absurde dhe pseudoshkencore të historiografisë antishqiptare, sipas të cilave shqiptarët dhe vendi i tyre s'jane tjetër veçse një shprehje e thjeshtë gjeografike. Si reagim ndaj këtyre tendencave të orientuara kunder intereseve jetike dhe ekzistencës së popullit tonë, vjershat synonin të nxirrnin para opinionit shqiptar e botëror të vërtetën se ky popull i vogël ka pasur në të kaluarën mbretëri të lavdishme dhe figura të shquara historike, si: Aleksandrin, Pirron, Skënderbeun, Ptolemenjtë, Mehmed Alinë, Marko Sulin, Dora d'Istrian, e të tjerë, të cilët i njeh tërë bota, sepse i kishin shërbyer për të mirë jo vetëm popullit të vet, por edhe njerëzimit në përgjithësi. Kjo ishte njëfarë mënyre romantike e përdorur edhe nga shumë popuj të tjerë në shekullin e XIX për të zgjidhur problemet e tyre të ndryshme kombëtare, por gjithësesi pozitive, sepse nguliste tek populli idenë mbi historinë, e bënte popullin ta përjetonte atë.

Megjithë admirimin ndaj figurave të mëdha të historisë sonë dhe aprovimin e veprimit të tyre për të mirën e njerëzimit, Mitkoja dhe Naimi me poezitë e tyre nxjerrin nga ajo përvojë edhe mësimin e nevojshëm për kohën e tyre, duke konstatuar me keqardhje se nga ajo trimëri dhe nga ai gjak i derdhur shqiptarët jo vetëm s'fituan gjë, por u bënë objekt oreksesh pikërisht të atyre që i ndihmuan ose i shpëtuan:

Por nga gjithë trimeria
S'fitoj gjë dot Shqipëria,
Për kedo që ne lëftuam,
gjithë ç'u bëm i haruan
dhe të' ligën na duan.

shkruante Naimi, kurse Mitkoja pasi përshkruante gjendjen e vajtueshme të vendit për shkak se bijtë e tij „As s'e kujtojnë Vatanë — Po përpiqen për të tjerë", vazhdonte ta krahasonte mundin dhe gjakun që derdhën ata në të kaluarën për të tjerët me veprimin e një blete të shkretë që qet petët e mjaltit në zgërbonjë, në një mal ku s'shkel kurrë këmbë njeriu. Kjo porosi e vjershave të Mitkos e të Naimit që bashkatdhetarët e tyre të kursejnë mundin dhe gjakun e vet për të mirën e atdheut, përvetësohet pa rezervë nga letërsia jonë që pason dhe bëhet si njëra nga motot e saj, veçanërisht e poezisë së Çajupit. Ky orientim i ri i letërsisë sonë kurrsesi nuk mund të interpretohet si mbyllje e saj në suazat e ngushta kombëtare, sepse ajo vazhdoi gjithnjë të jetë solidare me përpjekjet e njeriut në përgjithësi për të krijuar mirëqenien e vet shoqërore e kombëtare, por si përpjekje dhe dëshirë për t'i bashkuar të gjitha forcat e gjalla të kombit dhe për t'i mobilizuar rreth idealit të mbrojtjes së jetës dhe të ekzistencës së vet në kohën kur ishte vënë përballë provës së vështirë: të jetë ose të mos jetë.

Përqarjet krahinore e fetare, si dhe të këqiat e tjera që kishin përmbytur popullin tonë në atë kohë, shpjegohen në këto vjersha në radhë të parë si rrjedhime të gjendjes së tij të paarsimuar. Kështu Naimi nënvizonte në vjershën e vet „Shqipëria" se popullit tonë s'i kanë munguar kurrë burrat e pushkës e të penës, por arsyeja kryesore që mbet i panjohur karshi botës qëndron në pakujdesinë e tij që „Të bënjë tri katër shkronja". Sikur të vepronte kështu, domethënë sikur të kish shkruar gjuhën e vet e të ishte arsimuar me kohë, poeti besonte se edhe ai do të ishte tani në radhën e popujve të lirë e të qytetëruar, do të kishte filozofët, shkrimtarët dhe diplomatët e vet që do ta lartësonin dhe do ta nderonin para botës;

Sikur të paskëshe shkruar,
Gjesendi s'të ish haruar,
Do te' kishnje Platonë,
Aristotel e Strabonë,
Omir, Pindar e Esqillë,
Dont „e Senek" e Virgjillë,
Do të ish sot Shqipëria
Çë t'i mir botën zilia.

