135 vjetori i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit

[Zero Cool]

LIDHJA E PRIZRENIT NË DOKUMENTET HISTORIKE TË KOHËS


Prof. Kristo Frashëri


Kuvendi i Përgjithshëm i zhvilloi punimet veta më 10 qershor 1878, në
një nga sallat e Medresesë së ndërtuar në shekullin e 17-të nga Mehmet
Pasha. Merrnin pjesë rreth 110 delegatë. Punimet u zhvilluan me dyer të
mbyllura për publikun. Mbledhjen e kuvendit e drejtoi delegati më i
moshuar, Iliaz Pashë Dibra ose Iliaz Pashë Qoku, siç e quanin dibranët.
Iliaz Pashë Qoku ishte një veteran i luftërave të armatosura kundër
Tanzimatit, dhe si i tillë ai vazhdonte të gëzonte simpati në masat
malësore dibrane. Ai ishte një autonomist i matur, si pjesëtar i rrymës
së moderuar. Si rrjedhim, Iliaz Pashë Dibra u zgjodh Kryetar i Kuvendit
të Përgjithshëm në saje të simpatisë që gëzonte në masat popullore
malësore dhe të pozitës centriste që zinte në korrentet politike të
ditës. Në ditën e parë të punimeve, në kuvend folën delegatë që u
takonin të tria rrymave politike. Hollësira nuk kemi por mund të merret
me mend se secila palë parashtroi pikëpamjet e veta rreth karakterit të
organizatës dhe programit të saj politik.

Nga punimet e ditës së parë, kemi vetëm një fragment të fjalimit të zjarrtë që mbajti Abdyl Frashëri, delegati i Toskërisë. Teksti është i besueshëm mbasi pajtohet plotësisht
me pikëpamjet e shprehura nga rilindësi i shquar në artikujt e tij të
botuara disa javë më parë. Vetëkuptohet se divergjencat më të mprehta u
shfaqën rreth dy çështjeve parimore të dorës së parë që duhej të
vendoste kuvendi: rreth karakterit të organizatës dhe programit të saj
politik. Partizanët sulltanistë, përfaqësoheshin nga një pakicë
delegatësh madje, pesha e tyre numerike parashihej të ulej më tepër me
ardhjen në Prizren të delegatëve nga dy vilajetet e tjera, të cilët
ishin pa përjashtim kundërshtarë të karakterit islamik të organizatës.
Por, për patriotët revolucionarë koha nuk priste.

Momenti ishte krucial. Kuvendi po i zhvillonte punimet nën presionin e dy motiveve me rëndësi
jetike për fatin e Shqipërisë. Mbi delegatët ushtronte presion, nga
njëra anë, nevoja për ta çuar sa më parë zërin e kërkesave të tyre në
Kongresin e Berlinit ku po vërshonin delegacione qeveritare nga të
gjitha shtetet ballkanike, nga ana tjetër, ngutësia për të organizuar sa
më shpejt rezistencën e armatosur kundër vendimeve që parashihej se do
të merrnin Fuqitë e Mëdha në dëm të tërësisë territorial të atdheut.
Përveç këtyre dy presioneve, të cilat qëndronin mbi kryet e delegatëve
si Shpata e Damokleut, vepronte edhe presioni i fuqishëm që ushtronin
autoritetet qeveritare osmane ndaj delegatëve të rrymës së moderuar për
t’i detyruar që të hiqnin dorë nga kërkesa për vilajetin e bashkuar
shqiptar të pajisur me disa të drejta autonomiste. Këto divergjenca u
dukën sidomos kur u shtrua për diskutim teksti i memorandumit që kuvendi
do t’i drejtonte Kongresit të Berlinit. Ndryshe nga patriotët
revolucionarë, të cilët ngulnin këmbë për një besëlidhje me karakter
kombëtar, partizanët sulltanistë kërkonin që në memorandum të shprehej
besnikëria ndaj sulltanit dhe të heshtej për të drejta vetëqeverisëse,
mbasi këto do të hapnin, sipas tyre, një konflikt të brendshëm me Portën
e Lartë, në dëm të interesave të vendit. Duke e përshkruar këtë konflikt
politik dhe ideologjik i cili u shtri po ato ditë në Shkodër, konsulli
frëng, G. Pons, raportonte një javë më vonë, se për të mënjanuar
përçarjen, delegatët e të gjitha rrymave u detyruan të linin për më vonë
atë çka ata i ndante dhe të përqendroheshin rreth asaj që ata i
bashkonte, konkretisht rreth vendosmërisë të të gjitha palëve për të
kundërshtuar çdo gjymtim të tërësisë territoriale të atdheut, rreth së
cilës, sikurse shënonte ai ekzistonte një unitet i plotë. Ky unitet u
arrit duke hequr nga memorandumi si shprehjen e besnikërisë ndaj
sulltanit, ashtu dhe kërkesën për reforma autonomiste në Shqipëri.