Një preokupim i njëjtë iluminist e karakterizonte edhe vjershën e E. Mitkos, sipas së cilës del se të gjitha prapësitë dhe të këqiat që e kishin goditur popullin tonë vinin nga padituria dhe nga mungesa e shkronjave shqipe. Gjendjen e prapambetur të vendit të vet ai e shprehte figurativisht, duke e krahasuar atë me një pemëtore vreshte të papunuar që e kanë mbuluar ferra e dredhia. Për të dalë nga kjo gjendje, ai i porositte bashkëvendasit të vepronin si të gjithë njerëzit e qytetruar: të mësonin dhe t'i dërgonin fëmijtë në shkollë, sepse në të kundërtën, s'do të mund të mbaheshin, por do të treteshin e të haheshin „Si një luadh i pampruar".

Si mund të vërehet, në dy vjershat e përmendura mbizotëron koncepti iluminist i trajtimit të gjërave i cili, duke filluar që me Naum Veqilharxhin në gjysmën e parë të shekullit të XIX, ishte ngritur pastaj në lëvizjen e Rilindjes si njëra nga kërkesat e saj themelore dhe e kishte përshkruar si fill i kuq i pakëputur tërë letërsinë tonë të asaj periudhe. Kjo mund të shpjegohet jo vetëm me bindjet e përgjithshme iluministe, të përvetësuara dhe nga rilindësitë tanë, se arsimi është parakusht i lirisë dhe i pavarësisë së një populli, por edhe me nevojën e domosdoshme që në atë kohë parimi kombëtar i trajtimit të popullit tonë të ngritet mbi kriteret fetare dhe në këtë mënyrë, përmes gjuhës dhe shkollës shqipe, t'i ndalej hovi propagandës së huaj asimiluese që vepronte mbi komunitetet e ndryshme me anë të institucioneve fetare dhe të shkollave në gjuhë të huaj. I nxitur nga një ideal i këtillë, që mbi unitetin e gjuhës të ngritej edhe uniteti kombëtar si imperativ i kohës dhe i lëvizjes sonë kombëtare në përgjithësi, Mitkoja bënte thirrje në poezinë e vet që të bashkohen të gjithë shqiptarët, anë e mbanë: gegë, toskë, arbër, çamër, të kërshterë e muslimanë, sepse:

(Vazhdon...)

[rilinda]

I madhi zot ju ka bërë
Një fëmijë të pandarë,
Sa flisni shqypëjen të tërë
Edhe quhi shqypëtarë.

dhe pastaj shtonte:

Lini besët perëndisë
Le t'i ndreqnj ay q'i ka bërë,
Jini bijt e Shqypërisë
Vëllezër mëme një terë.

Duke i trajtuar çështjet nga një aspekt i këtillë iluminist, të mbrujtur edhe me idealin e interesave të veçanta kombëtare, në poezinë e Mitkos doli i paevitueshëm edhe konflikti me klerikët e huaj, veçanërisht me ata të Patrikanës greke, që e luftuan me tërbim gjuhën dhe shkollën shqipe. Së këndejmi, në këtë vjershë, qortohen shqiptarët që lënë pas dore gjuhën e tyre të ëmbël dhe i thërret të mos u besojnë „apostujve" që si farisenjtë me fjalë të buta, por me thonjë të fshehur, duan t'ua mbushin mendjen ta lënë shqipen dhe ta përvetësojnë gjuhën e tyre „të mirë" që kështu, më në fund, t'u humbin kombësinë dhe t'i shuajnë fare.

Është për t'u theksuar, më në fund, se kjo vjershë e Mitkos me fyrmëmarrje të gjerë mbyllet me besimin e plotë se çështja e drejtë e popullit do të fitojë. Ky optimizëm është i kushtëzuar pjesërisht edhe me faktorët e jashtëm, sepse disa nga rilindësit mendonin asohere se qëllimet tona kombëtare nuk mund të arrihen vetëm me përpjekje të brendshme, pa përkrahje nga jashtë. Së këndejmi Mitkoja kishte të drejtë kur aspiratat çlirimtare të popullit tonë i lidhte me ato të popujve liridashës evropianë, por në të njëjtën kohë ushqente edhe iluzione të gabuara, sepse, duke i besuar politikës imperialiste italiane që shprehej nën maskën „Ballkani-ballkanasve", e konsideronte Italinë, si fuqi të madhe, mbrojtëse të vërtetë të interesave tona kombëtare. Megjithëkëtë, optimizmi i kësaj vjershe motivohet kryekreje me vetë aftësitë dhe forcat e popullit tonë për t'i dalë zot vetes. Nga gjiri i tij, vazhdon të rrëfejë poeti, kanë dalë gjatë shekujve shumë njerëz të njohur të penës e të pushkës, dashamirë të arsimit e mirëbërës të mëdhenj si Zhapa, Arsaqi, Kristo Vito e tjerë, të cilët për gjuhën e tyre japin „Jo para po edhe krerë"; por mbi të gjitha besimin për të ardhmen e lumtur të atdheut e motivon me faktin se në krye të vendit ka dalë e po prin Prizreni, ai vend mentarësh e bujarësh, ku janë mbledhur burrat më të shquar për t'i treguar botës se do ta mbrojnë atdheun e tyre me çdo kusht e sakrificë.

Derisa në poezitë e Mitkos e të Naimit ngjarjet e Lidhjes së Prizrenit u reflektuan dhe u përjetuan më tepër në planin e kërkesave arsimore, në vjershën „O moj Shqypni!" të Pashko Vasës dhe në atë „Zogu në kafas të horiatit" të de Martinos, ato jehojnë në menyrë më të drejtpërdrejtë, përjetohen më thellë dhe tingëllojnë si zë i fuqishëm kushtrimi për luftë.

E strukturuar sipas parimit të kontrasteve të forta, vjersha burrërore dhe energjike e Pashko Vasës ballafaqon dy gjendje të kundërta të Shqipërisë në dy periudha të ndryshme: në të kaluarën, kur ishte zonjë e rëndë, më e mira ndër shoqe, si mal me borë, dhe në të tanishmen kur e kanë qitur „me krye në hi" dhe kur shklet bota sipri saj si mbi një lis të „rxuem për dhe" pa i folur asnjë fjalë të ëmbël. Kështu, në këtë mënyrë të strukturimit kontrastiv, gërshetoheshin po ashtu dy gjendje kontrastive emocionale: krenaria për të kaluarën e idealizuar në mënyrë romantike dhe dhimbja e thellë për gjendjen e mjeruar të së tanishmes e përshkruar me ngjyra të theksuara realiste. Gjithë ajo që kishte pasur të mirë dhe të virtytshme në të kaluarën: gjë e vend shumë, ara e bashtina, burra trima e gra të dlira, besëlidhje e burrëri, emër e nder, ishte zëvendesuar tani me varfëri e vese të liga: me vrasje e përçarje fetare, me pabesi e të këqia morale, me degradim fizik e shpirtëror të njeriut. Ndryshe nga Mitkoja e Naimi, që në poezitë e tyre e lidhnin mjerimin e vendit me mungesën e arsimit, Pashko Vasa e paraqet këtë gjendje dhe e kupton drejtë si pasojë të pushtimit të huaj dhe të përçarjeve e të dobësive të tjera të brendshme të vetë popullit tonë, prandaj edhe i drejtohet atdheut:

Si mal me borë, si fushë me lule
Ke pas ken' veshun, sot je nder crule,
e s'të ka mbetun as em'n as besë;
vet'i ke prishun për faqe t'zezë.

Për ta intimizuar dhe dendësuar emocionalisht poezinë, për ta shtuar efektin e saj si mjet edukimi të ndjenjes së dashurisë dhe të detyrës ndaj atdheut tek lexuesi, poeti e parafytyron këtë si një nënë të vejë "që s'pat djelm kurr", si një trimëreshë të mbetur shkretë që pret të vdesë nën këmbë të të huajve, për të përfunduar pastaj me vargjet e njohura mirë:

Kujt i ban zemra m'e lanë me dekë
Ket far' trimneshet, që sot asht mekë?
Këtë nan' të dashtun a do ta lamë
që njeri i hiiaj ta shklas' me kambë?
Nuk, nuk! kët marre askush s'e do,
ket faqe t'zezë gjithkush e dro.