U dha pëlqimin për të formuar një besëlidhje të përgjithshme, me karakter
politik dhe ushtarak, pa e cilësuar as Lidhje Shqiptare, as Lidhje
Islamike, por thjesht Lidhje ose Lidhje e Prizrenit. Kuvendi vendosi,
para së gjithash, të njoftonte me anë të një peticioni popullor,
Kongresin e Berlinit që të mos i jepte asnjë pëllëmbë tokë nga atdheu i
tyre, asnjë shteti të huaj. Përndryshe, thuhej në Tercuman-i Sark,
“përfaqësuesit shqiptarëâ€, ishin betuar se do të luftonin deri te njeriu
i fundit për të kundërshtuar çdo vendim që do të cenonte tërësinë
territorial të atdheut të tyre. Sipas burimeve të tjera, kuvendi hartoi
jo një por dy peticione, të nënshkruara nga katër mijë veta,55 nga
myslimanë dhe të krishterë bashkërisht,56 njëri për Kongresin e
Berlinit, tjetri për Portën e Lartë. Veç kësaj, kuvendi caktoi dy
delegacione për t’i paraqitur dorazi, në Berlin dhe në Stamboll, këto
peticione dhe për të ndjekur nga afër fatin e tyre. Historiani serb, J.
Haxhivasiljeviçi, njofton se delegacionin shqiptar për në Kongresin e
Berlinit e kryesoi Abdyl Frashëri.

Përbërjen e delegacionit tjetër nuk e dimë, por mbërritjen e tij në Stamboll e njohim nga lajmi i botuar në Tercuman-i Sark më 22 qershor 1878. Vendimi i dytë i rëndësishëm që mori
Kuvendi i Përgjithshëm kishte të bënte, sipas njoftimit të botuar në
organin e Sami Frashërit, me pajisjen e Lidhjes së Prizrenit me forcat e
armatosura, të cilat do të përdoreshin për të kundërshtuar vendimet e
padrejta që parashihej se do të merrte Kongresi i Berlinit. Këto forca
të armatosura do të formoheshin me vullnetarë shqiptarë në mënyrë
krejtësisht të pavarur nga Porta e Lartë dhe do të viheshin në
dispozicion të Lidhjes së Prizrenit. Aty thuhej gjithashtu se fill pas
marrjes se vendimit kishte filluar regjistrimi i vullnetarëve dhe se
ishin preferuar në radhë të parë ata që kishin armë në shtëpitë e tyre.
Lidhur me ushtrinë shqiptare, gazeta turke “Zaman†(Stamboll) njoftonte
një ditë më pare se në bazë të informatave të saj, kuvendi i Prizrenit
kishte vendosur të hartonte edhe një rregullore ushtarake. Vendimi i
tretë i rëndësishëm synonte paqësimin e përgjithshëm të shqiptarëve. Për
këtë qëllim, kuvendi i Prizrenit, shpalli, sipas zakonit tradicional të
vendit, një besë të përgjithshme. Me shpalljen e saj, do të
ndërpriteshin, derisa të ekzistonte rreziku i jashtëm që kërcënonte
atdheun, të gjitha mëritë dhe gjakmarrjet. Në bazë të besës, të gjithë
shqiptarët të prekur nga mëritë, do të pajtoheshin pa përjashtim njëri
me tjetrin. Vendimi i fundit që mori Kuvendi i Përgjithshëm, gjithashtu
me rëndësi të jashtëzakonshme për momentin historik, kishte lidhje me
barazinë politike dhe juridike të mbarë shqiptarëve, pavarësisht nga
përkatësia e tyre fetare. Në bazë të këtij vendimi, Kuvendi i
Përgjithshëm shkelmonte kështu në praktikë politikën tradicionale osmane
të diskriminimit fetar të qytetarëve dhe vinte në jetë parimin themelor
të Rilindjes Kombëtare mbi vëllazërimin e të gjithë shqiptarëve në
fushën e të drejtave dhe detyrave politike.