Pas kësaj vjershe të Pashko Vasës, si dhe atyre të Eftimi Mitkos parafytyrimi kështu i atdheut si nënë bëhet një figurë shumë e preferuar që e hasim dendur në letërsinë tonë, e edhe në organet publicistike, sidomos të fazës së fundit të Rilindjes. Për mënyrën e konceptimit të drejtë dhe të disponimit shpirtëror, kjo vjershë u bë shumë popullore jo vetëm në kohën e Lidhjes së Prizrenit e në vitet qe e pasuan, por „mbeti gjer në ditët tona si një prej krijimeve më të fuqishme dhe më popullore të letërsisë se Rilindjes, pikërisht sepse mundi të shprehte, në më pak se njëqind vargje energjike, gjendjen shpirtërore dhe aspiratën historike të mbarë kombit në vitet e luftërave për liri".5

E ngjashme me vjershën e Pashko Vasës për konceptin dhe disponimin e përgjithshëm poetik është edhe vjersha „Zogu në Kafas t'horiatit" e Leonardo de Martinos. Në këtë vjershë de Mar-tinoja, duke e parafytyruar shqiptarin e robëruar si një zog të zënë në kurth, përjetoi sinqerisht fatin e tij të keq dhe shprehu në mënyrë alegorike gjendjen e tij të mjeruar e të poshtëruar:

Rash ne' kurth me tradhëtie
më kan' zanë e shti ktu mren
e pa nderë e po njerzie
zoti i shpisë më mba si qen.

Për të dalë nga kurthi i padëshiruar dhe nga ajo gjendje nënshtrimi shtazarak në lirinë e pakufizuar të një ambienti malor që aspironte, vjersha i sugjeronte zogut (shqiptarit të robëruar) thyerjen me çdo kusht të kafasit („Tash o pshtova, o po pelcas"), domethënë dhunën revolucionare. Është për t'u vënë re se për shkak të kësaj vjershe dhe të orientimit të tij të përgjithshëm patriotik e revolucionar, që binte ndesh me politikën e fuqive të mëdha për ruajtjen e gjendjes ekzistuese në Ballkan, ky prift arbëresh u dëbua kah fundi i shekullit të kaluar nga Shqipëria, i akuzuar nga eprorët e misionit katolik se gjoja ishte „ i pamoralshëm".6

Si përfundim po shtojmë se poezite e trajtuara këtu e posaçërisht ajo e Pashko Vases, e cila mund të merret edhe si model i një krijimi të vërtetë poetik, dëshmojmë se në përvojën tonë krijuese nuk mund të përvetësohet si plotësisht i drejtë e të përgjithësohet mendimi i lashtë sipas të cilit muzat heshtin kur jehon krisma e armëve. Përkundrazi, përvoja jonë tregon se në shumë raste, e kjo ka të bëje me momentet vendimtare të jetës së një popullit ose të njerëzimit, pushka dhe pena e ushqejnë drejtpërdrejtë dhe e ngrisin reciprokisht njëra tjetrën në pikëpamje cilësore. Kjo ndodh, mbase, 30 vetëm për arsye se në këso momentesh veprojnë më me guxim e në mënyrë të harmonizuar të gjitha gjymtyrët e një organizmi kombëtar, rrahin më me vrull zemrat dhe shprehet forca e gjykimit, por edhe pse në ato raste derdhet e koncentrohet në një pikë edhe përvoja e tërë shekujve të kaluar të jetës së një populli. Mu këtu, mendojmë,ne, lypset kërkuar edhe arsyen sepse letërsinë tonë të kohës se Lidhjes së Prizrenit e karakterizonte jo vetëm prirja e thjeshtë për të regjistruar ngjarjet dhe për t'iu përgjigjur flakë për flakë kërkesave të ditës, por edhe një forcë e veçantë përgjithësuese ideo-emocionale me porosi të mëdha jetësore. Një porosi të këtillë, të shkrirë në ngjyrën e kohës, ngërthejnë në vetvete edhe vjershat e shqyrtuara në këtë shkrim, sipas të cilave rrjedh përfundimi se ideali i një populli, që nxit përpjekjet e tij për të jetuar më vete i lirë, për t'u zhvilluar dhe për t'u afirmuar me vlerat e tij brenda familjes së madhe të njerëzimit, është i pathyeshëm.