Vendimi i Kuvendit të Përgjithshëm për të themeluar një organizatë politike jo islamike dhe
për të mbrojtur vetëm trojet shqiptare, tregonte se Porta e Lartë, me
gjithë pjesëmarrjen e delegatëve sulltanistë dhe me gjithë praninë e
vëzhguesve qeveritarë, nuk arriti dot t’ua impononte shqiptarëve
platformën e saj politike. Vendimi ishte i lidhur aq ngushtë me
interesat kombëtare të Shqipërisë, sa cilësohej ashtu siç qe në të
vërtetë, një lëvizje patriotike që kishte dalë nga nisma popullore.
Karakteri patriotik dhe popullor i saj dukej në mënyrë të veçantë, te
britmat e pakënaqësisë dhe të zemërimit që po tregonin haptazi delegatët
kundër sulltanit halif dhe kundër Portës së Lartë. Me një fjalë,
besëlidhja e Prizrenit u vu mbi binarë të tillë, të cilët nuk mund t’u
shërbenin aspak interesave të Perandorisë Osmane. Lidhja Shqiptare, në
kuptimin patriotik shqiptar, ishte tashmë një fakt i kryer. Megjithatë,
Porta ngurroi ta shpërndante Kuvendin e Përgjithshëm. Arsyen na e thonë
tërthorazi konsujt e huaj kur flasin për zemërimin e thellë që kishte
pushtuar shqiptarët ndaj Portës, e cila me nënshkrimin që kishte vënë në
Traktatin e Shën-Stefanit kishte pranuar copëtimin e trojeve të tyre në
dobi të monarkive fqinje. Njëri prej tyre, konsulli Jelinek, na e thotë
pothuajse shkoqur kur shkruan më 18 qershor 1878 se dëshira që shprehu
Kuvendi i Përgjithshëm për të qëndruar më tej nën sundimin e Perandorisë
Osmane, ishte e kushtëzuar me zotimet që Porta e Lartë duhej të
përmbushte ndaj Shqipërisë.

Në qoftë se Kongresi i Berlinit, raportonte ai, do të merrte vendime të tilla që do ta dobësonin Perandorinë Osmane në një shkallë aq të madhe sa ajo të mos ishte në gjendje ta mbronte
atdheun e tyre nga lakmitë territoriale të fqinjëve, atëherë delegates
kishin ndërmend ta shpallnin Shqipërinë principatë të pavarur me qëllim
që ta merrnin vetë në dorë mbrojtjen e kufijve të saj68. Shkurt, Porta e
Lartë ngurroi ta shpërndante Kuvendin e Përgjithshëm nga frika se
ndërhyrja e saj do të shkaktonte revoltën e shqiptarëve. Por nga an
tjetër ajo nuk i humbi shpresat për ta kthyer Kuvendin e Përgjithshëm në
binarë: e politikës osmane, pra për t’i dhënë Lidhjes karakterin e një
organizate parashtetërore islamike me qëllim që të luftonte me anë të
saj, pa dalë vetë në skenë, për të mbrojtur interesat e saj perandorake.
Por edhe qarqet patriotike shqiptare nuk e konsideruan vendimin e 10
qershorit 1878, si një fitore përfundimtare. Organizata politike
kombëtare për të cilën kishte nevojë Shqipëria ende nuk ishte krijuar.
Kështu me mbështetjen e autoriteteve shtetërore, sulltanistët kaluan në
sulm për ta marrë në duart e tyre drejtimin e kuvendit, sidomos tani që
filloi beteja për ta pajisur Lidhjen e Prizrenit me programin e saj
politik, me statusin e saj juridik, me organet e saj drejtuese dhe me
forcat e saj të armatosura. Presioni i fuqishëm që ushtruan autoritetet
shtetërore në kuvend dhe jashtë kuvendit, i mahisi më tej divergjencat
që ekzistonin më parë midis delegatëve të rrymave të ndryshme. Duke parë
kundërshtimin e rreptë të patriotëve radikalë, delegatët sulltanistë u
përpoqën t’i përfundonin diskutimet para se të arrinin delegatët e
vilajeteve të Shkodrës dhe të Janinës. Patriotët radikalë i rezistuan
presionit të autoriteteve shtetërore, por një pjesë e delegatëve
centristë kapitulloi, pasi morën, si duket, premtime se nuk do ta
kthenin besëlidhjen islamike shqiptare në një organizatë islamike
ballkanike. Patriotët revolucionarë, përkundrazi, i përqendruan
përpjekjet e tyre, për ta vonuar vendimin rreth programit deri në
mbërritjen e delegatëve të tjerë. Në të njëjtën kohë, ata ushtruan
telegrafisht presion në Shkodër dhe në Janinë, për nisjen sa më parë të
delegatëve të tyre. Shkodranët u përgjigjën telegrafisht, më 13 qershor
1878, se ishin paraprakisht dakord me vendimet që do merreshin në
Prizren, pa e kuptuar, si duket nga mungesa e informacionit, se miratimi
symbyllurazi, mund të ishte në favor të kundërshtarëve të tyre. Duke
parë se sulltanistët po ngulnin këmbë për miratimin e shpejtë të
programit, delegatët radikalë filluan të deklaronin se nga mungesa e
përfaqësuesve të vilajeteve të tjera, kuvendi i Prizrenit do të kishte
karakter krahinor dhe jo kombëtar. Jehona e kësaj zhurme, pasqyrohet
edhe në raportin e përmendur të Jelinekut, i cili e njoftonte ministrin
Andrashi, më 18 qershor 1878, se në Prizren pritej të vinin delegatët e
viseve të tjera të Shqipërisë që bënin pjesë në vilajetin e Shkodrës, të
Janinës dhe të Manastirit me qëllim që kuvendi krahinor të kthehej në
një kuvend të përgjithshëm, i cili të kërkonte nga Kongresi i Berlinit
“rregullimin e Çështjes Lindore në interes të Shqipërisë dhe të merrte
vendime të përbashkëta, të zbatueshme për të gjitha viset shqiptare.

*Marrë nga libri i Profesor Kristo Frashërit “Lidhja Shqiptare e
Prizrenit (1878-1881)”

[Zero Cool]

DOKUMENTE HISTORIKE
Lidhja e Prizrenit në faqet e “Terxhumani shark” të Sami Frashërit