[rilinda]

ÇËSHTJA E ALEATËVE TË LËVIZJES KOMBËTARE NË PERIUDHËN E LIDHJES SË PRIZRENIT

Thoma Murzaku

Zhvillimi i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në kuadrin e ngjarjeve që po ndodhnin në Ballkan në kohën e Krizës Lindore të viteve '70 të shekullit XIX, kryhej në kushte kur populli ynë ishte i detyruar të ndeshej krahas me armikun shekullor, Perandorinë Osmane, edhe me armiq të tjerë të fuqishëm që synonin copëtimin e trojeve shqiptare.
Përballimi i një situate të tillë shtroi për zgjidhje para lëvizjes sonë kombëtare disa probleme që kishin lidhje me përpunimin e një strategjie politike të tillë, që të merrte parasysh raportin e forcave në arenën ndërkombëtare, për të arritur plotësimin e aspiratave çlirimtare të popullit shqiptar.
Ngjarjet ndërkombëtare e ballkanike sollën me vete ato rrethana që e detyruan popullin shqiptar ta zhvillojë luftën për çlirimin kombëtar në kushte shumë të vështira; i vetëm, kundër një koalicioni forcash i cili, me gjithë kontradiktat në gjirin e tij, mbante një qëndrim mohues e armiqësor ndaj çështjes shqiptare.
Në këtë situatë problemi i sigurimit të aleatëve eventualë për lëvizjen shqiptare nuk gjente kushte të favorshme, por sidoqoftë mbetej detyrë për udhëheqësit e kësaj lëvizjeje që të kërkonin rrugë për të siguruar rrethana sa më lehtësuese në këtë luftë shumë frontesh.
Ata nuk kishin iluzione por niseshin nga vlerësimi i mundësive objektive.Në vitet e Krizës Lindore (1875—1881) kur shqiptarët i gjejmë me armë në dorë në luftë kundër sunduesit osman, armikut të përbashkët të të gjithë popujve të Ballkanit, u bënë disa përpjekje për të vendosur lidhje me shtetet fqinje, me qëllim që të arrihej në një bashkëpunim ushtarak. Në vitin 1876 u zhvilluan bisedime midis përfaqësuesve të një komiteti patriotik që vepronte asokohe në Shkodër dhe Malit të Zi për vedosjen e lidhjeve, bisedime që u shoqëruan me aktivizimin e luftës së malësorëve shqiptarë kundër Turqisë.1
I nisur nga i njëjti qëllim Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare, që ishte krijuar në Stamboll, zhvilloi bisedime me përfaqësues të Qeverisë Greke gjatë vitit 1877 e në fillim të 1878-ës. Por lidhjet e drejtpërdrejta, si me Greqinë ashtu edhe me Malin e Zi, jo vetëm që nuk u zhvilluan më tej, por u kthyen në të kundërtën e tyre, në konflikte të hapura2 sepse ato shtete nuk donin t'i njihnin shqiptarët si aleatë, por si të nënshtruar.
Të njëjtin fat pati edhe përpjekja për një aleancë shqiptaro-greke që u bë në vitin 1881, përpjekje që u përdor nga Athina si mjet presioni kundrejt Turqisë e Fuqive të Mëdha, pa pasur aspak ndërmend të respektonte zotimet që kishte marrë për ruajtjen e integritetit tokësor e njohjen e shtetit shqiptar.3
Kontaktet midis Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e qarqeve qeveritare ballkanike, ishin rrjedhim i vlerësimit që i bëhej faktorit shqiptar, si faktor ushtarak i rëndësishëm dhe kjo shpjegon faktin pse ata donin t'i tërhiqnin shqiptarët në kombinacionet e tyre politike, por këto kontakte u zhvilluan në kushte kur atyre nuk iu njihnin të drejtat si komb.
Pra ishte politika ekspansioniste e qarqeve sunduese shoviniste të monarkive ballkanike fqinje të Greqisë, Malit të Zi e Serbisë ndaj tokave shqiptare që e bëri të pamundur vendosjen e lidhjeve të qëndrueshme të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare me këto shtete, ndonëse objektivisht ekzistonin mundësi për realizimin e tyre.