Disa hollësira rreth themelimit të Lidhjes së Prizrenit i njohim nga
materialet e rubrikës së ngjarjeve që u botuan po atë ditë në Tercuman-i
Sark pa emrin e autorit, por që kuptohet se janë shkruar nga pena e Sami
Frashërit. Aluzionin e parë për takimin e Prizrenit, Sami Frashëri e dha
qysh me 15 qershor 1878. Në artikullin me titull ‘Intrigat e sllavëve
dhe të grekëve në Rumeli’, ai shkruante se ‘shqiptarët duke e kuptuar se
çfarë rreziku po i vinte Shqipërisë nga ndarja administrative e Portës
së Lartë dhe nga synimet territoriale të shovinistëve fqinjë, kanë marrë
masa efektive për të kundërshtuar si ndarjen e trojeve të tyre në disa
vilajete ashtu dhe copëtimin e tyre nga shtetet e huaja’. Pastaj, duke
ju drejtuar qeverisë së Stambollit, Samiu shkruante se ishte mëse e
nevojshme që edhe Perandoria Osmane të merrte, në të njëjtën kohë, disa
masa kundër intrigave që po kurdisnin fuqitë e huaja në dëm të
Shqipërisë. Çfarë masash? ‘Masa e parë që duhet të marrë Porta e Lartë –
nënvizonte ai – është bashkimi i trojeve shqiptare në një vilajet të
vetëm duke i ndarë ato nga trojet me popullsi sllave dhe greke’. Dy ditë
më vonë, Tercuman-i Sark-u njoftonte haptas mbledhjen e Kuvendit të
Përgjithshëm në Prizren. Më 17 qershor 1878, në një nga kolonat e saj
shkruhej tekstualisht: ‘Shqiptarët, për të shpëtuar atdheun e tyre nga
lakmitë bullgare, serbe, malazeze dhe greke që duan ta pushtojnë atë,
organizuan në Prizren një Kuvend të përgjithshëm. Krahas argumenteve që
sollën rreth i synimeve armiqësore të shteteve fqinje, ata shqyrtuan
edhe masat që duhen marrë për të përballuar rrezikun që i kërcënohet
atdheut të tyre’. Megjithatë, vendimet që mori Kuvendi i Përgjithshëm në
momentin e themelimit të Lidhjes së Prizrenit, Sami Frashëri i shpalli
me pak vonesë, më 23 qershor 1878. Në mënyrë të përmbledhur, por të
qartë, ai njoftonte se ‘përfaqësuesit shqiptarë në Prizren’ morën një
varg vendimesh të rëndësishme, të cilat shprehnin programin e Lidhjes së
Prizrenit në katër drejtime të ndryshme.


KARAKTERI PATRIOTIK I LIDHJES SË PRIZRENIT

Lidhja e Prizrenit, edhe pse më 10 qershor 1878 nuk u shpall zyrtarisht
si një organizatë shqiptare, pati qysh në ditën e saj të parë, një
karakter patriotik. Karakteri i saj patriotik duket para së gjithash në
vendimin që mori Kuvendi i Përgjithshëm për të kundërshtuar vetëm
copëtimin e trojeve shqiptare dhe jo shkëputjen e trojeve të tjera nga
Perandoria Osmane, siç kërkonin delegatët e ardhur nga Hercegovina dhe
Novipazari. Karakteri patriotik duket gjithashtu në detyrën që mori
përsipër Lidhja e Prizrenit për të organizuar rezistencën politike dhe
ushtarake duke mobilizuar vetëm shqiptarët, madje krejt shqiptarët,
pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare dhe krahinore


NGA KRONIKA E KOHË, TRI JAVË MBLEDHJE

Lufta për të përcaktuar programin e Lidhjes së Prizrenit, filloi qysh të
nesërmen e thellimit të saj dhe vazhdoi më tepër se tri javë. Gjatë
këtyre tri javëve mbledhjet qenë të vazhdueshme. Ato pezulloheshin në
mbrëmje, por punimet nuk ndërpriteshin. Natën delegatët mblidheshin
grupe-grupe, sipas rrymave, në vende të ndryshme, në shtëpitë ku u qenë
caktuar për strehim. Aty delegatët rakordonin me njëri-tjetrin
pikëpamjet që do të mbronin ose do të kundërshtonin të nesërmen. Sipas
traditës popullore, delegatë të rrymës revolucionare mblidheshin në
shtëpinë e patriotit prizrenas, Shuajip Spahiut, kurse delegatët
sulltanistë në ndërtesën qeveritare, si mysafirë të mytesarifit të
Prizrenit, Qamil beut. Duket se patriotët e moderuar nuk kishin një seli
të veçantë për mbledhjet e tyre, por duke e konsideruar veten si
ndërmjetës, ata takoheshin herë me njërën, herë me tjetrën palë.
Mbledhjet e patriotëve radikalë qenë të fshehta. Të fshehta qenë edhe
takimet e sulltanistëve, me ndryshim se në mbledhjet e tyre merrnin
pjesë funksionarë të vilajetit dhe të mytesarifit.

[Zero Cool]