Vënia në ankand e trojeve shqiptare, në fillim nga Rusia nëpërmjet Traktatit të Shën Stefanit, që e cungonte territorin e Shqipërisë në favor të Bullgarisë, Malit të Zi e Serbisë dhe pastaj nga të gjitha Fuqitë e mëdha evropiane nëpërmjet Traktatit të Berlinit, u dha mundësi qarqeve shoviniste të monarkive ballkanike të thellonin edhe më shumë politikën e tyre antishqiptare.
Qeveritarët e shteteve fqinje i quanin përfitimet territoriale që arritën në Berlin vetëm si pikënisje pushtimesh edhe më të mëdha në drejtim të trevave shqiptare, në rastin e prishjes së afërt të Perandorisë Osmane.4
Mbështetur në vendimet e padrejta të Kongresit të Berlinit, sunduesit e Malit të Zi kërkonin territore jo vetëm më shumë nga ç'kishin pushtuar ushtarakisht, por shkonin aq larg sa që kufirin jugor të tij e shtrinin deri në lumin Drin, duke përfshirë krejt tokat midis Adriatikut e Gjakovës.5
Qarqet shoviniste serbe, duke sjellë „argumente historike" pretendonin të realizonin ato aspirata aneksioniste që nuk i arritën as në Shën Stefan e as në Berlin: të shtinin në dorë Kosovën e Rrafshin e Dukagjinit, Dibrën dhe krejt Maqedoninë.6
Greqia nga ana e saj, duke luftuar për realizimin e „Idesë së madhe" dhe duke u mbështetur gjoja në argumente historike e fetare, synonte të pushtonte Shqipërinë e Jugut, pa të cilën „helenizmi" deklaronin politikanët grekë, nuk do të ishte në gjendje të përballonte presionin sllav në Ballkan.7
Në kushtet e këtij rreziku, kur Shqipëria po cungohej, populli shqiptar i udhëhequr nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit u detyrua të bënte një luftë për jetë a vdekje për mbrojtjen e tërësisë territoriale, për të garantuar ekzistencën e vet si komb jo më duke u drejtuar vetëm kundër armikut të parë, Perandorisë Osmane, por edhe kundër këtij fronti tjetër, rrezikut të copëtimit. Me plot të drejtë Dimitër Tucoviqi, një nga udhëheqësit më të njohur të lëvizjes punëtore serbe të fillimit të shekullit XX, duke përshkruar gjendjen e rëndë të popullit tonë në këtë kohë thekson se „shqiptarët u gjetën në mes të kudhrës e çekiçit, në mes të Turqisë, kundër zgjedhës të së cilës luftuan, dhe shteteve të vogla të Ballkanit që u sollën një zgjedhë të re".8
Megjithatë, edhe në çastet jashtëzakonisht të vështira në të cilat ndodhej Lëvizja Kombëtare Shqiptare, ku kishte filluar pushtimi i tokave shqiptare, nuk munguan përpjekjet e thirrjet për t'u lidhur me fqinjtë, të cilëve shqiptarët u njihnin të drejtat e tyre për të formuar shtete më vete, për të kryer bashkimin kombëtar. „Që popullsitë sllave të formojnë një ose më shumë shtete autonome, thuhej në memorandumin e 13 qershorit 1878 drejtuar kryeministrit të Anglisë Bikonsfild, është e drejtë dhe një politikë e mirë. Por është gjithashtu e drejtë... që shqiptarëve t'u konfirmohet dhe t'u njihet pavarësia e tyre".9 Në thirrjen e Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare, më 30 maj 1878 thuhet: „Ne dëshirojmë me gjithë zemër të jetojmë në paqe me mbarë fqinjtë tanë, Malin e Zi dhe Greqinë, Serbinë dhe Bullgarinë. Ne nuk duam dhe nuk kërkojmë asgjë prej tyre, por jemi krejt të vendosur që të mbajmë atë që është jona".10

(vazhdon...)

[rilinda]

Këto thirrje e angazhime të shpallura botërisht e të përsëritura në mjaft dokumente të tjera të mëvonshme të Lidhjes, ajo i respektoi pa asnjë lëkundje.
Me këtë qëndrim të vetin të parët tanë shprehën respektin e tyre ndaj popujve të tjerë dhe njëkohësisht vendosmërinë e patundur për të mbrojtur tokën amtare nga shovinistët fqinjë, të cilët iu përgjegjën këtyre ndjenjave e thirrjeve të shqiptarëve me pushtimin e trojeve, me masakrimin e dëbimin në masë të popullsisë.
Në kundërshtim me këtë qëndrim të sundimtarëve shovinistë, qarqet përparimtare ballkanike shprehën simpatinë e përkrahjen e tyre për luftën e drejtë që bënin shqiptarët. Gazetat serbe me tendenca përparimtare që botoheshin në këto vite jepnin gjykime të drejta për qëndresën e popullit shqiptar.11
Gjendja ekzistuese në Ballkan gjatë kësaj kohe e bëri qëndresën shqiptare të udhëhequr nga Lidhja një faktor pozitiv që krijonte mundësi reale për zgjerimin e vatrave kryengritëse edhe në vise të tjera, e veçanërisht në Maqedoni. Përpjekjet e Lidhjes së Prizrenit në këtë drejtim nuk munguan, por megjithatë, me përjashtim të disa kontakteve e aksioneve të veçuara, rezultate të tjera nuk u arritën.12
Udhëheqësit e Lidhjes së Prizrenit, duke qënë njohës të hollë te politikës së Fuqive të Mëdha, duke njohur mirë qëllimet politike të të gjitha forcave europiane që kishin interesa e vepronin aktivisht në ngjarjet e Ballkanit të kësaj periudhe, u përpoqën të vendosin gjithashtu kontakte me ato shtete, të cilat, duke u nisur nga interesat e tyre, mund të përkrahnin në momente të caktuara lëvizjen shqiptare.
Drejtuesit e Lidhjes Shqiptare e kuptonin qartë se qeveritë e Fuqive të Mëdha qëndronin përballë Shqipërisë si forca armike, të cilat në asnjë rast nuk i morën parasysh kërkesat legjitime të shqiptarëve, prandaj nuk ushqyen iluzione se ato mund të bënin ndonjë gjë për Shqipërinë. E megjithate, dihet se Lidhja iu drejtua shpesh herë qeverive të Fuqive të Mëdha me memorandume, thirrje e protesta, por këtë, siç del nga leximi me kujdes i këtyre dokumenteve, ajo e bëri në radhë të parë për të tërhequr vëmendjen e opinionit publik e të diplomacisë europiane mbi problemin shqiptar dhe për t'u bërë të qartë atyre se populli shqiptar ishte i vendosur të luftonte deri ne pikën e fundit të gjakut për të mbrojtur të drejtat e tij.
Rilindasit tanë të mëdhenj, duke vepruar me mençuri, tejpamësi e shkathtësi politike, u përpoqën të përfitonin nga kontradiktat që ekzistonin midis Fuqive të Mëdha për të gjetur ata faktorë, për të shfrytëzuar ato momente, të cilat mund të shërbenin në të mirë të çështjes shqiptare.
Të nisur pikërisht nga interesat e kundërta që kishin në Ballkan Anglia me Rusinë, qarqet patriotike shqiptare u përpoqën të sigurojnë përkrahjen e të parës për të penguar realizimin e politikës antishqiptare të carizmit rus. Dihet se Anglia, si fuqi e madhe detare, nuk mund të lejonte kurrsesi që Ballkani të binte nën sundimin apo kontrollin rus dhe Rusia të dilte në Mesdhe. Politika angleze, për të ndaluar depërtimin rus në këto zona, u pa nga këto qarqe si një faktor që mund të shfrytëzohej në interes të lëvizjes shqiptare. Me anën e memorandumit të 13 qershorit 1878 dërguar kryeministrit anglez, lordit Bikonsfild, shqiptarët, pasi i bëjnë një analizë situatës në Shqipëri e në Ballkan, kërkojnë përkrahjen e qeverisë angleze, që ajo të marrë iniciativën për të shtruar e zgjidhur në favor të shqiptarëve Çështjen Shqiptare në tryezën e bisedimeve, në Kongresin e Berlinit.13
Patriotët shqiptarë të Stambollit iu drejtuan Andrashit, Ministër i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, duke kërkuar për krahjen diplomatike të Vjenës.14 Udhëtimi i delegacionit të Lidh-jes nëpër Evropë, në vitin 1879, synonte gjithashtu që, nëpërmjet bisedimeve të drejtpërdrejta me krerët e diplomacisë evropiane, të manovronte në lëmshin e kontradiktave midis tyre, për të gjetur eventualisht përkrahës të kërkesave shqiptare.
Por edhe kjo veprimtari e shumanshme e Lidhjes Shqiptare nuk mundi të sigurojë përkrahje as në arenën ndërkombëtare për të realizuar programin e saj. Asnjë nga Fuqitë e Mëdha evropiane nuk i përfilli kërkesat e shqiptarëve dhe nuk e llogariti faktorin shqiptarë në politikën e vet ballkanike, sepse ai nuk hynte në kombinacionet e tyre politike në lidhje me gjendjen në Ballkan. Anglia nuk donte ta dobësonte më tej Turqinë, duke i shkëputur asaj Shqipërinë, ndërsa Austro-Hungaria nuk donte një zgjidhje që do ta zhvleftësonte hipotekën që ajo kishte krijuar mbi viset shqiptare me daljen e saj nëpërmjet Sanxhakut deri në portat e
Mitrovicës.
Në fund të fundit Shqipëria u trajtua prej Fuqive të Mëdfia si plaçkë tregu, si monedhë këmbimi për të kënaqur klientelën e vet, monarkitë ballkanike, që do t'u shërbenin si mbështetje për të qenë në çdo rast të pranishëm në Ballkan, në një nga zonat më strategjike të Evropës.
Një politikë të tillë konsekuente antishqiptare ndoqi veçanërisht Rusia, e cila nëpërmjet krijimit të Bullgarisë së Madhe në lindje të Ballkanit, dhe zgjerirnit të Malit të Zi në perëndim të tij, shtrinte në fakt kthetrat e veta thellë në tokat shqiptare dhe siguronte njëkohësisht baza të forta në Egje dhe në Adriatik, për të realizuar planet e veta hegjemoniste në Evropën Juglindore në të ardhmen. Rusia doli si faktor kryesor negativ i çështjes shqiptare në këto vite edhe në rastet e tjera kur janë shqyrtuar problernet ballkanike.
Fuqitë e Mëdha, duke mos e shtruar çështjen shqiptare si një çështje më vete e në mënyrë tërësore, në tryezat e bisedimeve diplomatike në Berlin e gjetkë, u detyraan të merren me të vetëm të shtrënguar nga lufta e armatosur e popullit shqiptar të udhëhequr nga Lidhja, që kundërshtonte me vendosmëri zbatimin e vendimeve të padrejta të tyre. Në këto raste çështja shqiptare nuk u zgjidh asnjëherë në të mirë të popullit shqiptar, por në prizmin e interesave të vetë fuqive.
Edhe e ashtuquajtura kthesë për një qëndrim më realist ndaj problemit shqiptar, e bërë nga Anglia në vitin 1880, ishte në të vërtetë një manovër diplomatike që i nevojitej politikës angleze në këtë kohë dhe që i shërbeu asaj, si për konsum të brendshëm ashtu edhe të jashtëm. Aksioni i diplomacisë angleze, që shpalli nevojën për një autonomi shqiptare, i shërbeu asaj për të shuar qëndresën e shqiptarëve, vazhdimi i së cilës nuk përputhej aspak me interesat e Londrës.15
Interesimi i fuqisë tjetër, i Austro-Hungarisë, për çështjen shqiptare, ishte i lidhur vetëm me përpjekjet e saj për të përgatitur kushtet për një pushtim të ardhshëm të Shqipërisë, për t'i përdorur shqiptarët si një rezervë, kundër sllavëve.16 Siç del qartë, Austro-Hungaria tashmë kishte hequr dorë përfundimsiht nga mendimi që pat shprehur më 1876 e 1877 për krijimin e një shteti autonom shqiptar në rastin e prishjes së Turqisë. Prandaj ajo ishte e interesuar ta shuante atë vatër të qëndresës së armatosur që ishte krijuar në Shqipëri.
Në këtë mënyrë Lidhja udhëhiqte luftën e armatosur të popullit shqiptar duke u ndodhur e vetme përballë presionit të madh ushtarak dhe politik të Turqisë së sulltanëve. Por edhe në këto rrethana, duke u mbështetur në traditat luftarake dhe në vendosmërinë e patundur të popullit shqiptar, Lidhja e Prizrenit i doli me ndërgjegje vetë për zot çështjes së kombit, e mbajti lart flamurin e luftës për një Shqipëri të lirë të pandarë, duke shkruar një nga faqet më të lavdishme në historinë e popullit tonë.

agimi.com